Հետեւեալ
արժէքաւոր
պատմական
տեղեկութիւնները,
ինչպէս
դիւրին
է
գուշակել,
հայթայթուած
եւ
ապա
ծառայած
են
իբր
գրական
ատաղձներ
կամ
նախանիւթեր`
հռչակաւոր
Հ.
Չամչեանի
Եռահատոր
«Հայոց
Պատմութեան»:
Բայց
աստի
ինքը
նամակագիրը
մատանիլ
կընէ
նաեւ
այն
գլխաւոր
աղբիւրները`
որոնք
իրեն
օգտակար
եղած
են
«Վահան
սրբոյն
Պետրոսի»
գործին
պատրաստութեանը:
Գերյարգելի
աբբայ
հօր
իմում
տեառն
տեառն
Ստեփաննոս
րաբունապետի
համբուրիւ
աջոյն
ողջոյն
ի
Քրիստոս
Ընկալայ
ընդ
այսմ
թղթոց
եւ
զպատմութիւն
ժողովոյն
հայոց
գրելոց
ի
Վեր.
Հ.
Գրիգորէն
եւ
ժողովոյն
Քաղկեդոնի
գրելոյ
ի
Վ.
Հ.
Պետրոսէն…
տիրապէս
խնդրեալն
իս
պակասէր
ի
նոսին`
այն
ինքն
են
անուանք
պատմողաց
զանոսիկ
ժողովսն
հայոց
Կարնոյ`
Շիրակվանայ,
Տարսօնի,
Սըսոյ
եւ
Ատանայ:
Եւ
պատճառ
խնդրելոյս
է.
զի
հայք
զայսոսիկ
ժողովս
բաց
ի
տարսոնի
ժողովոյն
ոչ
ընդունին
աստ.
եւ
ծիծաղին
եւս
եւ
ծաղր
առնեն.
ո՞վ
է
ասեն,
որ
զնոսին
պատմէ,
են:
Ուստի
եւ
յաւուր
միում
ի
խօսելն
իմ
ընդ
Վրացւոյ
միում
անցաւորի`
մեղադրէր
զԿլէմէս.
թէ
զինքնահնար
ժողովոց
պատմութիւնս
առնէ:
Սա
կարի
իմն
ներհակս
խօսէր
ի
վերա
սրբոյն
Պետրոսին:
Եւ
ի
բռնատիլն
յընդունիլ
թէ
Պետրոս
է
վէմ
հաւատոյ
եւ
եկեղեցւոյ`
որպէս
ասաց
Քրիստոս,
դու
ես
վէմ
են.
պատասխանեաց.
անդ
դուռն
ասէ
նշանակէ
զամենայն
առաքեալս.
որպէս
ասէ
յորժամ
տէրն
ասաց
Երուսաղէմ
…
որ
կոտորէիր
են,
ամենայն
բնակչացն
եւս
ասաց:
Եւ
ի
խօսիլն
նորա
զայս
եւս
ծիծաղեցայ:
Ծանեայ`
ասեմ,
զի
Յակոբեան
ես
դու.
եւ
նա
ասէ
զիարդ.
եւ
ես
յետ
ծանուցանելոյ
նմա
ասացից
են.
զի՞նչ
ասես.
արդեօք
յորժամ
քրիստոս
զայդ
են.
ասաց
ցԵրուսաղէմ,
միայն
զբնակիչս
ասաց,
թէ
միայն
ցքաղաքն
եւ
կամ
միանգամայն:
Եւ
նա
ոչ
գիտաց
պատասխանեալ.
ապա
ես
ասացի
նմա.
եթէ
Քրիստոս
միայն
ցբնակիչս
ասաց,
ուրեմն
եւ
բանքն
Քրիստոսի
(դու
ես
վէմ
)
միայն
առ
մետասանսն
ուղղեցան
ըստ
հանգիտութեանդ:
Իսկ
եթէ
միայն
ցքաղաքն
ասաց,
ապա
եւ
այն
բան
միայն
առ
պետրոս
վերաբերի:
Ապա
եթէ
միանգամայն
թէ
ցքաղաքն
եւ
թէ
ցբնակիչս
ասաց,
այս
վասն
այսորիկ
միայն
կարէ
այսպէս
իմանալ
ըստ
ենթադրութեանդ`
զի
բնակիչքն
երուսաղէմի
`
ի
մէջ
քաղաքի
պարունակէին,
ի
նմա
շրջէին,
գնային,
գային,
ուտէին,
ննջէին,
զմարգարէս
կոտորէին,
եւ
զառաքեալսն
քարկոծ
առնէին:
Ուրեմն
ասեմ
եթէ
եւ
այն
բանն
Քրիստոսի
առ
Պետրոս
եւ
առ
միւս
առաքեալսն
եւս
միանգամայն
վերաբերէր
ըստ
այսմ
քոյ
հանգիտութեանդ,
հարկ
է`
զի
առաքեալքն
պարունակեսցին
ի
Պետրոս.
իսկ
դու
ասեմ
ե՞րբ
մտեր
յորովայն
նորա
եւ
յաղիս
նորա
շաղեալ
զոտս
առաքելոցն
համբուրեցեր
եւն:
Եւ
ի
լսելն
նորա
զայս`
գոյն
երեսաց
նորա
շրջեցաւ.
եւ
ի
թոթվելն
նորա
ասեմ.
մի
'
ինչ
շփոթիր,
զի
ես
փառաւորագոյնս
եւս
գրեալ
եմ
զայս
բանս
ընդդէմ
աստուածին
քոյ
Յակոբայ:
Եւ
եթէ
ասեմ
զայդ
օրինակդ
ոչ
թողուս
ի
ձեռաց
հանդերձ
աստուածովդ
քով`
ոչ
հանեմ
զքեզ
յաղեացն
Պետրոսի:
Իսկ
եթէ
ասեմ
ծակես
զորովայն
նորա`
իժ
կոչեմ
զքեզ:
Այսպէս
խօսեցայ
ընդ
նմա.
զի
կարի
իմն
չարութեամբ
եւ
անզգամութեամբ
խօսէր:
…
Տրտմեցայ
յոյժ
վասն
փոխման
Հ.
Յակոբին,
որ
պայծառ
սիւն
էր
աղօթից
ի
վանս
մեր:
…
Ընդդիմագրութիւնն
Նալօղլուին
մինչեւ
ցայժմ
երկու
հատոր
եղեւ
քառածալ
թղթով`
զորս
ետու
կազմել.
քանզի
թախանձէր
Ստեփան
աղայն`
առնուլ
ընթեռնուլ
զնոսին.
եւ
ես
կասկածելով`
թէ
տետր
ինչ
մի
անկցի
եւ
ձեռս
այլոց
կազմել
ետու.
եւ
ապա
էառ
զայն
ստեփան
աղայն,
եւ
զտիւ
եւ
զգիշեր
ոչ
թողու
ի
ձեռաց
իւրոց:
Մի
հատոր
եւս
լինի
ի
վերայ
Պետրոսի.
զոր
եթէ
տէր
կամեսցի.
սկսանիմ
յետ
զատկին.
զի
այժմ
ի
պատրաստութիւն
քարոզի
պարապիմ,
զոր
ի
մօտոյ
սկսանիմ:
Ընդդիմադրութեանն
անուն
եդի
ի
ճակատ
գրքոյն
Վահան
սրբոյն
Պետրոսի
եւ
յաջորդաց
նորա,
եւ
Տումարի
սրբոյն
Լեւոնի:
Եւ
կարծեմ
թէ
բաց
յերից
անտի
երկու
հատոր
եւս
արտադրին`
մինն
վասն
յաջորդաց ,
եւ
միւսն
վասն
տումարին:
Եւ
մի
հատոր
եւս
ի
սոսին
յաւելեալ
վասն
Քաղկեդոնի
ժողովոյն:
…
Առ
այս
գործ
բազում
անգամ
պիտոյացաւ
ինձ
մեկնութիւն
Ոսկեբերանին,
որ
կայր
ի
վանս
փատրոց.
բայց
ոչ
գիտեմ
զի՞
եղեւ.
զի
յետ
գնալոյ
Կուռնելիոս
եպիսկոպոսին
ոչ
եւս
երեւի
այն
ի
վանս.
եւ
ստոյգ
է`
թէ
նա
ոչ
տարաւ
ընդ
իւր
զայնչափ
ծանրութիւն:
Կարծեմ
թէ
եւն.
զի
եւ
ի
խնդրել
ի
նոցանէ
զայլ
գիրս`
յոյժ
դժուարաւ
տան:
Իսկ
զԿլէմէսն
գտի
այլուստ.
թէպէտ
եւ
այն
միայն
վասն
վկայութեան
սուրբ
հարցն
պիտոյանայ
ինձ,
եւ
պիտոյասցի
եւս
յետոյ
վասն
տումարի
Լեւոնին
եւն .:
Իսկ
ձեռագիր
աստուածաբանութիւնն
կարի
իմն
պիտոյացաւ
ինձ,
մանաւանդ
Ճառն
ի
վերայ
հաւատոյ…
նաեւ
Ճառն
ի
վերայ
երրորդութեան.
քանզի
յաւարտիլ
սոցին`
ի
վերայ
բղխման
հոգւոյն
սրբոյ
եւս
կամիմ
գրել,
եթէ
տէր
կամեսցի.
թէպէտ
ժամանակ
եւս
ոչ
գոյ,
ոչ
միայն
վասն
երթեւեկութեան,
այլ
յաւէտ
վասն
այսորիկ`
զի
յաշնան
եւ
ի
ձմռան
մինչ
ի
զատիկ
քարոզելոյ
պարապիմ:
Իսկ
յամառան
ջերմութիւն
տօթոյն
ոչ
թողու:
…
պասրայածինք
ողջոյն
բթամիտ
են
եւ
անմասն
յիշողութեան,
մինչեւ
յետ
հազարիցս
կրկնելոյ
զբան
մի`
հազի[ւ
]
տպաւորեն
յուղեղն
իւրեանց…:
Նուաստ
ծառայ
Հ.
Միքայէլ
Չ[ամչեան
]
Վ .
Ա.
Ի
սեպտեմբերի
13.
1771.
Ի
Պասրայ
