Առաջին
անդամն
է
որ
կը
ներկայանայ
մեր
այս
հրատարակուած
թղթերուն
մէջ
Հ.
Յակոբ
Բուզայեանի
անունը:
Ներկայ
գրով
կը
հաղորդէ
առ
Մխիթար
շահեկան
լուրերու
շարք
մը:
Ժանտամահին
նկատմամբ
առատօրէն
տուած
բազմամասն
տեղեկութիւնները`
որ
յոյժ
հետաքրքրական
են`
արժանի
են
պատմութեան
բաժնին
անցնելու:
Գերյարգեցելոյ
տեառն
մերոյ
եռամեծի
աբբայի
Հօր
Հոեգւորի
մերոյս
Միաբանութեան
Կարօտալի
յղցիւ
եւ
սիրալի
տենջանօք,
իբրու
ներկայ
եղեալ
երջանիկ
Հօրդ`
զխանդաղուն
համբոյր
հանդերձ
յիսուսաւանդ
ողջունիւ
մատուցանեմ.
եւ
ընդ
ողջունիս
զգործոց
իմոց
եւ
զդիպուածոց
համառօտակի
ծանուցանեմ:
Եւ
զի
յետ
կելոյս
իբրեւ
զչորս
ամիս
Տրապիզոն
մեծաւ
մխիթարանօք
պատմելոյ
զբան
տեառն,
լիալիր
սիրով
ուղարկե(ց)այ
յեղբարց
ի
Կումուշխանայ:
Եւ
զայլ
ինչ
գիտելիս
Տրապիզոնու
նախ
քան
զայս
գիրս
գրեցի,
զոր
յուսամ
ժամանեալ
գոլ
առ
տէրդ:
Եւ
ի
Կումուշխանայ
սակաւ
գոլոյ
վասն
ուղղափառաց`
ոչ
յամեցի
անդէն
աւելի
քան
զամիս
մի,
զի
մի
դատարկեսցի
բան
քարոզութեան,
եւ
ի
նմին
եղեալ
զիրակութիւնն
գրեցի
նախ
քան
զայս.
ուստի
շուտով
ուղարկեցայ
ի
նոցունց
ի
Կարին:
Ի
նմին
գտեալ
զցանկալին
իմ
Վերապատուելի
Հայր
Յակոբն`
ոչ
սակաւ
լիացաք
մխիթարանօք
իրերաց…:
…Եւ
ի
Կարնոյ
յունվարի
ելի
ի
ճանապարհ,
եւ
հասի
ի
Ժ
աւուրն`
ի
գիւղ
մի
մերձ
Ախսխայ.
եւ
անդէն
մինչ
զտեղի
առեալ
էի
յաւուրս
երիս`
ահա
եկին
իշխանք
քաղաքին
տէր
Յով(հ)աննէսիւն,
եւ
մեծաւ
ընդունելութեամբ
ածին
ի
քաղաքն:
Եւ
ի
նմին
յետ
ի
գործ
ածելոյս
զանպիոնն
չորս
ամսեայ
ժամանակաւ`
յարեաւ
կորտորիչ
ժանտամահ
մի
հանգոյն
Մարսիլիոյ
ժանտամահին.
մինչ
զի
հազիւ
գտանիւր
մարդ
կենդանի`
որ
թաղիցէր
զմեռեալն.
ուստի
ձայն
ետու
ժողովրդ(ե)անն
մի
փորձել
զտէր
ասելով.
Որոյ
վախճանն
հասեալ
է`
մեռանի,
եւ
որոյ
ոչ`
ապրի:
Ապա
որք
լուանն
ինձ`
ելին
հանդերձ
ի
լերինս,
թողեալ
զկահ
եւ
զկարասին
ի
քաղաքն,
եւ
որք
ոչ
ելին
ընդ
մեզ
ի
լեառն`
կամ
յաղագս
աղքատութեան
եւ
կամ
յաղագս
անհոգութեան`
կոտորեաց
զնոսա
մահն
անխնայ,
եւ
որք
ի
լերինս
էին`
եւ
որք
ոչ
ելին
ընդ
մեզ
ի
լեառն`
կամ
յաղագս
աղքատութեան
եւ
կամ
յաղագս
անհոգութեան`
կոտորեաց
զնոսա
մահն
անխնայ.
եւ
որք
ի
լերինս
էին`
գոհանային
զԱստուծոյ
եւ
օրհնէին
զծառայդ
եւ
ասէին.
Եզեր
առիթ
հոգեւոր
եւ
մարմնաւոր
կենաց
մերոց,
յորժամ
լսէին
զանհամար
մահացեալս
գիւղից
եւ
քաղաքաց:
Եւ
թէ
որպէս
ապրէաք
ի
լերինս`
ոչ
պատմեցից,
զի
մի
առաւել
ցաւեսջիք:
Եւ
այս
ահարկու
մահն
սկսաւ
ի
Շօշ
քաղաքէ
պարից
եւ
տարածեցաւ
ի
բոլոր
Պարսկաստան.
եւ
անտի
եհաս
ի
Վրաստան .
եւ
մինչ
կարծէի
թէ
ի
տաճիկս
չիցէ
եղեալ`
ահա
եհաս
գիր
մի
ի
Կարնոյ
ի
լեառն
ուր
էաք,
գրեցեալ
ի
հօրէ
մերմէ,
նորում
յետ
ծանուցանելոյ
գիրս
հարկաւորս`
մաղթէ
զաղօթիս
ի
մէնջ,
աղագս
սաստիկ
ժանտամահին
որ
ընթանայ
ի
քաղաքն
եւ
ի
գաւառս
շուրջ
զիւրէ:
Եւ
ոյ
գիտէր
հայրն
մեր
թէ
եւ
մեք
ի
լերինս
ցրուեալ
եմք
յայնր
աղագաւ:
Եւ
մինչ
ի
լեառն
էաք`
ահա
երեւեցաւ
ոմն
մեծամորուս
ի
լեռնակողմէն,
առ
որ
առաքեցաք
ոմն
իմանալ
թէ
ով
իցէ,
առ
որ
հարցեալ
է
այրն,
թէ
աստ
իցէ
քարոզիչն
Ախսխայու:
Իբրեւ
ասացեալ
է
այս,
ասէ
ցմերայինն:
Երթ
եւ
աստ
նմա
թէ
պատրի
մի
եկեալ
է
եւ
խնդրէ
զքեզ,
եւ
իբրեւ
գնացի
եւ
տեսի`
ահա
էր
Վիենէտիկցի
պատրի
մի
գաբուչին
ի
Րէտէնթօր
վանքէ
եւ
էր
փախուցեալ
ի
Կօրի
քաղաքէ
յաղագս
մանտամահին.
եւ
իբրեւ
երկնչէաք
զի
մի
գուցցէ
մահոտ
իցէ,
ասէ,
մի
հոգայք
բնաւ,
զի
բազում
օր
է
յորմէ
հետէ
ելեալ
եմ,
եւ
ոչ
բնաւ
ի
չէնս
մտեալ
իմ,
որ
եւ
կեցեալ
ընդ
մեզ
աւուրս
երկուս`
եկեալ
ի
րէտէնթօրն.
ուստի
զայս
գիրս
ի
լեառն
գրեցի,
եւ
ետու
նմա
բերել,
եւ
գիրս
մելանն
է
ի
ծխոյ
մախրի,
գրիչն`
եղէգն
չանթից,
իսկ
թուղթն
տաճկի
եւ
երկնչիմ
գուցցէ
մինչեւ
եկեսցէ
թուղթս`
մելանն
թափիցի.
եւ
լինիցի
բանն
աննշան…….
Եւ
արդ
լուարուք
եւ
զայլս
հիյանալիս
զի
յաւուր
հսկման
մարմնոյ
եւ
արեան
տեառն`
եկն
եհաս
ի
քաղաքն
նուիրակ
մի
Էջմիածնէ,
որ
էր
Դվնեան,
եւ
մինչ
շրջաբերէաք
զսրբազանութիւնն
մեծաւ
հանդիսիւ`
ծալեալ
ծնկամբ
նմտեալ
ի
դասի`
մռմռայր
ինքն
ընդ
ինքեան
եւ
ասէր.
Այդ
ձեր
արածդ
`
խռով
եղնի
իմ
գլխիս.
զոր
իմանայք
թէ
զինչ
կամի
ասել,
եւ
մինչեւ
ի
խաչանիշել
զսրբազանութիւնն
յաւագ
սեղանէ`
գրեթէ
պայթեցաւ
տանջանօք
ի
փառքն
Աստուծոյ,
որպէս
զգեն
գերգեսացւոց,
որ
ի
դիւահարումն
էր
մինչ
ետես
ի
հեռաստանէ
`
զփառազարդ
գալուստն
Քրիստոսի
բազում
ժողովրդօք
ի
սաստիկ
նախանձոյն
աղաղակել
սկսաւ
եւ
ասել
Զի
կայ
եւ
այլն:
Եւ
յետ
այնորիկ
ըսկսաւ
ուր
ուրեգ
զհակառակութիւնս
խօսիլ,
գաղտ
ի
դէմ
մասանց
հաւատոյ
քանզի
ոչ
կարէր
յայտ
խօսիլ,
եւ
ես
լռեցուցի
զքարոզն
մինչեւ
ի
տանն
գլխաւոր
առաքելոցն
Պետրոսի
եւ
Պօղոսի:
Եւ
ի
նմին
աւուր
յարեայ
գրեթէ
յատենի
երկու
հազար
ժողովրդեանն,
եւ
ի
ներկայութեան
նուիրակի
ջրել
զամենայն
հերձուածս
գրեամբ
հայոց
եւ
աստուածահնչիւն.
եւ
դարձեալ
նօքոք
հաստատել
զամենայն
ճշմարտութիւնս
հաւատոյ.
եւ
ինքն
արձանացեալ
ի
դասի
զամենայն,
եւ
ժողովուրդն
լցաւ
ամենացեղ
ուրախութեամբ
յաղագս
արիբերան
լինելոյ
հերձուածին,
եւ
բազումք
զքարոզն
զայն,
գրեցին,
որպէս
զի
նաեւ
այլոք
հանդիպօղաց`
նովաւ
պատասխանեսցեն:
Ապա
յետ
աւուրց
ոմանց
հարաւ
ժանտամահն
ի
յոսկերս
եւ
աշակերտին
զոր
ունէր
եւ
բարձան
ի
միջոյ,
ուստի
կատարեցաւ
անէծն
զոր
ինքնին
ասէր,
խռով
եղնի
իմ
գլխին:
Ահա
ի
սոցանէ
եղեւ
սկիզբն
ժանտամահին
եւ
յետ
այսորիկ
փախաք
ի
լերինս
զոր
ի
վերայ
գրեցի…
Ըստրուկ
ծառայ
Տեառնդ
Հայր
Յակոբ
Բուզայեան
1728
սեպտեմբերի
վերջն
եւ
սոյն
աւուրս
եկի`
ի
քաղաքն
(Ախլցխա)
առողջութեամբ
եւ
տէր
պահեսցէ
