Ռուս-թրքական
պատերազմը,
Մետիլինէի
առումը
եւ
ուրիշ
ընդհարումներ
բազմաթիւ
մանրամասնութիւններով
պատմուած
են
հետեւեալ
երեք
թուղթերուն
մէջ,
որոնցմէ
առաջին
երկուքը
տարբեր
անձերէ
գրուած
բայց
անստորագիր
են:
Ա.
Առ
Գերապատիւ
Հայրդ
իմ
Ստեփ.
րաբուն.
ողջոյն
ի
Քրիստոս
Յիսուս
Իբրեւ
յաջողութեամբ
հասաք
մեք
ի
Միքօնօ,
լուաք
ի
հիւսիսային
ազգէն,
եւ
ի
հոռոմոց
երկրիս,
եթէ
գնացեալ
են
հիւսիսային
ազինք
նաւուք
ի
Մետիլինէ.
յորում
վայրի
շինէին
տաճիկք
քանի
ի
պատերազմական
նաւս.
եւ
այրեալ
են
զնոսա.
եւ
զ
25
յայխայս
գտեալս
անդ,
բեռնաւոր
ելս
լի
ամենայն
բարութեամբ
գերեալ
են:
Իսկ
թուրքն
բնակք
երկրին
ժողովեալ
են
տալ
պատերազմ
ընդ
նոսա.
բայց
յաղթահարեալ
փախուցեալ
են
ի
բերդն:
Եւ
ազգն
հիւսիսոյ
գնացեալ
ի
ցամաք
անդր .
յափշտակեալ
են
զամենայն
թնդանօթս
բերդին,
գտեալս
արտաքոյ.
եւ
զամենայն
շէնս
աւերեալ.
եւ
ամենայն
թնդանօթից
բերդին
խիս
արկեալ,
դարանեալ
են
յետս.
բայց
մի
ի
նաւուցն
հիւսիսայնոյ
ի
պատերազմիլն
կարի
իմն
յառաջ
կոյս
ի
ցամաք
դիմեալ .
անկանի
ի
ցամաք
ի
վերայ
կողացն.
եւ
ի
ջանալն
բազումս
այլ
նաւուց.
եւ
ի
տկարանալն
ազատել
զնա
ի
ցամաքէն,
զամենայն
գտեալս
ի
նաւին,
հանն
արտաքս,
եւ
թողուն
զնաւն
այնպէս :
Հիւսիսայինքն
եկեալք
ի
նաւ
մեր,
ասացի,
եթէ
յետ
քանի
մի
աւուրց,
ժամանեմք
երթալ
ի
Ռատօս,
յորում
շինէն
թուրք
զայլ
չորս
եւս
նաւս,
առ
ի
այրել
զնոսա:
Երթալոց
են
յաւուրս
յայսոսիկ
եւ
ի
Սախըզ
եւ
յայլ
իմն
բերդ,
առ
ի
գերել
եւ
գերփել
եւ
զնոսա:
Ամենայն
առմատայն
նաւուց
հիւսիսայնոյն,
եւ
զօրքն
ըստ
մեծի
մասին
են
ի
Փարօս
կղզին.
եւ
ըստ
պիտանաւորութեան
գան
եւ
երթան :
Աստ
ի
բոլոր
Առչիփէլակօն
է
պանտերայն
Մոսկօֆին:
Արժան
ողբոց
ինչ
պատմեն
յոյնք
բնակք
երկրիս,
զոր
չհաւատայի,
եթէ
ականջալուր
եւ
ականատես
չէի.
զի
ասեն,
թէ
գտաւ
այս
ազգ
հիւսիսոյ
բարբարոսագոյն
իբր
զտաճիկ.
զի
եւ
ի
քրիստոնեայս
չխնայէ
գերել
գերփել.
զի
ըմբռնէ
զարս
եւ
զկանայս
քրիստոսադաւանից.
եթէ
յունաց
եւ
եթէ
թորգոմեան
ազանց.
չարաչար
գտնէ
եւ
տանջէ,
ցուցանել
զթագուցեալ
ինչս
իւրեանց:
իսկ
նոքա
աղաչեն,
եւ
զսրբոց
պատկերս
առաջի
արկանեն,
եւ
աղաղակեն
թէ
քրիստոնեայ
եմք.
այլ
նոքա
ոչ
ամոքեն.
կեղեքեն,
ասելով.
եթէ
եւ
դուք
ի
տաճկաց
անտի
էք:
Ուստի
յանհնարինս
այժմ
ողբան
յոյնք
վասն
իւրեանց
կորստեան,
ոչ
միայն
ի
տաճկաց,
այլ
եւ
ի
հիւսիսային
ազգէն.
ոյք
կանխաւ
ամբարտաւանութեամբ
տօն
ուրախութեան
կատարէին,
վասն
գալստեան
հիւսիսայնոյն,
այժմ
ի
սուգ
վարակեալ
ողբս
յօրինեն
եւ
վայս
անձանց
կարդան:
Զամենայն
ստացուածս
եւ
զինչս
յունաց
զորս
գտանէ
ատ
ի
կղզիս`
յափշտակէ
յանխնայ…:
Ունին
ըմբռնեալ
գերի
կանայս
հնդիկս
եւ
զտղայս,
եւ
վաճառեն
ի
հինգ
ղուռուշ:
Զերկու
եւ
գերեք
եպիսկոպոս
յունաց
աքսորեալք
ի
Կոստանդնուպօլսոյ
կանխաւ
ի
Մետլինէ`
յայն
անցսն
սպանանեն
չարամահ
հարաւային
ազգ
առ
կատաղութեան
սրտից
իւրեանց:
Յառնուլն
զՄետիլինէ,
եւ
ի
գերելն
զշաղխայս
գտեալս
անդ,
գերէ
եւ
զերկուս
ի
հայոց
որք
էին
ի
միում
ի
շայխայիցն,
եւ
զամենայն
զինչս
նոքա
յափշտակեալ
եւ
յաւարի
առեալ,
եւ
մերկ
եւ
պատառատուն
զգեստուք
թողուն
աստ
ի
Միքօնօ,
որք
պատմեցին
մեզ,
եթէ
խուռշունքն
զօրէն
անձրեւոյ
տեղային
ի
մեր
նաւն,
եւ
մեք
առ
ահին
յափսիթերս
յերկիր
անկեալ
կայաք,
եւ
այնպէս
ազատեցաք
հազիւ
ի
պատուհասիցն
ղուռշունից:
Պատմեցին
մեզ
երկու
գերեալ
հայքն
զգործ
պատերազմին
միտիլինու,
որ
եղեւ.
եթէ
ընդ
երեկո
իբր
ի
24
ժամու
աւուրն`
եկին
վեց
նաւք
մեծամեծք
ի
հիւսիսայնոցն,
եւ
մտին
ի
ներքս
ի
նաւահանգիստն
կոչեցեալ
Փօրեազ
իլիմանի,
որ
է
յետին
կողմն
Միտիլինու.
եւ
անտի
մինչեւ
ի
մէջ
գիշերն
անընդհատ
արկանէին
խումպառայ
ի
մէջ
քաղաքին,
եւ
յետ
այնր
դադարեցին
մինչ
ի
լուսանալ
առաւօտուն:
Եւ
ընդ
առաւօտն
վաղ
քաջ
եկն
նաւ
մի
Մօսկօվի
ի
բերան
բուն
նաւահանգստին
Մետիլինու.
եւ
անտի
նշմարեաց
եւ
քննեաց,
որ
ինչ
անդ
ի
նաւահանգստին
կայր,
եւ
դարձաւ
ընդ
կրունկն.
եւ
ահա
յետ
երկուց
ժամուց
տեսաւ
բանակ
նաւուց
անհամար
բազմութեան,
որոյ
չէր
թիւ,
որ
իբրեւ
զերամս
աղաւնեաց
ձագախառն
երամովին
գայր,
գալով
գայր
եւ
մերձենայր,
եկն
եկաց
պար
առեալ
հանդէպ
քաղաքին
ի
բերան
նաւահանգստին`
չմտեալ
ի
ներքս:
Իբր
15
նաւք
մեծամեծք
կրկին
մեծութեամբ
քան
զմերն,
եւ
իբր
40
նաւք
իբրեւ
զմերն,
եւ
այլք
մանր
եւ
խոշոր
անթիւ.
սոքա
աստի,
ի
նոքա,
որք
ի
Փօրեազ
իլիմանին
անտի
ի
քթթել
ական
հանին
արտաքս
զբազմութիւն
մարդկան,
եւ
զթնդանօթս
ի
վերայ
լերանց
հանդէպ
բերդին.
եւ
միահամուռ
ամենեքեան
ձեռն
ի
գործ
արարին
ի
գործ
պատերազմին.
հարաւայինք
ի
ներքուստ
ի
բերդէն,
եւ
սոքա
արտաքուստ
ի
լերանց
եւ
ի
նաւուց:
Սաստկացաւ
մարտ
պատերազմին.
եւ
երկարեցաւ
վախճան
գործոյն.
զի
յերկուց
կողմանց
քաջ
գտեալ.
ոչ
վաղվաղակի
թիկունս
դարձուցին
միմեանց.
բայց
բազում
աւերածք
գործեցան
ի
տաճիկ
քան
ի
Մօսկով:
Ապա
ի
հասանիլ
20
ժամու
աւուրն,
լքաւ
զերծաւ
սիրտ
տաճիկն.
զհայրենի
սովորութիւնն
բնիկ
խնդրեաց
ի
ձեռն
առնուլ.
ուստի
որ
արտաքոյ
բերդին
էին,
դարձուցին
զթիկունս,
եւ
ի
բերդն
անդր
արարին
զանձինս
ապաստան.
թողին
լքին
զամենայն
քաղաքն,
միայն
զանձինս
ապրեցուցանել
մարթասցին:
Եւ
մի
ի
նաւուցն
հիւսիսայնոյն
դիմեաց
ի
ներքս
ի
նաւահանգիստն.
եկն
մերձեցաւ
ի
բերդն.
եւ
անդ
հանդէպ
բերդին
անհոգս
էարկ
խարիսխ
եւ
նստաւ,
ոչինչ
զանգիտեալ
ի
թնդանօթից
բերդին.
եւ
ինքն
դադարեցաւ
այլեւս
ի
պատերազմելոյ:
Եւ
առաքեաց
քանի
մի
ի
զօրաց
իւրոց
արտաքս.
երթալ
եւ
անկել
խաչանիշ
դրոշմն
մոսկովեան
ի
նորոգ
շինեալ
նաւսն
տաճիկն.
որք
չեւ
եւս
էին
իջուցեալք.
որք
էին
երկու
գառավէլայ,
եւ
մի
չէքտիրի:
Եւ
ապա
դադարեցաւ
պատերազմն:
Ամենայն
թօփճիք
էին
հիւսիսայինք.
իսկ
այլք
ամենեքեան
խռվաթք,
եւ
ժողոածուք
աստի,
եւ
անտի
որք
ի
չունէ
փախուցեալք:
Ապա
սփռեցան
զօրքն
հիւսիսայնոյն
ի
քաղաքամէջ
անդր.
եւ
զոր
գործեցին
չարիս,
ոչ
գրիչք
բաւեն
նշանակել
եւ
ոչ
թուղթք
բովանդակել.
քան
զշուն
քան
զխոզ
վատթարագոյն
գտեալ.
նանրացեալ
ի
խորհուրդս
իւրեանց.
ոչ
ի
ծեր
խնայեալ
եւ
ոչ
ի
տղայ
եւն .:
Արկին
ձեռս
կապտել
կողոպտել.
ոչ
ի
տաճիկ,
յոր
չէին
ձեռնհաս,
այլ
ի
քրիստոնեայս,
ի
հայս
եւ
ի
յոյնս
ողորմելիս
քան
զհայս:
Եւ
ըստ
վերագոյն
գրելոցս,
թէպէտ
զանձինս
քրիստոնեայս
խոստովանէին
սոքա,
եւ
եղկելի
կանայք,
աղջկունք
եւ
մանկունք
ի
պատուհանից
տանց
զպատկերս
սրբոց
եւ
աստուածածնայ
արտաքս
բերեալ,
ցուցանէին
նոցա.
ի
սէջ
նոցա
լալագին
արտասուօք
ողորմ
հառաչմամբ
մորմոքէին,
պաղատէին
չար
ինչ
չառնել
իւրեանց.
զսակաւիկն
մնացեալ
յընչից
իւրեանց,
ի
պէտս
ապրուստից
յայս
դառն
կարօտութեան
ժամանակիս,
չխուել ,,
չբառնալ.
թէպէտ
սոքա
զայս
ամենայն
պաղատէին,
թէպէտ
եւ
յոտս
աղտեղեալս
նոցա
զհամբոյր
շրթանց
իւրեանց
մատուցանէին
նոցա,
որք
ի
չմարդիս
համարեալ
էին,
սակայն
ոչինչ
օգտէին.
այլ
նոքա
կծանէին,
կապտէին,
կողոպտէին.
եւ
յոր
ձեռնհաս
էին`
ոչ
զանց
առնէին,
եւ
ի
խորհրդոց
իւրեանց
եւ
ի
կամաց
չարութեան
ոչ
զիջանէին:
Քանդեցին,
աւերեցին
զերկիրն,
եւ
զցանկալի
ցանկալի
ընչից
պերճութիւն
եւ
ճոխութիւն
յանձինս
գրաւեցին,
առին
գնացին
յիւրեանս,
եւ
ոչ
թողին
ինչ`
զոր
նկատեցին
աչք
իւրեանց.
եւ
զամենայն
շայխայս
գտեալս
անդ
կապեցին
իւրեանց
նէտէկս,
եւ
հեռացան
մերժեցան
հարուստ
մի
եւ
հասին
ի
զէթին
պուռնուն:
Անտի
դարձեալ
արձակեցին
նաւ
մի
ի
քաղաքն,
երթայր
յոխորտանօք`
եհաս
եկաց
անդ
մօտ
ի
քաղաքն,
էարկ
հուր
ի
նաւսն.
այրեաց
հրդեհեաց
զամենայն
գեղեցկութիւնն
եւ
զամրութիւնն
նորաշէն`
տաճիկն.
եկաց
հանդիպոյ,
տեսին
եւ
զուարճացան
տեսարանք
նոցա,
խայտացին
եւ
ծափս
հարին
ի
վերայ
թշուառութեան
ատելեաց
իւրեանց,
եւ
մխիթարեցին
զանձինս
իւրեանց
չարեօք
նոցա:
Դարձան
ապա
առ
իւրեանս,
եւ
ցուցին
զոր
գործեցին.
թողին
եւ
այնպէս
զքաղաքն,
եւ
գնացին
յո'ր
եւ
կամեցան:
Այս
անցք
առմանն
Միտիլինու:
Գօնսուլն
Ֆռանսայու
որ
ի
Միտիլի`
հազիւ
հանդերձ
կնաւ
իւրով,
զգեստուքն
որ
ի
վերայ
ասեն
մարթացաւ
զանձն
ապրեցուցանել
ի
փառօս
կղզին,
անդ
ապաւինիլ
առ
ժամանակ
ինչ,
մինչեւ
տեսցէ
զկատարած
գործոյն`
յոր
վճարեսի,
թողեալ
զամենայն
ինչս
ի
յափշտակութիւն
նոցա:
Հայ
ոմն
պէյօղլուցի
Ճնկլիկ
մականունեալ`
բարձեալ
յԱղեքսանդրու
ի
նաւ
ֆռանսըզի
աւելի
քան
զհարիւր
հազար
դենարաց
բեռինս
բրնծաց
եւ
խահվէից
եւ
խնկոց
տանէր
ի
Կոստանդնուպօլիս ,
զորոյ
զառաջս
առեալ
հիւսիսայինքն,
յափշտակեն
զամենայն
ինչս
նորա,
եւ
տանին
ի
փառօս
ի
զօրապետն
իւրեանց
ի
Օռլօֆ,
եւ
զհայրն
ընդ
նմա,
եւ
նա
տայ
նմա
եօթն
հազարաց
ինչս
ի
ձեռս
նորա,
եւ
զայլս
առնու
առ
իւր,
եւ
թուղթ
մի
ի
ձեռս
հայոյն
իբր
առյապայն
վճարել.
որ
զայս
օրինակ
բազմաց
ասեն
արարեալ,
եւ
նա
անդ
այնպէս
դեգերեալ
կայ`
հնարս
ինչ
գտանել,
բայց
ամենեւին
չիք
յոյս:
Եւ
այլ
քանի
մի
հայոց
այս
անցք
դիպեալ
են,
որք
այժմ
դեգերին
անդ
ողբալով:
Իսկ
յունաց
անթիւ
եւ
անհամար
այսպիսի
անցք.
վասն
որոյ
թէ
որչափ
այժմ
անիծանեն
եւ
հայհոյեն
զնոսա,
տկարանամ
ընդ
գրով
արկանել:
Տեսի
ի
խօսեցայ
ընդ
բիւրս
ի
յունաց.
չգտի
չտեսի
զոք,
որ
բարիս
խօսէր
զնոցանէ,
կամ
ցանկացօղ
լիցի
նորա
գալստեանն:
Ամենայն
կղզիք
ապականեալ
են
արիւնահեղութեամբ
եւ
զրկանօք
ի
ձեռաց
արանց
ամպարշտաց,
որք
իբր
ջատագովք
հիւսիսայնոյն`
աներկիւղ
յումեքէ`
զոր
կամին
կողոպտեն,
զոր
ցանկան
պղծեն,
եւ
ընդ
որ
զչարին
սպանանեն,
չիք
որ
քննէն,
չիք
որ
դատեն:
Ամենեքեան
սոքա
զգեստաւորել
զօրէն
խալիօնճիի
տաճկին,
զոյգ
մի
փիշտօֆից
ի
մէջս,
եւ
եաթաղանն
առընթեր,
եւ
զսուր
երկասայրի
առ
քստեամբ.
եւ
փօշի
կարմիր`
կանաչ`
սպիտակ
իւրաքանչիւր
ըստ
իւրեանց
հաճոյից
ի
գլուխս :
Ասեն
թէ
այժմ
անթիւ
բազմութիւն
ի
հիւսիսայնոյն
նաւուք,
եւ
ԺԵ
նաւ
գործիք
պատերազմականք
խումպառայք.
կիւլլէք
եւ
այլ
ինչ:
Այժմ
աստ
զամենայն
երկիր
զոր
առնու
Մօսկօֆ`
աւերէ
քանդէ
թողու
այնպէս
եւ
դառնայ
յետս,
եւ
ոչինչ
փոյթ
է
նմա
տիրել,
իբր
զի
չունի
ասեն
հրաման:
Նաւուցն
ֆռանսըզի
ամենեւին
ոչինչ
ակնածեն,
ըստ
հաճոյից
քննեն,
հային,
արգելեն
տանիլ
ինչ
կերակրեղէն
ի
տաճիկ.
եւ
բազում
անգամ
եւս
առնուն
ի
նաւուցն
զոր
ինչ
եւ
կամին.
այլ
ի
նաւս
ինկլիզին
եւ
ֆէմէնկին
բազում
ակնածութեամբ
գնան,
աչք
խմբեն,
թէեւ
տեսանեն
զնոսա
զի
ամենայն
բարութեամբ
բրնծոյ
եւ
ցորենոյ .
թողուն
զնոսա
տանիլ,
զորոց
մինչեւ
մեք
տեսաք
աչօք
մերովք,
որ
գայր
յԱղէքսանդրու
լի
բրնծովք
եւն.
զոր
քննեցին`
տեսին
եւ
աչք
խբեցին:
Փոքր
մի
եւս
վէնէտիկեան
նաւուցն
ակնածեն,
այլ
ոչ
այնչափ:
Այս
անցք
են
այժմ
յայսոսիկ
վայրս… :
Գրեցաւ
յամի
տեառն
1771
ի
դեկտ .
7
