Մայր դիւան Մխիթարեանց Վենետկոյ ի Ս. Ղազար

Հետեւեալ նամակին գրիչն է Կեսարացի Վրթանէս Արքեպիսկոպոս Ստեփանեան որմէ ուրիշ թուղթմը հրատարակեցինք արդէն (տես ՃԺԹ):
       Մեր նամակագրին մասնաւոր ուշադրութիւնը գրաւողն է Սարաֆեան Սարգիս արքեպիսկոպոսը: Սա Արեւելքէն Վենետիկ եկած է 1744-ին: 1745-1747 զինքը Հռովմ կը գտնենք, ուր 1745 Նոյեմբեր 20-ին Հաւատոյ դաւանութիւն կու տայ, կը ներկայանայ նաեւ Բենեդ. ԺԴ-ին ու կը կատարէ նաեւ նոյն քաղաքին մէջ Հայ Ծիսի ձեռնադրութիւններ. (Սարաֆեանի ընդհանուր գործունէութեան վրայ տե'ս Կենսագրութիւնը Գալեմքեարեանէ):
       Թէ Սարգիս իր ժամանակի ազգային շրջանակին մէջ մեծ յարգանք վայելած է` կը տեսանենք զայդ Մայրավանքիս դիւանական մէկ ուրիշ անտիր թուղթէն ալ. Անդրէաս անուն անձէ մը գրուած առ Մխիթար յանձնարարական մէ, երբ նա արդէն Վենետիկ ժամանած էր. ահա սոյն պատառիկը. «Մեր ամենապայծառ եւ գերյարգելի Ս արգիս վարդապետի կողմանէ որ եկաւ Վենետիկ` յանձնեմ տէրութեանդ. թէպէտ ոչ է պատեհ մեղաւորս նորայ կողմանէ բան գրել. տէրութիւնդ քաջ գիտէ որքան մեծ անուն եւ համբաւ ունէր ի մէջ հայոց. եթող յամէնն ի փառս Յիսուսի եւ մեծ անարգանք կրեաց հայոց ազգէն, մեծ տառապանօք հազիւ նաւ մտաւ» (Գր. 25 փետր. ի 1745. Իզմիր):
       Սարգիս արքեպս. է առ Մխիթար գրուածը ինը նամակներ, որոնց բնագիրները կը պահուին մեր Դիւանը, հրատարակուած են Գալեմքեարեանի երկասիրութեան մէջ, որուն ի նպաստ օրինակողն եղած է Հ. Մ. Պոտուրեան:
       Յայտնապէս կը տեսնուի, որ Մխիթարայ եւ անոր Հաստատութեան հետ սիրալիր յարաբերութեան մէջ եղած է Սարաֆեան, իւր աշակերտը Յովհ. Վ. Նուրտինեան ունի Սարգսի վրայ ոտանաւոր ընդարձակ կենսագրական մը, որ Օրթագիւղի Անտոնեանց Դիւանէն օրինակուելով հրատարակուած է Գալեմքեարեանի գրքին սկիզբը: Հոս կը բերենք հետեւեալ մէկ քանի տուները.
       Ապաքէն Սարգիս հերքեալ փառս պատիր, 1744
       Դիւրեալ խիղճ մտացն շնորհիւ երկնաձիր,
       Հեռացեալ է սպաս յիրաց անյարիր
       Վարէր ի Վընէժ կեանս անդորրալիր:
       Ուր նա գըտանէ զոմանս ի Հայոց
       Ընդ որս կենակցեալ ոչ հանէր յորդւոց,
       Զի զայնըս խաղաղ նըկատէր ի ծոց
       Եկեղեցւոյ մօր ուղղափառ որդւոց:
       Սակայն սիրտ նորա յաւէտ զուարճանայր,
       Երբ երթեալ ի վանս կոչեալ Սուրբ Ղազար,
       Զոր դեռ տընտեսէր զերթ քաջ աբբահայր
       Յոգնիմաստ ւ'որդոյ ռաբբին Մխիթար:
       Որոց կենակցեալ անկեղծ սիրով
       Այց առնել միմեանց ըղձային փութով,
       Որով սփոփիւր Սարգիս հըրճուելով
       Զօտարութենէն ոչ տըրտընջելով:
       Նոյն վանաց ողջոյն միաբանք կարգաւ
       Ձօնէին նըմա շատ սէր շուք անբաւ,
       Զորոց գոհ լինէր գովութեամբ բազմաւ
       Յամենայն աւուր` ցօրն յորում հանգեաւ…:
      
       Վրթանէս Արքեպիսկոպոսի թուղթը կը տեղեկագրէ նաեւ Հայ Ծէսի տօնակատարութեանց մասին քահանայապետական լուսամիտ կարգադրութիւն մը:
       Առ գերապատիւ : Եղբայր իմ սիրեցեալ ի Քրիստոս Մխիթար Հայր
       Յիսուսաւանդ ողջոյն մատուցեալ` զեկուցումն առնեմ վերոգրեալ գերյարգելութեան քում, զի զսիրալրական քարտէզն քոյ ընկալայ: Եւ յետ երկուց աւուրց հասանելոյ ինձ քարտիզին, եկն եհաս առ իս Գերապատիւ: Եղբայր մեր Սարգիս Վարդապետն եւ ըստ յանձնարարական քարտիզի քոյ` ընկալաք զնա մեծաւ սիրով եւ բազում յարգութեամբ եւ ըստ փոքր կարողութեան մերոյ արարաք նմա պատիւս: Եւ ըստ վայելչութեան անձինն` յարդարեցաք զերկուս մեծամեծ սենեակս ամենայն զարդուք եւ վայելչութեամբ, եւ այժմ է ի պատուի յոյժ առաջի մեծաւորաց եւ առաջի մեր ամենեցուն: Շնորհակալ եմ զքէն յոյժ վասն այդմ Ճաշոցի, որ այդչափ աշխատեցար ի յուղարկել զայն: Քանզի ի հրամանէ սրբազան Հայրապետին պարտաւորեալ մեր աստ` առ ի տօնել զտօնս ամենեւին ըստ սովորութեան հայոց, եւ ոչ այլ ազգ, ոչ գտանելով ի մեզ ի պատրաստի խորհրդատետրըստ հայոց, բարւոք հաշուեցաք մեք աստ եղեալ կարգաւորքս զճաշոց մի ունիլ, եւ առնել զայն յերիս մասունս եւ ըստ պատշաճի աւուրն` զգիրք եւ յաւետարանն ի վերայ նորա ընթեռնուլ, եւ ըստ այնմ վարիլ վասն ոչ ունելոյ մեր զխորհրդատետր հայոց ըստ ամենայն մասին, եւ զի, մի մեղիցեն քահանայքն զանազան կերպիւ պատարագս մատուցանելով: Ահա ի մէջ քարտիզիս եղեալ զշնորհակալութեան գիրն` աղաչեմ հասուցէք ի ձեռն Պարոն Սահրաթին, եւ դուք ողջ լերուք ի տէր :
      
       <յամի Տեառն 1745 Ի Նոյեմբերի 13 (Հռովմ )
       Գերյարգութեան քում Վրդանէս Վարդապետ եւ Արքեպիսկոպոս