Մայր դիւան Մխիթարեանց Վենետկոյ ի Ս. Ղազար

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Թղթեր, նամակներ, կոնդակներ Պատմագրութիւն

Զմմառեան Հայ Վանքին պատմութեան մասին յոյժ շահեկան վաւերաթուղթ մը կը հրատարակենք ստորեւ:
       Կը գտնենք նախ եւ առաջ Խաչատուր վարդապետի մահուան լուրը: Նամակագիրը Նիկողայոս վարդապետ` իր ժամանակի կրօնական վէճերու շրջանէն մէջ բերելով կ՚ըսէ, թէ «տէրն Աբրահամ վարդապետ էջ ի լեռնէն ի հալապ» եւ այլն, եւ կըվիճակագրէ նոյն ատենի շրջանը: Աբրահամ Հալէպի եպիսկոպոսն էր, բայց հալածանաց պատճառաւ Լիբանան քաշուած էր եւ անկէ կը կառավարէր իր թեմը, ապա կ՚ընտրուի Ուղղափառ Հայոց Առաջին Դիտապետ «Աբրահամ Պետրոս Ա. Պատրիարք Տանն Կիլիկիոյ» տիտղոսով:
       Կարեւորագոյնը սակայն վաւերաթուղթիս այն առաջին մասն է` ուր յիշեալ նամակագիրը - Զմմմառեան Ուխտին Առաջիկայ վարդապետներէն մին - կը ներկայացնէ իր Միաբանութեան սկզբնական կազմակերպութեան շրջանը: Թուղթը գրուած եւ ուղղուած է ի Ս. Ղազար առ Մխիթարեան վարդապետ մը, որպէս զի սա առաջնորդէ Մխիթար Աբբայ առջեւ, յանձն առնելու անոնց եւս ըլլալու «Ընդհանրական Մեծաւոր», եւ բաց աստի` «զով յիւրոց կրօնաւորաց վարդապետաց տեսցէ, արասցէ.. մեծաւոր» Զմմառու վանքին, խոստանալով նաեւ` որ այդ պարագային պիտի կատարեն անոր առջեւ իրենց ուխտը, որուն պատճէնը հետագայ նամակին կցուած է: Կը հաղորդէ միանգամայն, որ եթէ Մխիթար Աբբահայր չզիջանի անոնց աղերսին` վախ կայ որ առանց կարծեաց իւրաքանչիւր ոք երթայ «յայլ կրօն: Ոմանք առ կրօնս հոռոմոց, ոմանք առ հայոց. ոմանք առ Ֆռանկաց. եւ ոմանք առ Մարօնոց»:
       Թէ ինչո'ւ Մխիթար յանձն չէ առած: Սոյն առաջարկին ահա ա'յս է իր պատասխանը. «Ցաւիմք զի ոչ կարեմք կատարել: … Քանզի կանոն եւ կացութիւն մեր հրաման տայ մեզ ի կրօնս մեր ընդունել զայնոսիկ, որք ի պատշաճաւոր հասակի իւրաքանչիւր առանձին գան մտանել ի կրօնս մեր. եւ մեք տեսանելով եւ փորձելով զնոսա, յորժամ գտանեմք զնոսա ընդունակս կրօնի եւ պաշտօնի մերում, առնումք. եւ զորս տեսանեմք անընդունակս` ոչ առնումք: Այսու կերպիւ առնուլ հրաման տայ մեզ կրօնն մեր: Այլ ո'չ հրաման տայ մեզ միանգամայն զբոլոր վանք մի ի կրօնաւորաց ի կրօնս մեր մուծանել եւ ընդ իշխանութեամբ մերով առնուլ…» (Թուղթ Մխիթարայ առ Յակոբ Եպիսկոպոս, 1742 փետր. 9): Եր. Հիմնադիրս իբրեւ «պատշաճաւոր հասակ» կը դնէ կանոնաց համաձայն` իբր տարիք ընդունելութեան` «զերեքտասան կամ զչորեքտասանամեայ մանկունս», ու կը նշանակէ յետոյ մի առ մի սոյն սահմանումին պատճառները:
       Օրհնութիւն, շնորհք եւ ողջոյն յատկապէս մատուցանեմք պատուելի եղբօր մերում Պօղոսին: Պաշտպանեսցէ զնա Աստուած բարձրեալն:
       Զկնի յոյժ փափաքման մերոյ տեսանելոյ զքեզ ի յամենայն բարւոջ եւ յառողջութեան շնորհօքն Աստուծոյ մերոյ, երկրորդ` ծանուցանեմք ձերում Վերապատուութեան, զի առաքեցաք առ ձեզ յառաջմէ զերկուս ողջունագիրս, այսինքն է միով ամաւ յառաջ քան զայս թուղթս. եւ ծանուցաք ձեզ վասն եղբօր ձերոյ Աւետիսին, թէ գալոց է առ ձեզ: Եւ մինչեւ ցայսօր զպատասխանի ինչ ոչ ընկալաք, ո'չ ի ձէնջ, եւ ո'չ ի նմանէ վասն խաղաղութեամբ հասանելոյ իւրոյ. եւ ի տարակուսութեան մնաց յոյժ միտք մեր վասն նորա, մանաւանդ յորժամ եկն առ մեզ նաւ մի ի վենետկոյ, եւ էր ի նմա Տէր Դաւիթ մըսըրցին: Եւ իբրեւ եկն նա աստ, հարցուք զնա վասն ձեր, այլ նա ոչ ծանօթացեալ գոլով ձեզ, ոչինչ պատմեաց մեզ վասն ձեր: Եւ լուաք վասն հայր Խաչատուր վարդապետին, թէ փոխեցեալ է առ ողորմութիւնն աստուծոյ բարձրելոյն, եւ այս մեզ կարի վիշտ երեւ: Այլ տէրն մեր հաղորդս արասցէ զնա հարցն սրբոց, եւ դուք լիջիք բարիք փոխանորդք նորա: Քանզի իրաւի պակասեցաւ սիւնն եւ խարիսխն Հայոց: Տէր փոխանակ նորա տացէ մեզ զձեր առողջութիւնն եւ զերկար կեանս:
       Դարձեալ ծանուցանեմք ձեզ վասն իրակութեանն հալէպու: Ամաւ միով յառաջ քան զայս թուղթս` տէրն մեր Աբրահամ վարդապետն էջ ի լեռնէն ի հալապ. եւ ուղղափառքն առին զԱստուածածնի եկեղեցին ի ձեռաց հերձուածողաց, եւ է այժմ ի ձեռս նոցա յայտնապէս. եւ հռչակեցեալ է սուրբ հաւատն: Եւ զկնի վեց ամսոց ժամանակի յետ գնալոյ Աբրահամ վարդապետին ի Հալապ, օրհնեաց նա առաջնորդ նոր ի վերայ անթէպու փոխանակ իւր: Իսկ եթէ հարցանիցէք վասն հաւատոյ, գոհանամք զբարութենէն Յիսուսի, է յայտնի, եւ յամենայնում աւուր երկոտասան պատարագք լինին յեկեղեցւոջ սրբոյ Աստուածածնին. եւ քարոզ յամենայնում կիրակէի, եւ տէնի: Բայց վասն իրակութեանց քաղաքին ծանի'ք, զի աւերեցեալ է ի զրկողութենէ խստաբարոյ դատաւորաց. եւ բազումք մուրացիկ եղեն. բազումք եւս փախեան: Քանզի եղեալ է աստ նուազութիւն առեւտրոյ, եւ զրկումս եւ շփոթումն ի փաշայէն. վասն զի յոյժ բազում տուգանս ետուն ի վեր քան զոր միտք հաւատալ կարէ. եւ կարի թանգութիւն է իրաց: Ոչ ունին զհանգիստ յիրի իմիք, եթէ ոչ յիրակութեան եկեղեցւոյն միայն. իսկ այլ մնացեալ իրքն` զրկումն մեծ: Տէր մեր օգնական լիցի նոցա:
       Դարձեալ ծանուցանեմք ձեզ վասն մեր քոյ եւ եղբարց քոց եւ քերց քոց: Ամենեքեան ողջ եւ առողջ են…: Խնդրեմք ի բարութենէ ձերմէ, զի ծանուցանիցէք մեզ վասն եղբօր ձերոյ, թէ արդեօք ճար եղեւ՞ նմա մնալ առ ձեզ` թէ ոչ: Բայց զճշմարիտն ասեմ, կարի մեծ բարիս առնես նմա` եթէ ջանայցես վասն նորա` զի մնասցէ առ ձեզ, եւ փրկեսցէ զանձն իւր: Քանզի ի ժամանակիս մերում յայսմիկ ի կողմանէ արեւելից բարձաւ ի միջոյ բանս այս` Ա'ստ կաց: Վասն այսորիկ ասեմ ձեզ` մի ' անխնամ թողուցուք զնա ի ձէնջ. եւ ջանացողութիւնն ձեր ունի զբաւականութիւն վասն այնորիկ:
       Եւ մեք նախապէս գրեցաք առ ձեզ վասն ոմանց իրաց հարկաւորաց. եւ է այս, զի խնդրիցես եւ յաբբայ հօրէն փոխանակ մեր, եթէ կարելի է, վասն եղբարց մերոց կրօնաւորաց, զի միասցուք ընդ ինքեան: Քանզի գոհանամք զաստուծոյ բարձրելոյն, այժմ եղեալ է մեծ վանք ի լերինն Լիբանանու, եւ ունիմք զբաւական ապրուստ . սակայն ոչ գոյ առ մեզ ոք, որ գիտասցէ կառավարել զհոգեւոր իրակութիւնս, որ պատկանի առ պահպանութիւն կրօնի. եւ ոչ գոյ առ մեզ Կանոն, եթէ ոչ Մարօնի կրօնաւորացն լիբանանցւոց, եւ յայսմանէ եւս ի բաց ձգեալ եմք զոմանս իրս: Բայց քանզի պիտոյ է մեզ զի պահիցեմք զարարողութիւնս եւ զկացութիւնս մեր, թէեւ իցեմք ի լերին, վասն զի բազումք ի քահանայից մերոց միշտ շրջին ի քաղաքս եւ ի գաւառս հայոց յառաքելութիւն, վասն այսորիկ պարտ է մեզ զի պահիցեմք զարարողութիւնս մեր: Ուստի ես գրեցի քեզ վասն իրիս այսորիկ երկու անգամ, զի խնդրիցես ի յաբբայէն, եթէ կարելի իցէ, կամք իւր տալ մեզ զի ներկայացուցանիցեմք նմա զերկուս քահանայս ի մէնջ, եւ ուխտիցեմք նմա ուխտս, եւ կենայցեմք եւ պահպանութեան կանոնին, որ հաստատեալ է. եւ օգնականութեամբ աբբային ընթանայցեմք յառաջ յամենայն իրս, մանաւանդ ի հոգեւորաց: Զի գոն առ մեզ այժմ աւելի քան զքսան եղբայր նորընծայ. կացեալ են եւ են ընդունակք ուսման, եւ սիրեն զայն, եթէ աբբայն առաքիցէ առ մեզ զքահանայ մի, կամ զերկուս, առ ի խրատել զմեզ, եւ ուսուցանել մեզ զոր ինչ պիտոյ է առ պահպանութիւն կանոնի: Քանզի եղբարքն որ գտանին ի մենաստանի, միամիտք են, եւ մանաւանդ ի ժամանակէն յորմէ հետէ էջ գնաց տէրն մեր Աբրահամ վարդապետն յաթոռ իւր. ոչ մնաց մեզ գլուխ: Ուստի եթէ ջանայցես յայսմիկ իցի, եւ առաքիցես մեզ զբժշկարար պատասխանի ի կողմանէ Աբբային, առնես զմեծ բարի. միայն տայցէ մեզ զկամեցողութիւն իւր` զի ներկայացուցանիցեմք ինքեան զերկուս քահանայս. կամ զքահանայ եւ զաբեղայ մի, որպէս զի կարգադրիցիմք ի նմանէ, եւ միանայցեմք ընդ նմա: Եւ զո'վ ոք եւ յիւրոց կրօնաւորաց վարդապետաց տեսցէ, արասցէ ի վերայ մեր մեծաւոր ի վանս մեր, որ է Վանք Փրկչին աշխարհի: Եւ եթէ կատարեսցի այս, եղիցի ձեզ վարձ եւ հատուցումն յաստուծոյ. եւ եղիցիք շահեալ զմեզ եւ փրկեալ զանձինս մեր ի յամենայն որոգայթէ: Քանզի յիրաւի ո'վ եղբայր իմ, ունիմք ի յայս Վանս իւրաքանչիւր որն զքսան ամ, որն աւելի, եւ որ նուազ. եւ ո'չ գիտեմք, թէ յորո'յ իցի վերայ եմք: Միայն ուխտեմք զմեծ ուխտ Վարդապետին` յեկեղեցւոջ. եւ բաց յայսմանէ զայլ ինչ ո'չ գիտեմք: Եւ այս է պատճէն ուխտին մերոյ որ արդ հասանի առ ձեզ. ներկայացուցէք զնա աբբային, եւ տեսանիցէք թէ զինչ է բան նորա: Եւ եթէ ոչ եղիցի մեզ ճար ի կողմանէ ձերմէ , առանց կարծեաց իւրաքանչիւր ոք ի մէնջ երթայ յայլ կրօն: Ոմանք առ կրօնս հոռոմոց, ոմանք առ հայոց, ոմանք առ ֆռանկաց, եւ ոմանք առ Մարօնոց: Բայց մեք քահանայքս որք եմք առաջակայք, բաղձանք մեր է միանալ ընդ կանոնաւ հայոց եւ ազգի մերոյ. զի լիցի բարին ազգին մերում, եւ ձեզ մշտնջենական անուն` զի հոգացիք զմէնջ: Եւ եթէ Մխիթար աբբայն դիցէ զձեռն իւր ի վերայ մեր, ոչ լինի նմա ծախել ինչ ի մարմնաւոր գոյից. բայց միայն ի հոգեւորաց. եւ լինի ընդ հնազանդութեամբ նորա. եւ ինքն լինի ընդհանրական մեծաւոր մեր, եւ ոչ ոք ի մէնջ հակառակի նմա յիրի իմիք. եւ որ հակառակ կացցէ եւ ոչ ընդունեսցի զդատիլն իւր ի նմանէ, իսկոյն ի բաց ընկենումք զնա ի մէնջ: Եւ արդ մեք ակն ունիմք ի ձէնջ` թէ առաքիցէք մեզ զբժշկական պատասխանի վասն այսորիկ: Եւ մի մոռանայք զմեզ յաղօթից. Տէրն մեր երկարեսցէ զկեանս ձեր, եւ տացէ ձեզ զարքայութիւնն երկնից, որք հրաժարեալք էք յաշխարհէ վասն նորա: Եւ ընծայեսջիք ի մէնջ զհամբոյր ձեռաց Մխիթար աբբային, եւ ասասջիք նմա, թէ մեք եմք որս մեծ, եւ է ի սմա փրկութիւն անձանց. ուստի մի ' զանց արասցէ զմեօք. մինչ ինքն է հայ յազգէ մերմէ, պարտաւորեցեալ է առաւել զմէնջ, քան թէ զայլոց: Եւ մատո ի մէնջ զբազում ողջոյն մնացեալ հարցն մերոց քահանայից, եւ եղբարց պատուելեաց. նաեւ եղբօր քում Աւետիսին:

       ՅԵգիպտոս Յամի տեառն 1740 ի յուլիսի 25
       Եղբայր ձեր Նիկողայոս վարդապետ [Գրիգորեան]
       Պատճէն եւ օրինակ ուխտին
       Յանուն հօր եւ Որդւոյ, եւ Հոգւոյն սրբոյ . Ամէն:

       Լո'ւ ինձ Հա'յր սուրբ, անարժան ծառայիդ, որ եմ տկար ամենայնի, բայց շնորհօք Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ուխտեմ յօժար կամօք իմովք առաջի Աստուծոյ, եւ Սրբուհւոյ կուսին Մարիամու. եւ սրբոց հրեշտակապետացն. եւ ամենայն սրբոց եւ սրբուհեաց, մանաւանդ առաջի պահապան հրեշտակի իմոյ եւ յատուկ Աստուածամօր միշտ Կուսի, որ է պաշտպան իմ: Եւ եւս առաջի Գերապայծառ Տէրութեանդ, եւ առաջի Վերապատուելի հարց եւ եղբարց ներկայից յանձնեմ եւ նուիրեմ զիս աստուծոյ, Նախ ուխտեմ զողջախոհութիւն առ ամենայն զգայարան իմ ներքոյ եւ արտաքոյ: Երկրորդ` ուխտեմ զհնազանդութիւն յատուկ եպիսկոպոսիդ իմոյ յամենայն զօրութենէ հոգւոյ եւ մարմնոյ: Երրորդ` ուխտեմ զաղքատութիւն կամաւոր զամենայն կեանս իմ: Եւ դարձեալ, Խոստանամ ուխտեմ եւ երդնում պահել զհաւատն սրբոյ Եկեղեցւոյն Հռօմայ, որ է կաթուղիկէ եւ առաքելական. եւ ըստ կարողութեան իմում ուսուցանեմ: Յօժար կամօք հաճեցայ զայսոսիկ. Օգնեսցէ ինձ Աստուած . Ամէն:

       Յամի տեառն, 1731 ի սեպտեմբերի 8 Ի Տօնի Ծննդեան կուսին Մարիամու Աստուածամօրն: