Պատմական
հարուստ
տեղեկութիւններ
կու
տայ
մեզ
Հ.
Միքայէլի
հետեւեալ
թուղթը:
Նախ`
Օսմանեան
պատմութեան
մէջ
Եաղուպ
աղայի
ունեցած
մեծ
դերը
եւ
ապա
եզերական
վախճանը-
հանդերձ
լայն
ծանօթութիւններով
անոր
կենաց
մասին-
կու
գան
կարեւոր
պակաս
մը
լրացնել
մեր
ազգային
պատմութեան
մէջ,
զայս
ճոխացընելով
նորագոյն
մանրամասնութիւններով,
Նշանաւոր
դեր
մ՚ունեցած
է
նաեւ
Եաղուպի
արենակից
ու
մեղսակից
Յակոբ:
Վավերագիրս
մէջ
կը
յիշատակուին
Եաղուպին
հետ
իբրեւ
գլխատուողներ`
«Ղզլար
աղա
եւ
ծառայ
սորա
Սուլէյման
աղա»:
Առաջինն
է
Պէշիր
ներքինապետը,
եւ
երկրորդը`
Սուլէյման
անուն
վրացի
գերի
մը,
որ
անօրէն
գործիք
մ
եղած
էր
ներքինապետի
ձեռքին
մէջ:
Գերյարգելւոյ
Աբբայ
Հօրդ
մերոյ
Տեառն
տեառն
Ստեփաննոսի
վարդապետի
…
Մինչ
այն
հրակիզութիւնք
ստէպ
եղեն
ի
յապստամբից
եւ
շշնջմունք
գոյր
թէ
զթագաւորն
վերցնել
կամին,
կարդացնօղքն
եւս
յայտ
միտ
էին,
թագաւորն
թէպտիր
գնաց
առ
ամենայն
կարդացողս
գլխաւորս,
եւ
զմիտ
նոցա
զդախազութիւնն
նոցա
որ
առաւել
էր
առ
Ղզլար
աղան,
եւ
առ
ծառայ
նորին
Սուլէյման
աղան
եւ
առ
արբանեակ
սոցին,
ի
հայոց
ազգէ
եաղուպ
աղան:
Ասացեալ
են.
Եթէ
զսոսա
վերցնես
դու
կարես
մնալ,
եթէ
ոչ`
դու
եւս
ոչ
կարես
կալ,
Եւ
հաւատացուցին
ինքեան,
եթէ
զսոսա
բառնաս,
կամ
մնաս
մեր
թագաւորն
ես:
Ուստի
թագաւորն
փութով
եւ
յանկարծ
ի
գիշերի
զՂզլար
աղան
ի
Ղզղուլէն
ուղարկեալ
անդ
գլխատեցին,
եւ
զգլուխն
ի
յառաւօտեան
ի
հրապարակի
արքունական
պալատին
ձգեցին
ի
տեսութիւն
ամենից,
եւ
զծառայ
սորին
զՍուլէյման
աղան
ի
հրապարակի
գլխատեցին.
եւ
զԵաղուպն
կալան
եդին
ի
տանջանս
տասն
օր.
ջեռուցեալ
թաս
ի
գլուխն
եւ
զայլ
անդամս
այլ
տանջանօք ,
մինչեւ
տեղեկանալ
ամենայն
արարից,
ընչից
ապարանից,
հաշուից.
ապա
եւ
զսաա
իբրու
կիսամեռ
գլխատեցին.
եւ
յետ
երից
աւուրց
դահճի
տուեալ
զարծաթ
հայք
տարեալ
թաղեցին
զհոտեալ
մարմինն,
զսորին
զամենայն
ինչ,
այսինքն
զպալատասարաս
տունս,
զձիանս ,
զարդարանս,
եւ
զգանձ
ի
յարքունիս
առին.
եւ
զայս
ամենայն
տեսեալ
տաճիկք,
ափշեալ
ասէին.
քեայֆիր
փատիշահմը
օլմուշմըսն:
…
Եաղուպն
չորս
ամ
յառաջ
Չօպան
օղլի
սառաֆին
խզմէթքեար
էր,
խալայեխ
մի
ունէր,
զոր
տուեալ
է
նմա
ղզլար
աղան,
որ
լեալ
է
քոյր
սուլէյմանին.
չօպան
օղլին
զայս
խալայեխս
Եայղուպին
ի
կնութեան
տուեալ
է,
գոլով
քոյր
Սուլէյմանին,
Ղզլար
աղան
զՍուլէյմանն
խիստ
սիրելով,
զԵաղուպն
այսքան
բարձրացնելոյն
Սուլէյմանն
լեալ.
գրեթէ
թագաւորութիւնն
այն
ինքեանք
վարէին:
Եաղուպին
մէկ
անէնէ
եօթանասուն
արապայ
կահ
եւ
կարասիք
հանեցին,
որ
ի
պալաթ
էր,
100
քսակ
արժօղ
տունն:
Նոյն
գունակ
Պէշիկտաշու
տունն,
եւ
ի
տանէն
ելանէն,
եւ
ի
խանէն
ելեալ
գանձքն :
Միլիոններ
ասեն
Ղզլար
աղային
եւ
Սուլէյմանին,
գանձք,
ոսկի
եւ
արծաթ,
ակունք
եւ
ականակուռ
ոսկեղէնք
եւ
արծաթեղէնք,
զարդք
եւ
հագուստք
մեծագինք
մարդկանց
եւ
ձիանց,
ասեն
իբրու
50
միլիոնի
չափ:
Այժմ
քննութիւն
առնեն
սառաֆաց,
թէ
որք
ընդ
նոսա
ունէին
առեւտուր,
եւ
զայն
եւս
ժողովեսցեն,
եւ
առ
յայլ
արհեստաւորս
այսպէս,
եւս
առաւել
առ
ճեւահրճիս
եւ
եւ
գոյումճիս.
ամենայն
հայք
յահ
եւ
գող
են,
եւ
գլխակոր
վասն
այսմ
իրի
եւ
Եաղուպին:
Սա
ունի
եւ
զայլ
իմն
եղբայր
չարագոյն,
Յակոբ
անուն,
սոցունց
անուամբ
բարձրացեալ
մի
ամ
ոչ
գոյ,
եկեալ
բնակիլ
ի
Գալաթիա
ի
Ղուլէղաբուն
զմի
սառաֆի
տուն
գնաց
յետ
այնորիկ
ի
ձեռն
թախանձանաց
եւ
ուժոյ
դրամօք
աւելի
տաքով
էառ
զհայոց
տունսն
եւ
միաւորեաց
ընդ
իւրոյ.
եւ
այսպէս
գիտէր
եւ
զայլոցն
առնուլ
բազում
ձիանս
զարդարունս
պահէր,
զբազում
սպասաւորս
ունէր
իբրեւ
չուխատար.
յորժամ
ձիով
ընդ
այլոց
հանգանակողաց
իւրոց
ի
յզբօսանս
գնայր,
առաջի
եւ
զկնի,
հետի
ոտս
ընթանային…
զերկոսեանն
չարաչար
այս
տակաւին
ի
բանտի
է:
Ոչ
է
յայտ
թէ
զերծանի:
Ասեն
թէ
Եաղուպն
որ
յԵրուսաղեմայ
եբեր
զՅակոբ
փաթրիքն.
եւ
ինքն
երից
աւուրց
մէջն
նստոյց
փաթրիք,
հետեւաբար
զհալածանս
յարուցանելոց
էին
միջնորդութեամբ
Ղզլար
աղային
եւ
Սուլէյմանին.
ի
թագաւորէն
զհատտիհումմայի
հանել,
եւ
յամենայն
տեղեաց
զուղղափառութիւն
բառնալ:
…
Գերյարգութեան
ձերում
Նուաստ
ծառայ
Հայր
Միքայէլ
Վ.
Յամի
տեառն
1752-ին
յօգոստոսի
3-ին
[Կ .
Պոլիս]
Զերեւելի
զգեստսն
զգլխարկսն
մեծամախսն
[Եաղուպին
]
եասախ
արարին,
ուժգին
վրէժխնդիր
են…
յուլիս
29,
միոյ
ժամու
գիշերոյն
խիստ
երկրաշարժութիւն
եղեւ.
տեւեաց
ժամանակ,
երկու
հայր
մերի
չափ.
սարսափումն
տուաւ
ամենայնից:
