Թէ
ո'րքան
մեծ
է
շահեկանութիւնը
հետեւեալ
վաւերաթղթիս`
ընթերցողն
ինքնին
պիտի
ըմբռնէ:
Գլխաւոր
նիւթն
է
Երուսաղէմի
Սուրբ
Յարութեան
Տաճարի
ժամանակակից
անցքերը`
որոնք
Չամչեանի
Պատմութեան
մէջ
չեն
յիշուած,
թերեւս
աւելի
հետագայ
ժամանակի
պատկանելնուն
համար,
որովհետեւ
նամակս
անթուական
էր
ու
կը
գտնուէր
մեր
դիւանի
1757-ի
թղթերուն
մեջ,
թերեւս
նոյն
իսկ
անդրադարձնելու`
թէ
սոյն
տարւոյն
վերաբերեալ
գիր
մ'է:
Յոյժ
պատկան
եւ
անկ
համարիմ
աստէն
ընդ
քարտիզիս
այսմիկ
իմում
ճառել
զանցսն`
որք
անցին
յերուսաղէմ
յաւուրս
իմ:
Զի
ըստ
սովորութեան
իւրաքանչուր
ամի
գայ
հասանի
ի
սուրբ
երկիրն
կոմս
դամասկոսի,
այսինքն
փաշայն
եւ
պահանջէ
զտարեկան
տուրսն
յերից
ազգաց:
Ի
հայոց
առնու
ոսկի
3000,
ի
յունաց
4000
եւ
ի
լատինացւոց
5000:
Յետ
այսորիկ
պազիրկեան
պաշի
փաշային`
որ
էր
ի
հրէից
անտի`
անկեալ
ի
մահիճս
խօթութեամբ
մեծաւ
ջերմախտանայ:
Եւ
պատրիարգն
յունաց
եւ
լատինացւոց
ուղարկեն
զթարգմանս
իւրեանց
հանդերձ
պարգեւօք
հարցանել
զորպիսութենէն:
Իսկ
հայք
ոչ:
Եւ
ոչ
յետ
բազում
աւուրց
կինն
այնմիկ
հրէի
խնդրէ
շնորհս
յառաջնորդէն
հայոց,
կարեալ
մտանել
ի
պարտէզ
ինչ
առնել
աղօթս
ըստ
սովորութեան
իւրում:
Զայս
պարտէզս
գնեալ
էր
գրիգոր
վարդապետն.
եւ
չէր
պարտէզ,
այլ
բնակութիւն,
յորում
գտանիւր
ժողովարան
հրէից:
Եւ
յետ
գնելոյ`
քայքայեալ
ի
պարտէզ
դարձոյց:
Եւ
իբրեւ
չընկալաւ
զխնդիրն`
խրոխտացեալ
գնայ
վաղվաղ.
եւ
պատմէ
առն
իւրում:
Իսկ
այրն
քինախնդիր
եւ
նենգոտ
մատուցեալ
առ
փաշայն
իւր`
խօսի
ընդ
նմա
եւ
ասէ.
եթէ
ունիմ
շնորհս
առաջի
քոյ
տէր
իմ,
լուր
ինձ.
եւ
նա
ասէ,
ցի՞նչ:
Ասէ
հրէայն.
կամիս
շահել
զդրամ
բազում
յոյժ.
կոչեա
զպատրիարգունս
յունաց
եւ
հայոց,
եւ
ասա
'
ցնոսա.
թէ
կամիմ
ի
վաղիւն
յետ
երեկոյեան
ժամու
գալ,
եւ
գերեզմանաւն
յիսուսի
նստիլ:
Ի
համառօտի
ասացից.
կոչէ
փաշայն
զպատրիարգունս`
եւ
խրոխտիւ
խօսի
ընդ
նոսա:
Նոքա
զարհուրեալ
ասեն.
Տէր
իմ,
չէ
այդ
բնաւ
լեալ
յազգի
ձերում,
զի
տեղին
այն
աղբանոց
կոչի.
եւ
դու
զիա՞րդ
կարիցես
գալ,
եւ
զաղօթս
քո
մատուցանել:
Տայ
պատասխանի
փաշայն,
լուայ
քաջ,
թէ
լոյս
ելանէ
ի
գերեզմանէ
յիսուսի.
ես
եկից
եւ
առ
դրան
եդից
զաթոռ
իմ,
եւ
վայելեցից
դոյզն
ինչ
ի
յուսոյ
յիսուսի:
Եւ
սոքին
յուզեալք,
չգիտելով
տալ
պատասխանի,
պատճառէին
ասելով,
թէ
ոչ
անկ
տէրութեան
քու
առընթեր
լինիլ
անդէն,
զի
մեք
զհրոյ
տօն
կատարեմք.
եւ
այլ
ինչ
չունիմք:
Եւ
փաշայն
առ
ի
շինել
զկամս
նոցա
եւ
չգնալ
ի
գերեզման
խնդրէ
քսակ
1000:
Եւ
զի՞նչ
երկարեցից`
յետ
անթիւ
արտասուաց
եւ
լացից,
հազիւ
կարեն
հաճել
զփաշայն
100
քսաւակ:
Սոյն
սա
այսպէս
անցանէ:
Եւ
յետ
այնորիկ
ազդ
առնէ
փաշայն
պատրիարգաց
զի
պատրաստեսցեն
տեղի
ի
յեկեղեցւոջ
սուրբ
Աստուածածնա
Գերեզմանին.
զի
գնացեալ
վճարեսցէ
անդէն:
Իսկ
նոքա
զառաջինն
շփոթութեամբ
յուզեալք`
զայլ
եւ
զայլ
իրս
պատճառէին.
եւ
հազիւ
դադարեցուցին
զնա`
տալով
այլեւս
50
քսակ:
Իսկ
պատճառսն
թշնամութեան
լատինացւոց
ընդ
յունաց
իսկականն
եթէ
կամիք
այս
է.
զի
ի
թաղման
տեղւոջ
տիրամօր
կուսին
յետ
կոյս
խորանին
ունէին
եւ
յոյնք
տեղի.
եւ
յաւուր
տօնախմբութեան
գնային
յուխտ,
ընդ
իւրեանս
տանելով
զխորանի
զարդարանս:
Այլ
ձանձրացեալք
միշտ
ի
կրել
զարդարանս
նոյն
խորանին,
զամս
երկուս
այնպէս
թողեալ
են.
եւ
իբր
ամրացուցեալք
ի
յորմունս:
Փաթերայքն
ասացեալ
են.
ի
վեր
առէք
զզարդս
ձեր.
եւ
նոքա
չեն
անսացեալք:
Եւ
ի
չանսալն
նոցին`
ածեալ
ընդ
իւրեանս
լատինք
զարս
ի
դատաւորէն,
քանդեալ
կործանեալ,
հիմնայատակ
արարեալ
են
զզարդս
նոցին
զեկեղեցաւանս:
Անդէն
ազգն
յունաց
սաստիկ
վիրաւորեալք
ի
հոգի,
ի
ծածուկ
ուխտս
արարեալ
են ,
եւ
դարան
գործեալ
զի
եւ
յաւուրս
տօնախմբութեան
նոցին
յարութեան,
զայն
ինչ
արարեալ,
որպէս
եւ
լուեալ
իսկ
էք:
Եւ
յետ
այսորիկ
հրեշտակապետին
զֆէրմանն
խնդրէ:
Զայս
եկեղեցիս
ի
18
ամաց
հետէ
շինեալ
էր
գրիգոր
վարդապետն
բայց
առանց
ֆէրմանի.
եւ
ի
իեսանելն
զգիրն
փաշային,
թէ
չէր
ֆէրման,
այլ
պոյրուլթու`
ոչինչ
համարէ
զայն,
եւ
զեկեղեցին
ի
ձեռաց
նոցա
կամի
յետս
անռուլ.
եւ
զի՞նչ
ասացից`
եւ
վասն
այնր
քսակ
20,
ի
վախճանի
յաւուրս
իմ,
յորս
ես
գտայ
անդէն
120
քսակ
տուժանս
ետուն
հայք.
նմանապէս
եւ
յոյնք
եւս
առաւել:
Երեկեան
օրն
զեկեղեցին
Պէշիքթաշու
արքունի
հրամանաւ
հիմնայատակ
արարին.
որոյ
աղագաւ
ազգս
մեր
ի
տառապանս
գտանի
այսօր:
Ողջ
լեր
ի
տեր :
Ծառայ
ձեր
եւ
եղբայր
Թովմաճեան
Մահտեսի
Յ
օհաննէս
