ԿԲ .
Ամբողջ
հետագայ
վաւերաթուղթը
միակ
պատմական
դէպքով
մը
կը
զբաղի:
Երուսաղէմի
Ս.
Յակոբայ
մասին
Յունաց
եւ
Հայոց
մէջ
եռացող
մեծ
խռովութիւնն
է:
Հայք
ձեռք
ձգել
կ՚ուզեն`
«պատճառելով
թէ
այն
տեղի
նոցա`
հայոց
անկանի,
որովհետեւ
հապէշք
եւ
ղպտիք`
ընդ
որս
եւ
ասորիք`
համարեալ
լինէին
իբր
ի
մասնէ
հայոց»:
Սոյն
պատճառաբանութեամբ
է
որ
կ՚ըսէ
Հ.
Պօղոս
վարդապետ,
թէ
«հապէշն
որպէս
եւ
ասորիք
ի
ներքոյ
հայոց
իցեն
լեալք»:
Այդ
կնճռոտ
խնդիրներն
ու
կռիւները
ինչ
ինչ
մանրամասնութիւններ
կը
գտնեն
Հ.
Պօղոս
վարդապետի
նամակին
մէջ,
որոնց
մասին
Չամչեանի
Պատմութիւնը
կը
լռէ.
թէեւ
փոխադարձաբար
հոն
ալ
զանազան
անցքեր
դուրս
թողուած
են.
բան
մը
որ
չի
պահանջուիր
անշուշտ
նամակէ
մը:
Յոյները
առաջին
անգամ
1655ին
գրաւել
սկսած
են
հայոց
վանքը:
Զատկի
խոտորման
կամ
ծռազատկի
շփոթութեան
վրէժը
լուծելու
համար:
Գերյարգեցելոյ
տեառն
տեառն
Մխիթարայ
Աբբայի
Հօր
մերոյ
…
Զորպիսութեանց
տեղւոյս
ծանիք,
զի
ի
Նոյեմբերի
ամսոջ
եղեւ
յունաց
ընդ
հայոց
դատախազութիւն
ի
վերայ
սուրբ
Յակօբու,
որ
յԵրուսաղէմ.
քանզի
հայք
ի
յանցեալ
ամի
ձեռամբ
Սեղբոսին,
որ
էր
յայնժամ
պազիրկեան
պաշի
)
առին
ի
ձեռաց
յունաց
զփոքրիկ
տեղ
մի,
որ
այն
տեղն
հապէշին
իցէ
եղեալ
եւ
հապէշն,
որպէս
եւ
ասորիք
ի
ներքոյ
հայոց
իցեն
լեալք,
որպէս
մոսգովն,
ուռուսն
եւ
ալպիանցիքն
ի
ներքոյ
յունաց
դաւանութեան.
իսկ
յոյնք
այժմ
գնացեալք
առ
դատաւորս
տաճկաց
եւ
ձեռն
դրամոց
բազմաց
առնուլ
ի
ձեռաց
հայոց
զսուրբ
Յակօբն
բովանդակ.
եւ
իմացեալք
հայոց
զայս`
անկան
եւ
նոքա
առ
դրունս
դատաւորաց`
տալով
նոցա
զդրամս
բազումս
եւ
ցոյց
տալով
նոցա
զայն
հաստատութիւնն,
որոց
տուեալ
է
օմերն,
մինչ
տուեալ
է
հայոց
զսուրբ
Յակօբ.
կոխելով
զձեռն
իւր
ի
վերայ
այնր
հաստատութեան
թղթոյն`
արարին
զի
բանն
յունաց
ոչ
առաջացաւ,
այլ
հայոց
պատրիարգն
հակաւ
զկապայ:
Բայց
ասեն
թէ
մինչ
300
քսակ
դրամ
գնաց
հայոց,
մինչեւ
ի
յայս
աստիճան
ժամանեաց
բանն:
Եւ
յետ
բանիս
այսորիկ
յանց
3
օր
[..
]եալ
է
մատնին
զպատրիարգն
հայոց`
եւ
նմա
ասացեալ
է,
թէ
յոյնք
եկեալ
ասա
[..
]
թէ
խաբէութեամբ
էառ
ի
ձեռաց
մերոց
զայն
հապէշին
տեղն`
Սեղբոսն
[..
]
փաշային
իւրոյ`
ուստի
խնդրեմք,
զի
իրաւամբ
զատ
արարեալ
հա
[..
]
մեզ
զտեղն
մեր`
ցոյց
ինձ
զհաստատութիւն
ձեր
վասն
այնր
տեղւոյն
[..
]րգն
առ
մատնին
ասացեալ
թէ
հաստատութեան
գիրն
այնորիկ
տեղւոյն
ոչ
է
աստ,
այլ
յԵրուսաղէմ.
եւ
լուեալ
զայս
մատնին`
հրամայեալ
պատրիարգին
յղել
զոք
ի
յԵրուսաղէմ
եւ
բերել
զայն
հաստատութեան
թուղթն.
եւ
ընդ
այն
մարդոյ
յղեալ
է
մատնին
զմի
չուխատար
եւս,
եւ
ի
վերջն
բանիս
այսորիկ
ուր
կայանայ
ոչ
գիտի:
Քանզի
ասեն
թէ
յոյնք
վասն
այսորիկ
իրի
մինչեւ
1000
քսակի
դրամ
բացորոշեալք
են
առ
ի
խարճել,
եւ
զբանն
իւրեանց
յառաջացուցանել:
Եւ
ի
յայսմիկ
միջոցի
զՍեղբոս
սառաֆն
եւ
նորին
զեղբայրն
ըմբռնեալ
ի
բանտի
եդին:
Եւ
ստոյգ
ոչ
գիտի
պատճառն:
Քանզի
ոմանք
ասեն,
թէ
Սեղբոսն
խափեփայ
գիր
կալեալ
իցէ
վասն
տեղւոյ
հապէշին ,
եւ
ոմանք
զայլ
ինչ
ասեն`
վասն
այնորիկ
է
ի
բանտի:
Եւ
հայոց
ազգն
յետ
մեծի
ուրախութեան`
ունին
այժմ
զտրտմութիւն
վասն
տեղւոյն
հապէշին:
Եւ
մինչ
զառաջին
յաղթութիւնն
արարին
հայքն`
առ
ֆռանսէզ
էլչին
եւս
դիմեցին,
եւ
նա
նոցա
ասացեալ
է,
թէ
ես
ընդ
ձեզ
եմ
եւ
ոչ
յունաց,
եւ
թէ
ձեզ
պիտոյ
լինի
դրամ`
ես
ձեզ
գտանեմ
մինչեւ
ցերկու
հարիւր
քսակ
դրամոց,
եւ
յետ
այսց
իրողութեանս
ի
հրապարակի
ժողովըրդեան
ասացեալ
է
պատրիարգն
զբարերարութիւն
էլչուն,
թէ
զմեզ
սիրէ,
եւ
ի
մեր
կողմանէ
է,
իսկ
մեք
մեղաստէր
եղաք,
մինչ
ըմբռնեցիք
զոմանս
եւ
բերիք
մեզ
թէ
ֆռանկք
եղեալք
են
եւ
մեք
յղեցաք
զնոսա…
եւ
մինն
եւս
ի
նոցունց
մեռաւ
եւ
արեան
տէր
եղաք,
եւ
այլք
նմանք
բանք
յորմէ
արտաբերեցեալք
են :
…
Գերյարգելութեան
ձերում
Նուաստա[գունեղ
ծառայ
]
ս.
տ.
ս
[Հ.
Պօղոս
Վարդապետ]
Տաճիկքն
հռչակեն
հաշտիլ
ինքեանց
ընդ
Կարմիր
գլխոյն.
եւ
ինձ
հաւատալի
ոչ
երեւի :
յամի
տեառն
1735
եւ
Դեկ.
5:
[Կ .
Պոլիս]
