Բ.
Վերապատուելի
Տեառն
Տեառն
Հ.
Մկրտիչ
վարդապետին
կարօտիւ
սիրոյ
ողջոյն
…
Թերեւս
լուեալ
է
ձեր
մինչեւ
ցայժմ,
թէ
կայր,
որդին
մեծի
թագուհւոյն
եկն
ի
հռօմ
յանծանօթս
ի
15ն
մարտի
յաւուր
չորեքշաբթի
ի
տասնումէկ
ժամու
առաւօտուն:
Թէպէտ
ընդ
բոլոր
ճանապարհն
եկն
առանց
զինքն
յայտնելոյ
ումեք
սակայն
չեւ
եւս
եկեալլ
հասեալ
ի
Հռօմ
հրատարակեալ
էր
գալուստ
նորա
քանզի
մայրն
նորա
նունցիւն
ծանուցեալ
էր
զորմէ
ի
տան
Պռաչճեանօյի
գանկատեաց
ասեն
զմօրէն
իւրմէ.
քանզի
ինքն
կամէր
եւ
ախորժէր
յանծանօթս
կալ.
եւ
յանծանօթս
ընդ
բոլոր
Հռօմ
եւ
ընդ
շրջակայսն ,
եւ
լուր
զախորժելին,
երբ
եմուտ
ասեն
ընդ
դուռն
քաղաքին
որ
կոչի
porta
del
popolo,
պահապանն
հարցեալ
իցէ
զկայսերէն,
եթէ
երբ
հասանիցի,
եւ
նա
պատասխանեալ
է,
թէ
ոչ
է
այնչափ
հեռի.
եւ
ապա
անտի
առաջնորդութեամբ
կնոջ
միոյ
գնացեալ
է
ի
թռէնիթայ
տի
մօնթէն,
ուր
կայր
եղբայր
նորա
օթեւանեալ,
եւ
ի
կամիլն
մտանել
ի
ներքո,
հազիւ
հազ,
յետ
այնչափ
սպասեցուցանելոյ
դռնապանին
զնա
թոյլ
տուեալ
է,
եւ
այն
այսու
ոճիւ,
զի
ի
հարցանելն
թէ
ե՞րբ
գայցեն
իմփէռաթօռն,
ցուցեալ
է
նա
զերկուս
ծրարս
թղթոց,
թէ
յայսոսիկ
յայտնի
լինին,
եւ
պատճառելով
թէ
տալոց
է
զայնոսիկ
ի
ձեռս
մինիսթրօյին
եւ
կռանտուգային,
մտեալ
է
ի
ներքո,
եւ
անցեալ
ընդ
ամենայն
սենեակս
առաջնորդութեամբ
սպասաւորի
միոյ
հասեալ
է
ուր
ննջէր
եղբայրն
նորա,
եւ
զարթուցեալ
զնա,
եւ
զգամարերսն,
իսկոյն
հրապարակեցաւ
ընդ
քաղաքն,
թէպէտ
կարծեօք
գիտէաք
թէ
գալոց
է,
ուստի
եւ
անհամար
անձիւք
սպասէին
այսր
անդր
եւ
առ
դրան
քաղաքին,
բայց
որովհետեւ
փոքրիկ
գալէսով
միով
եկն,
եւ
էանց
ընդ
մէջ
ժողովրդեանն,
ոչ
ոք
կարաց
ճանաչել
զնա:
Ուստի
յետ
մտանելոյ
նորա
ի
պալատն
իսկ
եւ
իսկ
հրապարակեցաւ
եւ
դղրդեցաւ
քաղաքն
ամենայն:
Եւ
իսկոյն
փռինչիփէյք
հանդերձ
մաճօռտօմոլով
առաքեցելով
ի
Գօնգլաւէն
գնացին
ի
յարգել
զնա.
սակայն
նա
ոչ
ընկալաւ
զնոսա,
տալով
զայսպիսի
ինչ
պատասխանի,
թէ
կայսր
ի
վեննայ
նստի,
եւ
որ
եկեալն
է,
նա
է
իշխանն
պռասպուռ.
եւ
այսպէս
յետս
դարձոյց
զնոսա,
յոյս
տալով
տեսանել
զամենեսին
ըստ
ժամանակին
եթէ
տէր
կամեսցի:
Սոյնպէս
յետս
առաքեաց
եւ
զգունդս
զինուորացն,
եւ
զորապետացն
որք
գնացին
կալ
ի
սպասու
նորա,
եւ
այսպէս
ոչ
զգունդս
զինուորացն,
եւ
զօրապետացն
որք
գնացին
կալ
ի
սպասու
նորա,
եւ
այսպէս
ոչ
երբէք
կամեցաւ
եւ
կամի,
զի
հրատարակեսցի
եւ
ճանաչեսցի
իբր
կայսր:
Այլ
ախորժի
յոյժ
զի
շրջեսցի
ընդ
բոլոր
քաղաքն
ազատապէս:
Բայց
քանզի
ժողովուրդն
Հռօմայեցւոց
անհամբեր
է
յայսպիսիս,
ոչ
այլ
ինչ
լսի
յամենայն
անկիւնս
քաղաքին
ուր
երեւի,
բայց
եթէ
Վիվա
իմփէռաթօռէ:
Մանաւանդ
ի
նոյն
աւուրն
յետ
միոյ
ժամու
բրիւք
բիւրոց
կային
առաջի
պալատի
նորա
եւ
գոչէին,
վիվա
իմփէռաթօռէ,
եւ
նա
եբաց
զպատուհանն,
եւ
երկիցս
շնորհակալ
եղեւ
նշանացի ,
եւ
ի
բարձրացուցանելն
նոցա
զբարբառս
իւրեանց
յերրորդումն,
ձեռօք
նան
տայր
զի
հանդարտեսցին:
Ո'հ
է
հնար
լիով
պատմել
զզարմանալիս
որք
եղեն
յայսոսիկ
աւուրս
ի
Հռօմ,
զամենայն
ինչ
մօռացան,
ոչ
զՊապ
յիշեն
եւ
ոչ
զԳօնգլավն,
զսմանէ
խօսին,
եւ
զսմանէ
պատմեն,
եւ
զսա
հաճեցուցանել
խորհին:
Բաց
յուրախութեանցն
զորս
յամենայն
երեկոյի
ի
զանազան
պալատս
փռինչիփէյից
առնեն
եւ
արարին
(թէպէտ
սկսեալ
էին
տասն
աւուրբք
յառաջ
վասն
կռանտուգային
որ
կայր
ի
Հռօմ
իշխանք
քաղաքիս
առնել
մեծամեծ
շէնայս
)
սակայն
ի
գալ
կայսերն,
աճեցուցին
յոյժ,
յոյժ,
ո'չ
միայն
զշէնայս
եւ
զգօնվէռսացօնս,
ամենայն
պայծառութեամբ,
եւ
շքեղաշուք
մեծութեամբ,
այլ
եւ
զընդունելութիւնս
արքունիս:
Ընդ
բոլոր
օրն
շրջի
ի
տեսանել
զհնութիւնս
որ
ի
քաղաքիս,
եւ
ցերեկոյին
հրաւիրի
եղբարբն
ի
պալատ
փռիիչիփէյից,
ուր
զխաղս
եւ
զերաժշտութիւնս
երգոց
եւ
զզարմանալիս
վայելեն.
սակայն
յայսմ
ամենայնի
զիւրեանց
ջերմեռանդութիւնն
ոչ
թողուն
ի
շինութիւն
հռօմայեցւոց.
ի
չորս
ժամու
գիշերոյն
դառնան
նոքա
ի
տունս
իւրեանց,
ուր
հռօմայեցիք
մինչեւ
ցութն
եւ
ցինն
ժամ
գիշերոյն
յամեն:
Երկիցս
եւ
երիցս
խոստովանեցան
եւ
հաղորդեցան
իբրեւ
զայլ
մարդիկս
կալով
ի
մէջ
ժողովրդեան,
եւ
ոտօք
գնացին
առ
սուրբն
Պետրոս:
Անցոյց
զանցոյց
զամենեքումբք
գօվէռսացիօնն
զոր
արար
Տօռիայն,
ուր
ներկայացուցին
եւ
զսանն
իւր
առ
կայսրն
սանահայր,
լի
ակամբք
պատուականօք…:
Գարտինալքն
Գօնգալավին
արարին
նմա
շնորհս
ինչ
որ
ոչ
երբէք
յիշի
արարեալ
ումեք.
զի
յաւուրն
երկրորդի
գալսետան
նորա
յետ
ճաշու
ժամուն
գիտաց
եթէ
մտանելոց
էր
ի
Գօնլավն
գարտինալ
Սփինօլան,
եկն
իսկոյն
առ
ի
տեսանել
զշէրէմօնիան,
եւ
եկաց
առ
դրան
զօգլավին,
եւ
իբրեւ
տեսին
զնա
գարտինալքն,
կալան
զձեռանէ
նորա
եւ
եղբօրն,
եւ
մուծին
ի
ներքո,
եւ
այս
եղեւ
ի
խնդրոյ
Ալպանին
եւ
Միլանէզ
գարտինալաց
եւ
եկաց
անդ
ընդ
գարտինալաց
իբրու
ժամ
մի,
եւ
շրջեցաւ
ընդ
բոլոր
Գօնգլավն,
բազում
ուրախութեամբ
իւրով,
եւ
գարտինալացն,
ի
մէջ
անբաւ
զարմանալի
զրուցաց
ասացելոց
անդ:
է
եւ
այս,
զի
երբ
ալպանն
ասացեալ
է,
տեսեալ
գոլ
զբազում
Գօնգլավս,
եւ
Գօնգլավն
վասն
Լամպէրթինին
տեւեալ
գոլ
վեց
ամիս,
նա
պատասխանեալ
է
ներկայութեամբ
ամենեցուն,
ո'չ
լինէր
ծանր
կալն
նաեւ
տարի
մի
ամբողջ,
միայն
գտցի
այլ
ոմն
Լամպէրթին,
որ
ընդ
իշխանս
քրիստոնէից
վարեցաւ
խաղաղութեամբ :
Յիրաւի
ափշեցոյց
զՀռօմ
իւրով
իմաստութեամբն
եւ
խոնարհամտութեամբն
եւ
ընտանեկան
կենցաղավարութեամբն,
եւ
ի
վեր
քան
զամենայն
իւրով
պարզամիտ
ջերմեռանդութեամբն:
Ուստի
ոչ
յագին
հռօմայեցիք
օր
ըստ
օրէ
գովաբանելոյ
զնա,
մանաւանդ
խորհին
առնել
նմա
պատիւս
նորոգս
եւ
զարմանալիս:
Յետ
զատկիս
պատրաստեցին
ի
պատիւ
նորա
լուսաւորել
զկաթողիկէն
սրբոյն
Պետրոսի,
եւ
ի
բերդն
առնել
հրաձգութիւնս
պէսպէս,
ամբարձաձիգ
եւ
օդաթռիչ
փամփշտովք,
եւ
ապա
երկուս
աւուրս
ձիարշաւութիւնս
կատարել
ի
Գօռսն,
իբրեւ
ի
բարեկենդանի,
եւ
ի
մեծի
պատրաստութեան
է
Վենէտիկու
էլչին
առնել
հրապարակական
ֆէստին
մի
ի
պատիւ
նորա:
Զնոյն
եւ
Գօռսին
եւ
Պռաշանն
եւ
այլք…
Եթէ
ոք
կամիցի
պատմեք
զարարս
նորա
որ
ի
Հռօմ,
եւ
ի
ճանապարհի
զհաւատս
գրոց
պարտ
է
լնուլ.
ուստի
ձանձրոյթ
լինի
գրողին
եւ
լսողին…
Լուր
ինչ
ի
գօգլավէն
ոչ
գոյ.
բայց
միայն
զայս
ասեն
առ
հասարակ
թէ
արդէն
զպապան
ընտրեալ
են,
սակայն
սպասեն
գալստեան
այլոց
գարտինալաց,
այսինքն
է
երկուց
սպանեօլից
եւ
երկուց
նէմցէից
եւ
նմանեաց,
առ
ի
հրատարակեալ
եւ
հաւանութեամբ
նոցա.
եւ
այն
է
գարտինաք
Ստօփանին,
բայց
զճշմարիտն
ոչ
ոք
գիտէ… :
Գրեցաւ
ի
Հռոմ
1769
ի
մարտի
25
Խոնարհագոյն
եւ
անարժան
ծառայ
Հ.
Գէորգ
(Պաղտասարեան
)
