Ջրհեղեղ
մը`
բառին
կատարեալ
իմաստովը,
որ
տեղի
ունեցեր
է
այս
թուականին`
Պաշպալովի
եւ
շրջականերու
մէջ
Տօն
գետի
եւ
այլ
ջուրերու
ողողումով
ու
եռամսեայ
յամառ
եւ
յորդահոս
անձրեւներով:
Ներկայ
վաւերագիրը
ընդարձակ
եւ
հետաքրքրական
նկարարգութիւնն
է
այդ
երեւելի
աղէտալից
դէպքին:
Գերապատիւ
աբբայ
հօրն
իմում
բազում
սիրով
եւ
խոնարհութեամբ
ողջոյն
ի
Քրիստոս
Յիսուս
…
զպատկերն
ջրհեղեղին
մեք
աստէն
ականատես
եղաք…
Աճումն
ջրոյն
սկսաւ
ի
գիշերի
ծննդեան
տեառն,
ի
մերում
գիշերի
այն
ահագին
ծովանման
գետն
թունայ
մի
մարդապօյ
բարձրացաւ,
որ
չէ
բնաւ
եղեալ,
յետոյ
դադարեցաւ
այնպիսի
սաստիկ
աճումն,
այլ
յաւուրն
թզաչափ
եւ
մատնաչափ
աճէր
մինչեւ
ցհոգեգալստեան
երկրորդ
օրն
եւ
ելից
զամենայն
դաշտս,
զգիւղօրէ
անթիւս
տապալեաց,
այլ
մեզ
մինչեւ
ցայն
օր
էր
խաղաղութիւն,
լսէաք
միայն
զտառապանս
այլոց,
զփախչիլն
ի
լերինս,
զանասնոց
կոտորածս
եւ
ցաւէաք
միայն:
Բայց
յերկրորդում
աւուր
հոգեգալստեան
յանկարծակի
ի
չորից
կողմանց
պաշարեաց
զմեզ
ջուրն
եւ
եմուտ
ի
քաղաքն
հեղեղօրէն.
երկիրն
ոչ
կարէր
օգնել
ծծելով
զջուր,
եւ
յառաջոյ
կողմանէ
արգելեալ
էր
անցք
ջրոյն
վասն
բարձրութեան
ջուրցն
սաւային,
թիսային
եւ
մօրուշին.
ո'վ
ամենակարօղ
տէր.
զիարդ
դիւրին
է
նմա
ի
միում
վայրկենի
զաշխարհս
ամենայն
կորուսանել,
սաստիկ
է
հրդեհն,
այնպէս
կարծէի,
բայց
ջրոյն
բռնութիւն
անցանէ
զանցանէ
զնովաւ ,
զի
ի
հրոյ
կարես
փախչել,
այլ
ի
ջրոյ
որ
շուրջ
շուրջանակի
պատեալ
է,
ո՞ւր
կարես
փախչել,
աստ
էր
տեսանել
զանհնարին
աղէտս
տարակուսանաց
ամենայն
մարդկան,
մայրն
զզաւակն
մատղաշ
առեալ
է
տանէ
ի
դուրս
փախչէր,
ի
մէջ
ջրոյն
կացեալ,
հայր
զհնարս
խորհէր
ազատելոյ
զկին
եւ
զաւակ
իւր
եւ
ոչ
գտանէր,
վաճառականք
ողորմելիք
տարակուսեալք
ոչ
գիտէին
զինչ
առնել,
այսքան
ապրանք,
ուր
կարէին
փախուցանել.
ոմանք
ի
հինգ
տեղիս
փախուցին
զկահ
կարասի
իւրեանց,
զկին
եւ
զորդի
եւ
անդ
զկնի
հասանէր
ջուրն,
յամենայն
այս
արտասուք
եւ
յամենայն
բերանս
ողբ.
ոչ
էր
հնար
բարեկամ
ընդ
բարեկամի
խօսիլ,
իսկոյն
արտասուք
յերկոցունց
աչաց
յորդէին,
նմին
իրի
առ
միմեանս
կացեալ
ոչ
կարէին
խօսիլ.
եթէ
ոք
տեսանէր
միայն
զձառադիմութիւն
դիմաց,
զդեղնութիւն
երեսաց,
զցամաքութիւն
եւ
զչորութիւն
շրթանց
ամենայն
մարդկանց
իսկոյն
անտի
մակաբերէր
զներքին
աղէտս
տարակուսութեան
նոցա.
ոմանք
ի
բաց
թողեալ
զտարակուսութիւնն,
ծախէր
բազում
դրամս,
բերել
տայր
հողս
եւ
զտամբն
լնոյր ,
զի
մի
մտցէ
ջուրն
ի
ներքս,
այլ
ջուրն
ի
յատակէ
տանն
ելանէր,
եւ
ընդ
վայր
լինէր
աշխատանքն
եւ
ծախն,
ապա
զինչ
արասցեն,
ամենայն
ոք
կարօղն
է
գնեաց
նաւս
եւ
նաւակս
եւ
բիօտայս,
եւ
ծածկեցին
իբրեւ
զպուռք
կահեօք
եւ
կարասեօք
եւ
ընտանեօք
մտին
ի
ներքս
որպէս
Նոյ
ի
տապանն.
բայց
ուր
կարէր
գտանիլ
այնքան
նաւ,
նաւակ,
սալ,
եւ
բիօդայ
բաւական
ամենեցուն,
հինգ
ֆօրինդնոց
բիօդան
երեսուն
եւ
եօթն
եւ
քառասուն
ֆօրինդով
տային,
միայն
թէքնէն,
եւ
ոչ
գտանիւր,
ես
բերել
ետու
յայլ
ուստեքէ
երեսուն
եւ
եօթն
ֆօրինդով,
եւ
ծածուկովն
ամենայն
եղեւ
ինձ
եօթանասուն
ֆօրինդ.
լալով
եւ
վճարելով
կրկնապատիկ
հարիւրապատիկ
խնդրէին
մարդիք
նաւակս
եւ
ոչ
գտանէին.
ապա
գային
արտասուաթոր
աչօք
աղաչէին
զինքեանս,
եւ
կամ
զմի
սընտուկ
ի
նաւն
առնուլ
են .:
Արդ
մինչեւ
ցայս
վայր
եկեղեցին
մեր
բաց
էր,
եւ
ժողովուրդն
գայր
նաւակաւ
եւ
փոքր
մի
մխիթարէին:
Ես
սպասէի
ֆօռէրին
հրատարակել
աղօթս
պաղատանս
առնել ,
իբրեւ
տեսի,
թէ
ոչ
առնէ,
այլ
ի
յորդորելն
ոմանց
ասացեալ
է,
թէ
Աստուած
հրաշս
ոչ
առնէ,
ես
հրամայեցի
իմոյ
ժողովրդեան
յամենայնում
աւուր
տեսանել
զպատարագ,
եւ
յերեկոյին
գայ
ժողովիլ
յեկեղեցին,
եւ
առաջի
սրբութեան
ասել
զամենայն
սրբոց
զԼիթանիան
ձայնիւ
եւ
զայլ
պաղատանս
առնել,
այլ
քանզի
եկեղեցին
աղքատ
է,
ոչ
կարէ
աւուրս
բազումս
սրբութիւն
դնել,
զկնի
միոյ
շաբաթու
հաստատեցի…
շաբաթ
մի
ամբողջ
պահս
պահել.
յաւուր
տօնի
մարմնոյ
եւ
արեան
ի
պահս
էին
ամենայն
մեր
ժողովուրդ,
եւ
կարծեմ
թէ
ոմանք
նէմցէք
եւս,
եւ
յետոյ
ժողովրդօք
խօստացաք
հետի
երթալ
յուխտ
ի
մարիաշնէ.
եւ
յայսմ
շաբաթ
աւուր
եթէ
կամք
տեառն
լին[ի]ցի,
երթամք:
Եւ
այս
ամենայն
վասն
ազատելոյ
զմեզ
ի
ջրոյ ,
եւ
ի
հիւանդութենէ,
որ
զկնի
ցամաքիլ
ջրոյն
ի
գարշահոտութենէ
լինիլ
կարէ
պէսպէս
հիւանդութիւնք,
ի
գետնաշարժութենէ,
ի
կայծականէ
եւ
ի
մրրկէ:
Նէմցէքն
խուռն
գային
յեկեղեցին
մեր.
եւ
այս
ջերմեռանդութիւն
մեծ
շինութիւն
եղեւ,
եւ
մեծ
անուն
հայոց
ազգին:
Ֆօռէրն
տակաւին
ոչ
զարթնոյր,
լսէր
զտրտունջս
ժողովրդեան
եւ
անփոյթ
լինէր,
յետոյ
ժողովեցան
մաճիստռաթն,
եւ
հրամայեցին
ի
նախատինս
նորա
կարգել
աղօթս
եւ
խնդրուածս,
եւ
նա
ստիպեալ
կատարեաց
զխնդրուածս
նոցա,
եւ
յետ
նոցա
ըռացքն
եւս
սկսան
թափօր
առնել.
եւ
հսկումն
ի
գիշերի,
եւն .:
Արդ
յեւ
եւս
աճիլ
ջրոյն
մեք
եւս
ընդ
հայր
սիմոնին
մտաք
յայլոյ
նաւս,
զի
մերն
չեւ
էր
եզերեալ,
եւ
ապա
ի
մերն
մտաք,
եւ
եկեղեցին
փակեցաւ,
եւ
ոչ
էր
հնար
պատարագել
անդ
վասն
ջրոյն,
զի
ջուրն
ի
վեր
քան
զաստիճանս
բեմից
չորս
մատ
ի
վեր
էր:
Բարձաւ
ատեան
եւ
դատաստան,
արհեստաւորք
լռեցին,
դադարեցան
վաճառք,
բիացան
սուգ
զգեցաւ,
եւ
ոչ
ոք
էր
որ
գնէր,
եւ
ոչ
որ
վաճառէր,
բարձաւ
ուրախութիւն
զարդարանք,
ուր
աստ
ամօթ
եւ
պատկառանք
կանանց
եւ
աղջկանաց
ի
փողոցի
մինչեւ
ցստինս
ի
ջուրն
գալէին
լալով:
Եւ
կամ
ուր
տեսանիւր
զարդարիլ
կանանց
եւս
մեծամեծաց.
ուր
յզբօսանս
երթալ.
եւ
ոչ
մի
ինչ
յայսպիսեաց
երեւէր,
այլ
խաւար
եւ
մութն
տրտմութեան
եւ
տարակուսանար.
Բայց
այսու
ամենայնի
տակաւին
մի
անցուկ
ճանապարհ
էր,
ընդ
որ
ի
քաղաքէն
կարէր
ելանել
ոք.
եւ
բազումք
ելին
ի
քաղաքէն
ի
գտին
հանգիստ,
զի
աւազակք
յարձան,
եւ
թալանէին
զնոսա,
ապա
փախեան
ի
բարձրաբերց
քաղաքս,
եւ
մինչեւ
ցայժմ
անդ
են
ոմանք
դարձան:
Յետ
այսորիկ
փակեցաւ
եւ
այն
անցք,
ընդ
որ
անհնար
էր
ձիով
կամ
կառօք
անցանել.
եւ
փակեցաւ
քաղաքն
շուրջ
շուրջանակի,
եւ
ցորեան
եւ
ալիւր
եւ
այլ
ինչ
ի
գիւղօրէից
ոչ
կարէին
բերել.
եւ
սակաւացաւ
հացն
հոգեպահ.
եւ
աստ
էր
տեսանել
զկականս
աղքատաց,
եւ
ո՞վ
կարէր
ողբակից
չի
լինիլ
նոցա.
աստուածաշունչն
իբր
զարմանալով
ասէ,
եւ
չնչին
փայտի
հաւատան
մարդիք
զանձինս,
իսկ
աստ
ոչ
փայտի,
այլ
եղէգան…
ջուրն
ինն
մարդապոյ
բարձրացաւ
ի
հասարակ
ընթացքին,
ի
պարտիզի
եկեղեցւոյս
մարդապոյ
եւ
կէս
բարձր
էր
ջուրն ,
եւ
ի
հին
տունն
եւ
յաշխանան
եմուտ
ջուրն.
եւ
մեք
ի
բիօդան
ի
քաղաքամիջի
բնակէաք,
եւ
հայր
սիմօնն
ձկնորսութեան
պարապէր
ի
բիօդայէն,
եւ
աւելի
քան
յերեսուն
ձկունս
որսաց
եւ
կարէր
հազարաւորս
որսալ,
այլ
եւս
այնչափ
թողի,
զի
լիցի
կատուաց
կերակուր
զի
երկնչէի
ուտել.
ի
փողոցս
քաղաքին
վըխտային
ձկունքն,
զի
զեղան
ի
Թունայէն
ձկունքն
եւ
մտին
ի
քաղաքն
վասն
առատ
եւ
պարարտ
կերակուրս
գտանելոյ:
Ինն
հարիւր
տուն
ի
հիմանց
տապալեցաւ,
եւ
ոչ
միաց
եւ
ոչ
մի
տուն,
յորում
ոչ
իցէ
վնասեալ
ջուրն,
կամ
ի
մի
կողմն
փլոյց,
կամ
ի
մի
կողմն
ձռեցոյց,
եւ
կամ
ճայթռածս
ետ.
սակաւ
տուն
եւ
տեղի
մնաց
ի
քաղաքից,
յորս
ոչ
եմուտ
ջուրն,
բայց
ընդերկրեայ
անցիւք
զհիմունս
տանց
կակղացոյց
եւ
վնասեաց,
եւս
հնգետասան
օր
ի
բիօդան
բնակեցայ
եւ
յետոյ
մտի
ի
տուն
փախուցեալ
ի
գարշահոտութենէ
ջրոյն
եւ
ի
յանձրեւոյ,
զի
գրեթէ
ամիս
երիս
անդադնր
անձրեւէր.
իսկ
հայր
Սիմօնն
յետ
ութուտասան
աւուր.
զի
եկեղեցիս
եւ
տան
կահքն
էին
ի
բիօդան,
եւ
չէր
հնար
միայն
թողուլ:
Այժմ
շնորհիւ
տեառն
ի
տուն
բնակիմք.
բայց
չեւ
են
կարգաւորեալ
կահք
տան.
եւ
դեռ
ունի
ջուրն
զփողոցն
որ
յանդիման
եկեղեցւոյս,
եւ
կամունճով
գան
յեկեղեցին,
եւ
սկսաւ
սակաւ
նուազի
ջուրն:
Բայց
այնպիսի
ինչ
արար
ջուրն
քաղաքիս,
որ
մինչեւ
ցյիսուն
ամ
յառաջին
աստիճան
ոչ
կարէ
գալ
քաղաքն…
Այժմ
աչօք
բացօք
տեսի,
զի
ի
ջուրս
այս
յոր
պարտէզ
եւ
եմուտ
զամենայն
բոյս
եւ
զամենայն
ծառս
չորացոյց,
եւ
զհողն
այնպէս
վտտացոյց,
մինչեւ
ոչինչ
կարէ
բուսուցանել,
եւ
եթէ
բուսուսցէ
եւս
վտիտ
յոյժ,
եւ
մարդիք
որք
առ
հարկի
ի
մէջ
ջրոյն
գայլէին,
խոցիւք
եւ
վիրօք
ելից
զմարմինս
նոցա.
զջրհորս
ապականեաց:
…
այժմ
լուայ
թէ
Թիսայ
գետն
եւս
պակասի,
եւ
է
անցք
դէպի
Թմշուար…:
Յամի
տեառն
1770
յուլիսի
18
[Պաշպալով]
Նուաստ
ծառայ
Հ.
Կարապետ
վրդ .
Մխիթ.
