Մայր դիւան Մխիթարեանց Վենետկոյ ի Ս. Ղազար 1707-1773 ի ծագմանէ ուխտիս մինչեւ ցբաժանումն Թրեստեան հարց

* : (Անտոն քահանայ առ Մխիթար Աբբայ. 1720. Նոյեմբերի 23 (Հ ռովմ):
      
       * . գտի վարքն առաքելոյն բայց մին թուղթ կտրաց էր: Գերարգութիւն ձեր յակոբ էհաս այնմ գաւառի, որ մեք ասեմք եզր Աստուածածին, երեւեցաւ նմա սուրբ Կոյսն ի վերայ միոյ սեան եւ մխիթարեաց ասելով թէ անուան իմոյ տեառնագրեայ աստ տաճար մի, եւ շինեաց առաքեալն. եւ յետոյ դարձաւ Երուսաղէմ եւ ետես կոյսն եւ գլխատեցաւ ի հերովդեսէ որպէս գրեալ է. եւս ծանօթութիւն տայ իտալիանի գիրն որ ի մէջ գրիս է. ողորմած հոգի վարդապետն ասէր. ես լսած եմ եւ ոչ գիտեմ հաւաստի զոր վկայեմ, նոյն ժամանակին շինեաց առաքեալն Թաթէոս յՈ ւրհայու Ա ստուածածնեայ եկեղեցին արեւելս. եւ առաքեալն Յակոբ արեւմուտս: Զայս վերոգրեալ եւ խնդրեալ պատմութիւնս որպէս գիտես կամ լուեալ ես, գրեսցես վկայելով թէ ինչ գրքի մէջ, կամ հեղինակն: (Ստեփաննոս աբեղայ առ Մխիթար աբբայ յամին 1722 յունիսի ԻԷ. ի մեծն Հռօմ):
      
       գ. Սպահան Միրվէիս օղլին թէպէտ վաղ ուրեմն պաշարեալ էր. զկնի Ջ օղայ առնելոյն եւ երելոյն աւելի քան զքսան աղջկունս, որոց մինն է Շ էհրիմանենց աղջիկն, եւ կողոպտելոյն զկնի, ասեն եւս Ս պահան առաւ, նմանապէս ես լէկզին զբազում գիւղս եւ զգաւառս պարսից աւերեաց զբազում հայս ի սուր սուսերի մաշեաց: (Գաբրիէլ Վ. Թէօդուպօլսեցի առ Մխիթար Աբբահայր, թուին 1722, օգս. 26 (տեղի):
      
       դ. Սամաթիայու սուրբ Գէորգայ ժամն սկսան շինել` որ մինչեւ կատարի, 100 քսակ հազիւ բաւականանայ ասեն. եւ այսու եղեւ վեց ժամ շինեցեալ հրամանաւ այս վէզիրս. այսինքն Ա ստուածածնայ, Լ ուսաւորչին, Պ ալատու, սուրբ Գէորգայ, Թօփղափոյուն, Ղատըքէօյին. վասն ամենեցուն գնաց ասեն մինչ 300 տօրպակ ստակ է. եւ յամենեցուն առնուն զդրամս կամայ եւ ակամայ : (Պ. Վ. Տայի սիմօնեան առ Մխ. Աբբայ, թուոյ քրիստոսի 1722. յունվարի 13. ի Ղալաթեայ):
      
       ե. Գէորգ Վ. ի Թօխաթ էր մինչեւ ցա(յ)ժմ (բայց անընդունակ յուղղափառաց), զի հայք զնա մեծաւ աղաչանօք տարան ի վանքն նորաշէն, եւ անդ եկաց ժամանակ ինչ, ի մերձակայ աւուրս այլազգիքն այրեցին զվանքն (քանզի ի շինեցմանէն մինչեւ ցայս վայր պահէին զոխս, նաեւ կամէին քակտել զՊազարճուխի եւ Սուրբ Քառասնից ժամն, բայց բազում փողով հազիւ զերծուցին, եւ հայքն երկու եւ երեք օր գոձեցին զկրպակն եւ զեկեղեցիսն, իբր թէ կամին առնու(լ) զվրէժս ի տաճկաց, եւ այնոքիկ անմտացան զի վերստին կամին շինել զվանքն: (Փ. Վ. առ Մխիթար Աբբահայր. 1723, Սեպտ. 11 [տեղի ?]):
      
       զ. Յարեւելից կողմանէ յայտնի ոչ ինչ լուր գոյ. սուտ է օրթալխն. բայց ի ծածուկ ասեն թէ պատերազմ ի վերայ սղնաղին հայոց է. ասեն թէ վայրագոյն եւ փոքրագոյն մասն սղնախին հնազանդեալ են այսու պայմանաւ տալով զհարկ, բայց ոչ գոլով ի մէջ ինքեանց թուրք, յետոյ 6000 թուրք թողեալ են որպէս պաշտպան զի մի վնասիցին յայլոց, բայց զկնի ոմանց աւուրց ձեռք ձգեալ են առ ի կողոպտել զինչս, զորդիս եւ զկանայս, յետոյ կոկծեալ սիրտն հայոց յանկարծ յառեալ սրակոտոր արարեալ են զբնաւս տաճկունս եւ փախեալ ի մեծ սղնախին, վասն այսորիկ վեց փաշայ թային եղեալ է գնալ ի վերայ նոցա: (Հ. Միքայէլ վ. Սեբաստացի առ Մխիթար Աբբահայր. 1726 Յունիս 1, Կոստանդնուպօլիս):
      
       է. Եւս ընդ վերապատուեցելւոյ Տէր Յակոբին առաքեաց գերագոյն Հայրութեան ձերոյ (Ստեփաննոս Վ. ն յԱլիկոռնայ) 60 հատ սրբոյ Լուսաւորչայ միտալ. եւս մին հատ արծաթեայ: (Պաղտասար քահանայ Տիգրանակերտեան առ Մխիթար Աբբահայր. 1724 Հռովմ. 21 Յունուար):
      
       ը. Եւս բազում խռովութիւն գոյ այս դեհս, բնաւ ստոյգ զրոյց չգայ Կոստանդնուպօլսէ, մինչեւ ի Բաբիլօն Ճապախանայ եւ ասքառ կրուի միշտ թէ ծովով եւ թէ ցամաքով. ծովով նավքն կու գայ մինչեւ ի Սքանդրունայ. անտի ընդ ցամաք գնան մինչեւ ի Պէրաճուկ, Եփրատ գետովն իջանեն ի Բաբիլօն. քանզի Հասան փաշան սատակեր է եւ տղին տուած է զհզօր փաշայութիւնն, ոմանք ասեն թէ ամրվէյիզն մինչեւ ի Համատան եկեր է, կամի զԲաբիլօն առնուլ, որ անդի մինչեւ ի Մաքուն եւ ի Մատինան գնալ զվէգն առնուլ, ջանքն եւ դիտաւորութիւնն այն է: Եւ ոմանք ասեն թէ Բաբիլօն արաբացիքն բոլորած են, թէ որչափ քարավան անցանի զամէն կթալանեն: Եւ Թիֆլիզու բնաւ ստոյգ զրոյք չգայ, ոմանք ասեն զկնի ԲԴ անգամ առնելոյ թուրքին, դարձեալ աճամն առեր է, եւ այսչափ ասքար եւ փաշայ ջարդեր է. ոչ գիտեմք որպէս լինելոց է, բնաւ չեն ասեր թէ ում հետ սաֆար պիտի առնեն, Մօսգօվի անուն չեն տար. եւ այնչափ ասքար կառաքեն: (Տէր Մարգար առ Մխիթար, 1724 Մայիս 16, Սքանտար):
      
       թ. Եթէ կամիս իմանալ որպիսութիւն այսմ կողմանց ոչ է կար ի գիր արկանել վասն աւերմանց Արարատեան աշխարհին, եւս առաւել Թիֆլիզու ապստամբաց քաղաքին, որոյ գրաւեալ եղեւ ի ձեռն այլազգաց եւ գերիք անթիւ ի ազգէն վրաց եւ հայոց եւս եւ ի պարսից կանայք եւ աղջկունք մանկունք եւ երեխայք, որոյ ի տեսանելն որպիսի աղէտ եւ կսկիծ հասանէր, ոչ թէ միայն ի սիրտս արանց ողորմած եւ հաւատացելոց այլ քարացեալ եւ անխիղճ այլազան սեռից, որոյ նոյն ինքն ամենակարողն Քրիստոս զգինս արեան իւրոյ խնայեսցէ եւ այց արասցէ այգոյն զոր տնկեաց աջ իւր: (Հռիփսիմէ առ Մ. Աբբայ. 1724 մայիս 22 [տեղի?]):
      
       ժ. Արդ գնացի հայոց ժամն առ ի տեսանել զՎրդանէսն եւ զՍահէթչին, ուր ժողովեալք ի միասին, զկնի այլոց բանից ի մէջ բերին զբան տօնացոյցին, ժամերգութեանն եւ պատարագին, ոմն ասէր այսպէս եւ ոմն այնպէս. իսկ մինչ յիշեցաւ անուն քո զկնի Խաչատուր վարդապետին, թէ նոքա միայն կարօղ են ի ձեռն բազմազան աշխատութեանց ուղղել զայն ամենայն, եթէ սուրբ Ժողովն հրամայեսցէ. յայնժամ վեր թռեաւ տէր Ստեփանն եւ ասաց, եթէ Մխիթար վարդապետի ձեռացն անցնի, նա կու ֆռանկացուցանէ զհայոց ժամակարգութիւնն: Եւ ես պատասխանել ասացի թէ սղալաբար իմացեալ ես, զի Մխիթար վարդապետն է բոլորովիմբ ընդդէմ այդպիսի կարծեաց, եւ ջանք նորին է բառնալ զտարաձայնութիւնն եւ սերմանել զսէր եւ զմիաբանութիւն, ոչ խնդրէ զիւրն, այլ զօգուտն հասարակաց, քանզի է ցանկացօղ փրկութեան հոգւոց, եւ վասն այնորիկ տուեալ է զանձն իւր ի աշխատանս, ոչ ջանայ թէ այլք հետեւիցին կարծեաց եւ արարողութեանց իւրոց, այլ սպասէ այցելութեանն Աստուծոյ, որով զարթուցեալ սուրբ Ժողովն` հոգայցէ սրբագրել, ուղղել, կարգաւորել եւ կանոնաւորել, զի ընթանայցեն ամենեքին այնուհետեւ համակերպաբար. եթէ դու զմի կողմն նկատիցես, նա նկատէ զտասն. եւ թէ դու զԺ, նա զհազարն: Ամենեքին եղեն ջատագով բանիցս այսոցիկ…: …պատճառն է այս, զի խանգարիչքն յարեւելեան ասեն, թէ Մխիթար վարդապետն է ի կողմն հայոց. եւ յարեւմտեանն ասէ, թէ ֆռանկացուցանէ, ուրեմն ես ի մէնջ, որ ի յաջ խոտորօղին` երեւելիս ի ձախն. եւ ի ձախն խոտորօղին` երեւիս ի յաջն` իմ սիրականս: (Յօհան եպս. առ Մխիթար Աբբահայր, 1724 մայիս 27, ի դարն Ս. Օհօփրիոյ, ի Հռոմ):
      
       ժա. Եւ թէ վասն նորաշէն եկեղեցւոյն մեր հարցանես, որ եղեր դու պատճառ շինման նորա, քոյին մաքուր աղօթիւք հասինք ի յաւարտն բարձրացշէն կաթուղիկէիւ, եւ կամարայպատ, վասն քոյին սուրբ խրատուն բովանդակ ժողովուրդն շարժեցաւ եւ բազում աշխատութեամբ աւարտն հասինք… եւ թէ հարցանես վասն աղջիկ տղայոցն` մինչեւ ցայժմ կու ուսանին ըստ կարեաց մերոց ԺԸ ախչիկ տղայ լաւ կու կարդան: … Ի Կէռլահ խօճայ Սօղօմոն ինքն իւր ընդիւքն ամենայն խարճով, քարէ եկեղեցի շինեց Կէռլահ: (Տէր Յովհաննէս Պաշվալովցի առ [Մխիթար]. 1724 Յուլիս 8, [Պաշպալով]):
      
       * նախ քան զծագելն արեգականն եկն ի Պուքայ Վերիկնան, եւ ըստ սովորութեան իւրում մնաց անդ մինչեւ ԺԸ ժամ աւո(ւ)րն եւ եկեղեցին դատարկ պահեն, զի այսպէս առնէ օրն մի յեկեղեցի գնայ որ ծխաւոր են եւ կանօնականք, հետ նոցա ասէ ժամակարքութիւնս եւ քննէ զամենայն ինչս: Եւ մեր հայքն թողուն մտանելն ի ներս. այսօր աստ եղեալ ամենայն հայքն ներկայ էին Փափի ժամերգութեանն, եւ վերջապէս իւր պատ(ա)րագին: Յոյս գոյ թէ մին օր եւս մեր եկեղեցին գալոց է: Ամենայն օր շրջագայի ի յեկեղեցիս, ի յիւանդանոցս եւ ինքն անձամբն սպասաւորէ. զանթիւ տեղսդ, զտօշակս եւ զանկողինս կիզել ետ եւ զվերակացուս փոխել, անձամբն լսէ զխոստովանութիւն. տայ զօծումն վերջին: Զսրբութիւն առնէ, զձեռնադրութիւն եւ տեառնագրէ զեկեղ(ե)ցիս: (Պաղտասար քահանայ Աբրահամեան Տիգրանակերտեան առ. Մխ. Աբբայ. 1724 Հոկտ. 22, Հռոմ):
      
       * յոյժ ուրախ եղէ մինչ լուայ, վասն որոյ ասեմ. շնորհաւոր շինւած եղիցի, որում նստիս բարով եւ վայելեսցես հանդերձ սրբակրօն միաբանիւքն, եւ տէր տացէ գերարգութեանդ զկեանս առողջս եւ ապահովս, որով կարողանայցես աճեցուցանել շնորհիւ Տեառն զշինւածն հոգեւոր` եւ բարձրացուցանել, եւ առ գագադ կատարելութեան հասուցանել, զի լինիցի տեղի ապաւինի եւ ժողովարարն ազգին մերոյ փեռեկտեցելոյ, գոլով ի նմա բնակիչքն հովիւք զւարթունք, որ յամենայնում տեղւոջ եւ ժամանակի ջանայցեն խնդրել եւ կեցուցանել զկորուսեալսն, որպէս եւ յուսամք: (Յօհան եպս. Սեպաստիոյ առ Մխիթար Աբբայ. 1724 դեկտ. 2. ի Սուրբ Օհօփրիոսն ի Հռոմ):
      
      
       * եկն յեկեղեցին մեր: Զիրաց զանազանաց զմին կէս ժամ խօսեցաք եւ համբուրեցաք զոտս նորա: Եպիսկոպոսք ընկալան զհինգ հարիւր ներողութիւն, քահանայք զերեքհարիւր ներողութիւնս, եւ աշխարհական(ք) ամենեքին` որք գտան ներկայք` թէ արք եւ թէ կանայք ընկալան զհարիւր ներողութիւնս: (Խաչատուր վարդապետ առ Մխիթար Աբբայ, 1725 մարտ 10. Հռոմ):
      
       ժե. Այսօր փեսան Տ իօտաթօին [ի Զանթա] հրաւիրեաց ի ճաշ. գնացի: Տաճկաց նաւերն լսեցաք թէ ի Մօթօն է, գնալոց են ի Պառպառիա առ ի վրէժխնդրութիւն էփռաթօռի նաւուցն, զորս առեալք են զԲ նաւ բարբարոսքն, զմին ի մերձաւոր ժամանակիս, գնան տաճիկ նաւերն, զի վերադարձուսցին զառեցեալ նաւսն էփռաթօռին. լուաք թէ բազումք հայք գոյն ի նաւսն, որք եկին ի Վէնէտիկ: (Միքայէլ Վ. Սեբաստացի առ Մխ. Աբբայ. 1725 Յուլիս 23 [Զանթա]):
      
       ժզ. Զգիրն զայն որ ի մայիսի 15 գրեալ էիր էհաս ինձ, յուլիսի 7. 1725. եւ ետու վերապատուելի Պօղոս Վ. եւ ծանեայ զգրեալսն ի նմին. այսինքն զառաքիլն վերապատուելի Միքէէլի վարդապետի եւ յետոյ վերապատուելի Ստեփաննոսի վարդապետի եւ զչորից անձանց ի Հռօմ գնալն, եւ խաղաղութեամբ ի վանս դառնալն, եւ տէր խաղաղութիւն պարգեւեսցէ. նաեւ զշինիլն վանուց եւ զնորոգիլն որմոց պարտէզի եւ զայլս բանս աջողմանց մենաստանին եւ յոյժ ուրախացայ…: Ի կողմն կարմիր գլխոյն կարի յոյժ խռովութիւն գոն եւ վրդով ընդ ճերմակ գլխոյն. եւ ոմանք ասեն հայք եւս ընդդէմ եղեալ են ճերմակ գլխոյն, եւ այս ո'չ է փոյթ մեզ այնքան ով տէր իմ, բայց ցաւն խեղճ ազգին մերոյ աճէմի են մեծագունեղ, զի զգերեալս կանայս, եւ աղջկունս եւ մանկունս հազարներով բերել ոչ դադարին այսր, եւ այլ տեղիս տանիլ ոչ նուազին…: Նաեւ այժմ Ճերմակ գլուխն ԺԲ հազար ձիի միս ուտօղ բերաւ այսր, եւ յղեաց ի կողմն կա(ր)միր գլխոյն: (Պետրոս վարդապետ 1725. յուլիս 25 [առ Մխիթար?]) [տեղի?]:
      
       ժէ. Իսկ վասն զբաղմանց շինւածոյն եւ առաքման քարոզչացն հայցեմ ի Տեառնէ` տալ զերջանիկ եզերումն: Յարութիւն արքեպիսկոպոսն ԺԵ օր է որ ի Հռօմայ չւեաց, եւ կարծեմ թէ այժմ հասեալ կայ ի տեղդ: (Յօհան Եպս. Սեպաստիոյ [առ Մխիթար] 1726. յունիս 15, ի Փօնթեսիսթն [Հռովմ]):
      
       ժը. Կարի սաստիկ է եւ կանուխ սկսաւ, ի Լուսաւորչէ ի վեր մինչեւ ցայս ժամ օր ըստ օրէ սաստկանայ [մահտարաժամ]…: Նաեւ ի բազում տեղիս տարածեալ է, թէ յԱնդրիանուպօլիս, թէ յԻզմիր, թէ ի Պուռսայ եւ ի յայլս շրջակայս, ուստի դաղմատացիք, յոյնք, նաեւ հայք, հրէայք եւ տաճիկք ի հեռակայ տեղիս փախեալք, անդէն եւս ըմբռնեալք: Բոլոր պալատից դրունքն փակեցեալք. միայն փոքրիկ ծակ մի թողեալք, անդէն տուրեւառութիւն խօսից եւ թղթոց լինի: Ճէրմակ լաթին պալատն եւս անկեալ է ժանտամահն: Յառաջ քան զայս երկիցս անգամ, երկերկու որ մեծ որոտմունք եւ հեղեղ անձրեւք եղեն. մինչ զի ի տեղիս տեղիս մարդիք եւս խեղթեցան, եւ բազումք ասացին թէ ի յամառնային ժամանակին այսպիսի անձրեւ չեմք տեսեալ, վասն որոյ ասեն ոմանք թէ յայսմանէ պատճառեալ գոլ մահն: (Հ. Միքայէլ Վ. Սեբաստացի առ Մխ. Աբբայ. 1726 Օգոստ. 3, Կ. Պոլիս):
      
       ժթ. Ի հեծելազօրացն հարցանիցէ տէրութիւն քո` բազում անց եւ դարձ գոյ, բայց մին գլխաւոր կռիւ ոչ գո(յ), բայց միայն Սըղնախի հայերուն միշտ վանան [?] մին փոքր սըղնախ առին, մին ԽԵ կոյս ապաշխարող աղջկունք գերի առին ի Թաւրիզու մինչեւ յԱրզրում գեղօրէքն ի փախստի են ի լերինս վասն երթեւեկողաց. Արզրում սղութիւն հացի գոյ եւ հարկապահանջութիւն. բայց առ եւ տուրն լաւ է, շատ հոք չեն քարշեր: (Ներսէս քահանայ Կարապետեան Բաղեշցի առ Մխ. Աբբայ. 1726 Սեպտ. 1. ի Կոստանդնուպօլիս):
      
       ի. Յայտ լիցի սիրով, զգիր վերապատուելութեանդ ընկալայ, եւ զի որպէս լուայ ի քէն, թէ հարուած ժանտամահութեան գոյ ի Կոստանդնուպօլիս եւ յայլս տեղիս ներ տէրութեան տաճկաց, նոյնպէս եւ աստ լւաք, թէ շարժ մեծ եղեալ է ի Փալերմա, եւ աւելի քան զՌ անձինս մեռեալք են կործանմամբ շինւածոցն: Նաեւ գոյ կասկած խռովութեան եւ պատերազմի ներ իշխանացն արեւմըտականաց. (Յօնան եպս. Սեպաստիոյ առ Մխ. աբբայ 1726 Սեպտ. 21, ի Փօնթեսիսթն [Հռովմ]):
      
       իա. Վրդանէս եպիսկոպոսն մին փառաւոր յարգութեան եւ շնորհաւորութեան գիր գրեաց առ Կարապետ կաթողիկոսն, մին ոսկի միտալ ար արժէր 9 ուսկոթ, եւ զայլս 2 միտալս արծաթեայ. եւ յանձն առաւ յայս էնկիւրեցիս [Կիրակոս], որ անմիջապէս իբրու դեսպան գնալոց է եւ յանձամբն մատուցանելոց է զյիշեցեալս առ կաթողիկոսն Հայոց: Եւս զայս իրս շատ ժաման(ա)կ էր որ յո'րքան խօսս հանդիպէր, ասէի եպս. ին. ահա պատշաճ ժամու եղեւ, յուսով բարւոյ վաղճանի: (Պաղտասար քահանայ Աբրահամեան [Տիգրանակերտցի] առ Մխիթար Աբբայ. 1727. մարտ 19, ի Հռօմ, յեկեղեցւոյ Հայոց):
      
       իբ. Սուգիաս եպիսկոպոսն ողջունէ զքո հրամանքն, եւ ունի զայս ի մտի, այսինքն, խնդրել ի քէն զԲ քահանայ կրօնաւորս` ինքեան օգնական ի հոգեւոր գործողութիւնս, քանզի է խոստովանահայր ի սուրբն Պետրոս հաստատուն վճռիւ, եւ այն ջանացաւ առնել անւամբ կարգի սրբոյն Անդօնի, մի գուցէ ընդ պակասիլ եպիսկոպոսացն հայոց, կորուսցեն հայք զտեղին զայն, զոր աշխատանօք բազմօք հազիւ ընկալան: Երկրորդ` կալաւ զպաշտօն ներհմտացուցանելոյ զմանկունս ի գիր, ի լեզու, եւ ի ժամակարգութիւնս հայոց ի գօլէջն, շաբաթն Բ անգամ, գնալով անդ զկնի միջօրէին: Երրորդ` կալաւ վերջապէս զհոգաբարձութիւն Ս. Մարիամ Եգիպտացւոյն, ունի եւ զպաշտօն խոստովանահայրութեան ի նմա, եւ դիտաւորութիւն մերն է` ձգել զփրկաւէտ պաշտօնքս զայսոսիկ ի ձեռն կրօնաւորաց համեստաբարոյից եւ զփառս Աստուծոյ խնդրողաց, եւս առաւել անմահ գոլով կրօնն, ոչ տեղն կորուսանի, եւ ոչ պաշտօնեայն հաւատարիմ պակասիցի: Աստ` տեղ եւ պաշտօն ունիլն է ձեզ եւս յոյժ օգտակար, զի թշնամիքն խորշելով` ոչ համարձակին այնքան արձակօրէն չարախօսել, եւ այլն: (Յօհան եպս. Սեպաստիոյ առ Մխ. Աբբայ. 1727 Նոյեմբ.. 22 [Հռովմ]. ի Ս[անթա]. Մ[արիա] Ե[գիպտացի]):
      
       իգ. Ի Թօխաթ մինչեւ ցայժ[մ] ոչինչ մարմնական արդիւն եղեւ. աստ եւս կարծեմ թէ սակաւ լինելոց է, զի բազումս տուգանս վասն հալածանաց տուեալք են, եւ զծանր հարկս եւ զհասկս ի պատճառս շարժեցման զօրացն, եւ զի յաւուր Ծննդեան Տեառն եւս միայն զԲս[=զերկուս] պատարագս հազիւ կարացեալ առնել, զի տակաւին ի Բռգնիկ էի (զի նախ անդ իջեւանեցայ, եւ զկնի 20 աւուրց ապա գնայի բռնութեամբ քաղաքացւոցն ի քաղաք) վասն զի յայնմ գիշերի 2000 զինուորք իջեւանեցան, եւ փակեցաւ եկեղեցին: Եւ ոչ ոք կարէր ի տանէ ի դուրս ելանել. բրօք եւ բռնութեամբ զփափուկս կերլիս խնդրէին. եւ այսպէս բազմիցս յայս Բ Գ ամն կողոպտեցեալք գոլով ի զօրացն` աղքատացեալք են բազումք, թէպէտ վասն հալածանաց զոչինչ տուգանս են տուեալք: (Ստեփաննոս Վ. [Եւդոկիացի Պետրոսեան] առ Մխիթար, 1728 փետր. 3, ի Սեբաստիա):
      
       * , եւ կապարածածուկ փոքրիկ աշտարակին ձերոյ, եւ զխորհրդաւոր երիս բեմսն, եւ զնաւակատիս հանդիսականս, զորս արարեալ էք, եւ կարի մեծ եղեւ ուրախութիւնն իմ: (Հայր Թէոդորոս Յով[հ]աննիսեան առ Տէր Յօհաննէս, 1728 Յուլիս 23, ի մենաստանի Ս. Ղազարու):
      
       * կամեցեր է Գ ազգին քահանայի, եպիսկոպոսի, կաթողիկոսի ըսգեստը շինել, ժամակարգութիւննին թարգմանել, խորհրդատետրին մեծութեանը թուղտ լինա, մէկ երեսն հայերէն. Ստեփան վարդապետին հետ խօսեցա, նա կու յօժար կոր անելու ամա այսչափ բանը մէկ մարդ ոչ կարէ հաստատ գրել, հայերէնը ես պիտի գրեմ, այլ գիր գրօղ չիկա, այս չափ բան գրելու ժամանակ չունիմ. շատ խորհեցայ որ այս գրեանքը եթէ հրամանուցդ ձեռօքն լինա նէ կարելի է յառաջանալ… հռօմերէն թարգմանօղ գտանք. թապազան ԺԵ ճուլի. խօսք արանք որ լաթինէվար յունարէն գրէ… ըսգեստ մի եպիսկոպոսական ունէյի ամենայն ինչ հաստատ առին, յունաց ըստգեստ շինեցին ասոր(ւ)ոց ըսգեստ այլ գտա նոյն ձեւով կու շիեեն. այս բաներս թագաւորն յանձներ է Ֆրանչիսկանին բրէֆինչեալին , նա այլ զիս յանձնեց որ հոգամ Ա ճաշու գիրք մի, Ա մաշտոց մի, Ա երկու էջով աւետարանի մի: (Աւգես [Աւգոստինոս?] եպիսկոպոս Բիւզանդացի առ Մխ. Աբբայ. 1729 Մայիս ԺԴ, ի մեծն Հռօմ):
      
       իզ. Այս ամի հոկտեմբերի 21 զաղաչայ Պետրոսն [Գօփօցեան] ըստ իր այլ նամակին հաստատեցին Պիրով, այսինքն գլուխ իշխանաց եւ դատաւոր ժողովրդեան. եթէ յատուկ գիր գրիցես նմա շնորհաւորիցես զիւր պիրովութիւնն` խիստ ախորժ թուի նմա: (Հ. Մանուէլ Խուպեարեան առ Մխիթար. 1730 հոկտեմբեր 18. ի Պաշուալով):
      
       իէ. Ի սեպտեմբերի 1, զինուորք տեղւոյս զ70 դրօշակս պատրաստեալք իբրեւ զ800 հոգիք պատրաստ եալք` ամենայն պատրաստութեամբք ի վերայ դատաւորաց յարելոցք լեալք իցեն, եւ մին ի նոցունց` երթեալ առ մատնին ծանուցեալ` եւ մատնին եւ այլք դատաւորք նախ քան զնոսա վառեցեալ զինուք ի նոցանէ զբազումս ըմբռնեալք կալան, եւ օր ըստ (օրէ) ըմբռնեն եւ կախեն, խեղդ[ե]ն եւ գլխատեն. եւ յամենայն օր մեկ, երկու եւ երեք անգամ ղունտախ գտանին ձգեցեալ ի ցերեկի, որպէս զի հրդեհիցի Ստամպօլ : (Հ. Պ[օղոս] Վ. [Կ. Պոլսեցի Սիմոնեան] առ Մխիթար, սեպտեմբերի 7. ի Ստամպօլ):
      
       իը. Մար Իւսուֆ հռչակաւոր ուղափառ կաթուղիկոսն նեստորականաց աստ է, եւ ի վաղիւն ելանէ ի ճանապարհ գնալ յիլպով, եւ անտի Վիէնայ, եւ անտի ի տեղդ, եւ ի տեղէդ` ի Հռօմ. եւ աստ յոյժ մեծարեցաւ ի վանականաց եւ ի հրեչտակաց, մանաւանդ ի մերմէ հրեշտակէ. ապա պատշաճ է պատուիլ նա եւ ի մէնջ երբ յայդը լինիցի. զի անտանելի է կրեցեալ հալածումն ի զմանէ սակս հակատոյ որպէս եւ գիտէք ի վաղուց ժամանակաց, յորս ոչ միայն լուսաւորեաց զՏիքրանակերտն եւ զՆինուէ, այլ եւս շրջակայ վայրս, մինչեւ ի հասանիլ ի Հալէպ, ի Դամասկոս, եւ ի Բաբիլօն. եւ ես ի մանկութենէ լսէի զդուրա գործն, եւ արդ յատակաւ աչօք տեսանելոյ զանձն արժանի եղէ: (Հ. Յակոբ [Կարնեցի Ներսէսեան] առ Մխիթար, 1731 յունիսի 15. ի Կ. Պոլսոյ):
      
       իթ. Զայս նոր լուր լուաք, զի տաճկունքն ի մէջ իւրեանց ասացեալք են, թէ ղըզլպաշի թագաւորն զհամարձակութիւն տուեալ է մօսքօվին դէպ ի Հինտիստան եղեալ իւր երկրացն տիրել: Եւ այս տաճկացն իցէ ընդդէմ, եւ երեւեալ իցէ սոցա վերստին աւերիլ ընդ նմա: (Հ. Պ[օղոս] Վ. առ Մխիթար. 1732. յունիս 13. ի Ղալաթիա):
      
       լ. Կոստանդինուպօլիս սաստիկ մահ է ընկած, որքան ժամանակ է մինչեւ ցայժմ, դեռ եւս գոյ, որովհետեւ էլչիներն երկիւղէ մահուան փախած են…: Ղզլպաշին պատերազմի որպիսութիւնն մինչեւ ցայսօր ճշմարիտ բան ոչ գոյ. միայն ոմանք ասեն թէ հաշտութիւն եւ խաղաղութիւն է. եւ այս իմայ որ ղզլպաշի Էլչին Ս տամբօլ առաջագոյն բանտն էր, այժմ խանած են եւ մեծագոյն պատուով ուղղեվորած առ իւրայինսն, եւ մի եւս Էլչին նորագոյն է եկած Ստամբօլ, այսպիսեօքս յայտնի նշան է հաշտութեան: (Խաչիկ Յակոբեան առ Մխիթար. 1732 Հոկտ. 12. Իզմիր):
      
       լա. Արդ տեղիս որպիսութիւնն, նշան վատ երեւեայ, զի օր ըստ օրէ իբրեւ պատիժ երեւայ, զի այլազգի դատաստանն վերացեալ է, առաւել նեղութեան եւ ճգանաց միջի են ազգն հայոց, իբրեւ իսրայելացիք ի ձեռս Փարաւոնի: Զի բազում մարդիկք տնով չեւեցին աստի, ոմանք գնալով Իզմիր, ոմանք ի Կոստանդինուպօլիս, եւ ոմանք ի Տ րապիզոն, ոմանք Ղռըմ եւ ոմանք այլ ուրեք. իսկ մնացեալքն այլ հնար որոնեն չուելոյ: (Հ. Յակոբ առ Մխիթար. 1732 դեկտ. 10. [Կարին?]):
      
       լբ. Լուսաւորչայ ժամն սկսան ի դեկտ. 13… եւ Կապուտիկն գրագիր է ի վերայ մշակաց, որք վասն շինութեան եկեղեցւոյն բանին: (Հ. Պ[օղոս] Վ. առ Մխիթար. 1732 դեկտ. 24. [Կ. Պոլիս]):
      
       լգ. Լուսաւորչայ ժամն շինեցին, ողորմութիւն ժողվելու համար չեն խօսիր, … Լուսաւորչա ժամն խիստ պայծառ եղաւ. երկու քովը քար է, օրթան քավկիր որ Ստամպօլու մէջը անանկ ժամ չիքայ. 120 քէսէ ստակ գնաց պէլքի. 80 քէսէն զապիթները կերան. ասոր կօրէ ողորմութիւն կը ժողվեն…: Եթէ ըՍ տամպօլու էհվալըն հարցանես սղութիւն է. 60 տրէմ հացը մէկ ըստակ է. չէ թէ ցորէն չի կայ. ցորէն գոհութիւն Աստուծոյ շատ է. նահաթի տաճիկը անիրաւացաւ. ոչխարի միսն 6 փարա. ան ալ առատութիւն չունի. խուզին եօթ փարա, ան ալ գլօխը ճիերըն հետ է. քանի կերթա ըստամպօլ գէշ կլա աղէկ չիլար: (Տիրացու Վարդան առ Հ. Պետրոս [Կ. Պոլսեցի Նուրումեան]. յամին 1733 Մայիսի 28. [Կ. Պոլիս]):
      
       լդ. Աստ զմիսն իբրեւ զձուկն համարելով անխտիր ունեն, եւ զձուն իբրեւ ձիթապտուղ վարկելով համարձակաբար ուտեն: Եւ ի սկզբան պասին յաւուր հինգշաբաթի սկսան բազումք ուտել զկովու եւ խոզու միս, եւ այսոքիկ զորս կերին էին տուտէլք եւ ոչ չօքսաներն, այսինքն լաթինք, զի սոքա ոչ միայն ոչ ուտեն զմիս, այլ եւ բազումք զձուն եւս ոչ ուտեն. իսկ ի հայոց յայլում պասոջ ոմանք կերեալ իցեն միս, եւ ոմանք զձուն. բայց յայսմ պասիս ոչ ոք ի հայոց եկեր զմիս, այլ սակաւ ոմանք կերին զհաւկիթ, իսկ ես զարապուշա հնտեղէն ուտելով, եւս եւ ընկուզ, գրեթէ բոլորովին չորացայ, կանաչեղէն ոչ գտանի այժմ, ձուկն այնքան լաւ չէ: (Եղիա վարդապետ առ Մխ. Աբբայ, յամին 1733 մարտի 23. [Պելկրատ]):
      
       լե. Գիտեմ զի վասն հաշտութեան թագաւորաց քրիստոնէից աղօթէք, սակայն խնդրեմ զի շարունակիցէք, եւ մանաւանդ վասն առողջութեան եւ բարձրացուցման անուան մերոյս կայսերն, տէր Յիսուս ինքեան արու զաւակ պարգեւեսցէ, եւ այլն. շահ Թահմազղուլի խանն տակաւին ոչ է հաշտութիւն արարեալ ընդ թուրքաց, նա եւ ոչ առնէ եւ զոր ինչ ասեն ի կողմանէ հաշտութեան սուտ է, եւ զօրքն մօկօֆու տակաւին ի ներքոյ Տ անծկայու է: Լէհու էլյին գնաց ի Ստամպօլ: (Եղիա վարդապետ առ Մխ. Աբբայ, յամին 1734 մայիսի 7. [Պելկրատ]):
      
       լզ. Թոմա գմբեցի փրոբականթան ըսկըսեցան տըպել արապի, յառաջ քան աւարտիլն եթէ գտանիցեմ այլ առնելոց եմ, եթէ ոչ սպասեմ, ի յաւարտիլն նոր տպագրածին առնելոց եմ, խնդրեմ որ այս արապի գրգերն իբրեւ զլոմափողն ընդունիս յիշատակ… գերյարգելի Յ արութիւն արհի եպիսկոպոսին ողջոյն մատուցանեմ: (Սուքիաս եպիսկոպոս առ Մխ. Աբբայ, յամին 1734 մայիսի ԺԵ. [Հռովմ]:
      
       լէ. Ի վերոյգրեալ այս ամին [1734] եւ ի յուլիսի ամսոյ հնգին վճարի մնալն իմ աստ լման Ե ամն, ի յօրէ յորմէ մտեալ եմ աստ: Որոյ վասն գրեմ, այսինքն օրէնն է ստորագրելոցն ծանուցանել մեծաւորին իւրոյ, զի եթէ պիտոյ իցեմ եւ հաճութիւն Վեհիդ, գրիցէ աստ եղեալ վերապատուելի տէր Մինասի Խնկանոսեան որ աստ վարդապետ եւս յորջորջի, նաեւ հաստատեցաւ ի տեղւոյս եպիսկոպոսէ Փ լէպանուշ վերակացու եւ հոգաբարձ քահանայ եւն.: Նաեւ գրիցես տեղոյս իշխանացն որ եւ գլխաւոր իշխանացն որ աստ Պիրով յորջորջեն, եւ է ազնիւ անձ ի մէջ բնաւից… թէպէտ տէր Մ ինաս Խ նկանոսեան ունի ընդ իս յոյժ սէր եւ ոչ կամի զելն իմ աստի, եւ ընդ նմա նաեւ իշխանք եւ ժողովուրդք տեղոյս…: Նոյն պղնձեա տախտակի պատկերաց վասն որ գրեալ էի, գիտասցէ տէրդ իմ, որպէս որ ունիմք ի վանքն զոմանս փրվածու երկաթէ գրչով գրեալ եւ փորեալ, զանազան սրբոց պատկերս զորս ի Թօրգօլայի մէջն անցուցեալ տպի մրով…: Տեղս յոյժ ահալիցք են բնաւք ազգ եւ ազինք ի կողմանէ պատերազմին որ ընդ աքաղաղին, եւ զամենայն ինչք ախք եւ կարասիք կրեցին բնաւք ի հաստատ բերդօրայքն, միայն մերկք մնացեալք են բնաւքն: (Հ. Մանուել Խուպեարեան առ Մխ. Աբբայ, յամի 1734 մայիսի 26, ի պաշուալովու գրեցեալ որ այժմ կոչեցաւ Էլիսափէթափօլի):
      
       լը. Աստ այլեւայլ բօթալից բազումք գոն մինչեւ ցայժմ, եւ ոչ մնաց մի տուն զորս ոչ փախուցանէին զկահս եւ զկարասիս իւրեանց, եւ միայն ես խելայեղս սրտապնդեալ միշտ հրամայէի տանն տէր Ովանէսին ասելով, թէ ոչ կամիմ իջուցանել եւ ոչ մի կլայեկ տէքսեստանն ի տանէ իւրեանց, եւ նոքա հնազանդեալ խօսիցս որ կալան եւ ոչինչ, եւ այս եղեւ հիացումն եւ զարմացումն բազմաց, եւ բազումք սրտըջացեալք ափսոսան, թէ զիա՞րդ մեք յիմարեցեալք այսքան դրամք մսխելով առաքեցաք զմեր թանկ հագուստն, եւ զապրանս որ ոչ գիտեմք զստոյգն պատերազմի ի վերայ մեր: Եւ մինչեւ ցայժմ ոչ մնաց ոք ոյ ի մէջ կռօֆից, ոչ ի մէջ նեմէշ կոչեցեալ ազնիւ անձանց որք ոչ մուծին զաղէկս, եւ զսգէստս իւրեանց ի ամրագոյն բերդօրայս, եւ խաժամուխք տեսանելով թէ իշխանք այսպէս առնել կամեցան, համարելով թէ ուրեմն գիտիցեն զբօդալից իմն լուր, եւ ինքեանք եւս սկսան կրել զախս իւրեանց ի բերդօրայս: Եւ տեղիս սեռն տեսանելով զարարքս զայս յոյժ սրտմտեալ է, եւ ասեն թէ կամի արտաքս ելանել մին քանի բերդօրայ շրջագայելով, զի յորդորեսցէ մանաւանդ զգիւղացիս որպէս զի պակասելովն նոցին, ոչ անկցի թանկութիւն ցորենոյ եւ գինւոյ եւ այլ ամենայն ինչ պտղոց, զի նոքա են աշխատաւորք, հնձօղք եւ կթօղք եւն.: (Հ. Մանուէլ Խուպեարեան առ Մխ. Աբբայ, յամին 1734 յուլիսի 5. ի Պ աշուալով Ելիսաբէթն):
      
       լթ. Ի յունիսի 30 Քրիստօֆօլօն ի կարգէն յիսուսեան առ Աստուած փոխեցաւ, եւ հայոց կուսանքն եւ աշխարհականք արք եւ կանայք զմեծ կոծ արարին, եւ լացին կականօք այնքան, մինչ զի դուռն եկեղեցւոյն փակեցեալ եղեւ, զի մի ձայնք նոցա ի յականջս այլազգեաց հասանիցին: Եւ ցաւ սորա փոխարկեցեալ իցէ նոյնոյ կարգին: (Հ. Պ[օղոս] Վ. առ Մ. Աբբայ, յամին 1734 յուլիսի 7. ի Ստամպօլ):
      
       խ. Յանցելում շաբաթոջ եպիսկոպոսն դրոշմն տուաւ լաթինացւոց երեխայից եւ հայոց, եւ ի պատճառս մերայնոց շատ դժուարութիւն կրեցի մինչեւ ուսուցի զոմանս իրս հարկաւորս…: Զերեվան առեալ են կարմիր գտակն եւ փախտան խանն: Եւ եթէ միջնորդք ոչ կարիցեն զերկոսին թագաւորն հաշտեցուցանել, գիտասջիր, զի մեծագոյն արիւնահեղութիւն լինելոց է յերկուստ կողմանց. նաեւ ութնհազար զինուորօք Է վճէնիօն գնալոց է Ի տալեայ, եւ բրինծ Ալեքսանդր, նաեւ այլ ոմն իշխան ի յըՌ էնօյ ընդդէմ ֆռանսիզին: Մօսկօֆն եւ կարմիր գտակն յամենայնէ սրտէ կապակցեալ են ընդ կայսերն: Մօսկօֆի զօրքն ի Լ էհաստան կարի յոյժ նուաճեցուցեալ են զապստամսն լեհացւոց: Մոսկոֆի ռէճինան զեպիսկոպոսուսն, եւնա եւ զմեծամեծսն հրաւիրեալ է ի թագաւորանիստ քաղասն իւր ասելով, թէ գոն ոմանք իրք եկեղեցականք ուղղելիք, եկայք ուղղեսցուք զնոսա: (Ե[ղիա] Վ. առ Մխ. Աբբայ, յամին 1735. [Պելկրատ]):
      
       խա. Խնդրէ Անդօն վարդապետն մալաբարտեան, զի իբրեւ զմի ի մէնջ ճանաչիցի եղբայր մեր, որպէս զԽաչատուր վարդապետն ճանաչի, եւ աղօթից մերոց մասնակցի լինիցի: (Հ. Պ[օղոս] վարդապետ առ Մխիթար, յամի 1735 եւ սեպ. 25. [Կ. Պոլիս]):
      
       խբ. Զարեւելէ այսպէս լուաք, զի կարմիր գլուխն ըզՂարս առեալ իցէ, եւ զԷրզրում պաշարեալ` զմարդիս տեղեացն այնոցիկ, որք ռայէք էին օսմանցւոց, յղեալ են յԷջմիածին, եւ ըստ խորհրդոյ ղալաֆային տալ նոցա զտեղ եւ զերկիր, առանց պահանջելոյ ի նոցունց այսքան ամ զհարկ վարել եւ ցանել զերկիր, եւ զերկիրն չէն առնել: (Հ. Պ[օղոս] վարդապետ առ Մխիթար, յամի 1735 եւ սեպտ. 24 (ի տան վրդանեսենց). [Կ. Պոլիս]):
      
       խգ. Եկն լուր փօթաւոր ի յարեւելից, որ էր այս, այսինքն կարմիր գլուխն զօրսն օսմանցւոց հնարիւք քարշեալ է ի յայնպիսի տեղի` յորմէ տեղւոջէ ի յեօթն փաշայից երկուքն եւ 180 հազարաց զինուորաց 10 զհազարն հազիւ զերծեցեալք են, առանց կահի եւ կարասի եւ զինու, եւ մնացեալքն ի տապաստի անկեալք են: Եւ այս լուրս մինչ եկն ի Ստամպօլ ի միւսում աւուր քշեցեալ եղեւ մատնին…: Վասն Էրզրումայ ասեն թէ փախուցեալք փաշայքն ի կարմիր գլխոյ եկեալք ի յԷ րզրում ժողովեալք են. մտեալք ի բերդն եւ երեք խէնտէկ փորեալք են շուրջ զբերդիւ: (Հ. Պ[օղոս] վարդապետ առ Մխիթար. յամի 1735 եւ յուլիսի 27 (ի տան եզական բարեկամին). [Կ. Պոլիս]):
      
       խդ. Վասն Էրզրումայ լուայ, զի տաճկունքն մտեալք են ի բերդն եւ զռայէս ի գիւղօրէնսն յղեալ են. եւ կարմիր գլուխն եկեալ զայնոսիկ զամենայն քշեալ տարեալ է ի յԷջմիածին, եւ անդ ցրուեալ է զնոսա ի գիւղօրէս առ ի գործել զերկիր, եւ քան մի ամ ոչ գիտեմ, որպէս ասացին, ոչ տալ նոքա տասնորդ երկրին ումեք, եւ զայս պատուէր հայոց կաթուղիկոսին է տուեալ սերազգեր կարմիր գլխոյն: (Հ. Պօղոս վարդապետ առ Մխիթար, յամին 1735 օգոստոսի 13 (ի տան եզական բարեկամին. [Կ. Պոլիս]):
      
       խե. Եկն առ իս հրամանուցդ աւետեաց գիրն ի կողմանէ Մ ինաս եպիսկոպոսին գալն, յոյժ ուրախացայ որ է մեզ վաղեմի բարեկամ, յառաջին անգամն Հռօմայու դառնալն եկն ի յԵգիպտոս, նոյնժամայն ծանօթացանք. եւս եղբորս է ծանօթ եւ բարեկամ: (Սուքիաս եպս. առ Մխիթար, յամի 1736 սեպտ. ի ԻԲ. [Հռովմ]):
      
       խզ. Անցելում ամի որքան ահ եւ երկիւղ կրեցաք վասն պատերազմի պարսից, զի մերձեցաւ որ պաշարէին Էրզրում: Բայց այսմ ամի դժուարագոյն եղեւ քան զանցեալն, զի հասարակ քաղաքիս գոյ զպատիժ իմն, այսինքն ժանտամահ սաստիկ, զի աւուրն մէջ իւրաքանչիւր քահանայ գնամք չորս կամ հինգ հիւանդ տեսանելոյ: (Հայր Յակոբ առ Մխիթար, յամի 1736 սեպտ. ի 12. [Էրզրում?]):
      
       խէ. Են այժմ [հայք անմիաբանք] ի յայնքան մեծի նեղութեան, զոր ունին ի յունաց վասն Ե րուսաեղմի սուրբ Յ ակոբին… ետուն յարքունիս զբազում գանձս զի սուրբ Յակոբ ի ձեռս իւրեանց մնասցէ, ոչ եղեւ, զի եդին զոմանս ի բանտ մահու. եւ յղեցին սաստիկ հրամանաւ թագաւորին բերել տալ զէհտտիշհրնֆի ի յԵրուսաղէմայ, որպէս զի տեսցէ… եւ համեմատեցուսցէ զնա ընդ քիւթուկին թէ իցէ նման օրինակեցեալն ընդ օրինակին, ապա թէ ոչ` կտրեսցէ ընդ մէջ զայլայլօղսն արքունական գրոյն, եւ զմասն նոցա ընդ կեղծօղսն դիցէ. քանզի յոյնք ամբաստան եղեն զսոցանէ տաճկաց [այս վերջին բառ ծածկագրութիւն է], թէ սոքա այլայլեալք իցեն զէհտնշհրնֆի [զհատտը շէրիֆ] արքայական եւ այլն: (Զէմպէրէքճի տիրացու Վարդան առ Մխիթար, յամի 1735 դեկտ. 25. [Կ. Պոլիս]):
      
       խը. Ուրախ եղէ լսելով զգնալն Գերյարգութեանդ ընդ նորընծայից ի Նովէնթայ…: Աստանօր մեծ պատրաստութիւն գոյ պատերազմի: Զ4 մեծամեծ նաւս կազմեն, եւ զ4 կալերս: 150 մեծ արապայ թօփ, պարանք, եւ առագաստք, եւ այլք կահք նաւուց եկին ի Թռիեսթու, որպէս զի նոքօք զարդարիցին նաւք տեղւոյս: Նաեւ 40 կամ 50 Վենայու նաւք լիք էին թօփովք եւ կիւլլէիւք եւն.: Թէպէտ արտաքուստ ոչ է հաւաստի կերպ եւ եղանակ պատերազմին: Նաեւ աւելի քան զ100, 000 զինուորօք ունի ի պատրաստի: Կայսրն ոչ է աստ, բայց ի վիճիլիայի համբարձման գալոց է: (Հ. Թ. Յովհաննիսեան առ Մխիթար, յամի 1737 Մայիսի 29. [Եղիսաբեթուպօլիս?]):
      
       խթ. Զնիշն, զոր էառ Տ ոտէշն` զնա վերստին առին սոքա եւ ենթարկեալքն, որք գնացին ըստ զօրաց Տ ոտէշին` զերծան` եւ որք մնացին` գերի վարեցան ի տաճկաց: Զօրքն այլազգեաց գնացեալք առ Օզուն` կամեցեալք են առնուլ զնա ի ձեռաց մուշտակին` բայց ամենեքին կոտորեցեալք են ի մուշտակի զօրացն: Եւ ասի լինել յայսմիկ ձմեռան հաշտութիւն: (Հ. Պօղոս վարդապետ առ Մխիթար, յամին 1737 հոկ. 31. [տեղի?]):
      
       ծ. Իսկ զթարգմանութիւն գրեթէ ամենեւին առնել ոչ կարեմ, սակս ահի եւ երկիւղի, զոր կարեմք ի ձայնից պատերազմականաց. քանզի մերթ ասեն թէ աստի մտանէ տաճիկն եւ անտի թաթարն. մերթ թէ աստի Պօնավալ ուրացօղն, ընդ Ռագօցիին որդւոյն. եւ անտի ամենայն ազգք տեղացիք, այսինքն թէ մաճառք, թէ սասք. արդէն իսկ կրճատեն զատամունս իւրեանց ի վերայ հայոց, եւ սպասեն զի միայն դիցէ զոտն իւր տաճիկն ի Դ րանսիլվանիայ, զի իսկոյն յարձակիցին ի վերայ մեր եւ կենդանւոյն խողխողիցեն զմեզ: Թէպէտ լուաք թէ Ֆրանձուզն ասացեալ իցէ տաճկին, զի առնիցէ զխաղաղութիւն ընդ Գառօլոսի Կայսերն. ապա թէ ոչ` ինքն անյապաղ ելցէ ի վերայ նորա: Եւ յայն սակս լուաք թէ տաճիկն յղեալ իցէ ի Վեննա զերկուս փաշայս բազում ջորիաբեռն ոսկւով եւ արծաթով. (Հ. Թեոդորոս Յովհաննիեսան առ Մխիթար, յամի 1737 դեկտ. ի 10, ի Էլիզաբէթ քաղաք):
      
       ծա. Նաեւ այս օրերս լուաք, աստ, թէ Մ օսկոֆն ի ներքոյ Օ զոյու խորտակեալ զտաճիկն, իբրու 15 հազար տապաստ անկեալ, եւ այլք վիրաւորք բազումք, մնացեալքն ի փախուստ դարձեալ: Նաեւ Պօնավալի ուրացօղի խորհրդականն, զոր ինչ ապստամբական գրեանք ի գլխաւորէ զօրավարէ սոցին գրեցեալք առ նա, առեալ զամենայն փախեալ եւ եկեալ ի Վիէնա առ կայսրն, եւ զմեծ պատիւ գտեալ է: (Հ. Միքայէլ վ. Սեբաստացի առ Մխիթար, յամի 1738 յունվարի 4, ի Պէլրղատու):
      
       ծբ. լուայ զմահն Յ արութիւն եպիսկոպոսին, ըստ կարեացս յիշեմ ի պատարագս եւ ի յաղօթս. սա ութ օր յառաջ է վախճանեալ քան զքահֆայեցի Ոհաննէս եպիսկոպոսն որ աստ, զորմէ ի 1 փետրվարի գրեցի: Աստ մեռանօղք բազումք գոն, եւս առաւել ի մէջ զօրաց, լինի յաւուրն 20 եւ այլ աւելի. յորժամ ի դուրս ելանեմք. զչորս եւ զհինգ ի միասին տանին ի թաղել, եւ հիւանդութիւնք բազումք. երեւի թէ անհռչակելի մահ գոյ աստ: Նաեւ լուայ թէ ի գարնանս ունիք զդիտումն սկսման շինուածոյն: (Հ. Միք. վ. Սեբաստացի առ Մխիթար, յամի 1738 փետր. ի 15, ի Պէլրղատու):
      
       ծգ. Կամէի տեղեկանալ, թէ արդեօք առեա՞լք իցեն զտեղի ինչ ի Բատուա եւ թէ որո՞վ կերպիւ. եւ քանի՞ անձինք եւ ո՞յք իցեն գնացեալք անդ: (Հ. Թէոդորոս Յովհաննիսեան առ Հ. Միքայէլ վարդապետ, յամի 1738 մարտի 4, ի յԷլիզապէթապօլիս):
      
       ծդ. Ի կողմանէ պատերազմին օր ըստ օրէ զօրանայ ահն տաճկին, ահա ի մօտակայս սորին աւար հարկանեն այրեն, սպանանեն, գերեն: Ի Վարշէն սաֆերն փախեան ի ներքս. չորս եւ հինգ օր հեռի աստի ի կողմն Պօսնայու, հերու զմի բերդակ առեալ են սոքա. այժմ, զնա ասեն ԺԴՌ տաճիկ պաշարեալ է. իսկ ի մէջն 300 անձինք սոցա կան. եւ ասեն կամ զայս պաշարելոց են, կամ զՊուտիմ. այսր բազմադիմի զրոյցք գոն. լրտեսք բազումք. եւս առաւել աստ արգելեալ վաճառական տաճկներն: Ի սոցանէ երեւելի գործ մի ոչ լսեցաք եւ ոչ տեսաք. այլ գատանայք սոցին զվեց եւ զեօթն տաճիկս բերին աստ. եւ բանք սոցին ապագայ է, այսինքն ասեն գալոց են բազում զօրք, այժմ աստ ներկայիս սակաւ. նաեւ ապրելիքն նուազ եւ թանկ… նաեւ աստի տունք ոմանք վասն երկիւղին սկսան ի ներքսագոյն քաղաքս չուել, ոչ ի հայոց: (Հ. Միք. Սեբաստացի առ Մխիթար, 1738 մարտի 15, ի Պէլրղատ):
      
       ծե. Ի Գամբօյէն երկու օր է բարի լուր յաղթութեան մերայնոց զօրաց լուաք, բայց տկար էր, այսօր հաւաստերեւս եղեւ, վասն այսորիկ զայս սակաւս գրեմ աւետալուրս, զի 50000 տաճիկք անկան ի սուր եւ ի ջուր, մերձ օռսովայու, եւ մերն 16000 անկեալք, մեծ մասն հեծեալք եւ կռանաթէռք նախ սակաւ մնացեր է թէ սոքա յաղթեալք լիցին, բայց յայլոյ ծայրէ մէկ փիրինչիփէ մի իւր զօրօք եւ լէհու զօրն իբրու 30000 բնաւն քաչապէս պատերազմեալք յաղթեր են զթշնամին. նաեւ զկարմունջս նոցին կտրեալ, նաեւ մեր զօրացն 600 վիրաւորք եւս գոն: (Հ. Միք. Սեբ. առ Մխիթար, յամին 1738 յուլիս 12. [Պելկրատ]):
      
       ծզ. Ի կողմանէ պատերազմին, մինչեւ ցայս ժամ մեծ եւ երեւելի բան մի ոչ արտակայացաւ. թէպէտ յառաջ գրեցի զկոտորմանէ տաճկաց յիսուն հազար. եւ սոցա 16 հազար ոչ էել այնպէս, այլ յոյժ սակաւ յերկուց կողմանց, բայց տաճիկ[ք]ն փախեան թողլով զախս իւրեա[ն]ց: Յետ քանի մի աւու» միացեալ եւ բազմացեալ վերստին եկեալ են տաճիկքն եւ դիպեալ են պատերազմաւ. անկեալ են վեց հազարի չափ. զ24 դրօշակ եւ զերկու տաւուլ, կալեալ եւս սոքա ի տաճկաց, յետս քարշեալ տաճիկք եւ սոքա եւս յայլ կողմ, մերձ Ղռօշվայու. ասեն թէ ՃՌ են տաճիկ: Զօրք քրիստոնէից երկու ամիս, որ այն կողմն են, զթուրքն յիւրեանց հոէն ոչ կարացին հանել տակաւին…: Աստ երկու անգամ տօնանմայ արարին. առաջինն մեծ յառաջ քան զկէս օրն հանդիսական հաւաքումն ի յաթոռական եկեղեցին, ձայնաւոր պատարագ, թէ տէում : Ի կէս աւուրն Ճէնրալն քաղաքիս զմեծ սեղան զօրագլխաց արար. ի գաւիթ պալատին իւրոյ մինչեւ ճ. թօփ արձակեցան: Յերեկոյին ի 24, ի նաւուց, ի բերթէն 250 թօփ արձակեցան եւ ի զինւորաց երեք հազար թէֆէնկ, այս ամենայն երեք անգամով: Երկրորդում աւուր մեք եւս զձայնաւոր պատարագ եւ զքեզ աստուած գովաբանեմք ասացաք: Այս եղեւ յուլիս 15. 9 դպիր էին, տաճիկն, որ սոյն յաղթութիւնս արեր էին [?]: 15. մէկ անգամ եւս դպեր են տաճկին. վերստին յաղթեալ նոցա, որոյ վասն աստ ի 21 յուլիսի վերստին յերեկոյին թօփով շէնլիկ արարին: … Նաեւ ի Դմշվար եւ իւր նահանգ մահ գոյ. անտի երթեւեկութիւն ոչ լինի ուրեք: Մերայնոց բնաւից ողջոյն: (Հ. Միք. Սեբաստացի առ Մխիթար, յամին 1738 յուլիսի 26, ի Պէլրղատ):
      
       ծէ. Ի քաղաքիս այսմիկ այնքան շփոթ ահ եւ երկիւղ գոյ ի տաճկէ, բազումք փախստեայք լինին, նաեւ հայոց մնացորդն, բաց ի պարոն Ճանազիզէ, եւ յայլոց ախքատաց ի հայս սերընդէ: Սոցա մեծ զօրաց մասն էանց գնաց ի վեր, մասն աստ տիւ եւ գիշեր զպարիսպն պահպանեն: Տաճիկն մերծ երեւի եւ մերթ անյայտ լինի. տաճիկն մինչեւ ի Պէլրղատ տիրեալ զամենայն տեղիս: Շուրջ զեկեղեցեաւ մերով է գոմ արջառոց սայլից եւ արապաճոց. զգերեզմանատունս մեր նաեւ զպարտէզ յափշտակեալ, զմեռեալս իւրեանց թաղեն, զպտուղն եւ զբոյս պարտիզի յափշտակեցին, նաեւ զբնակութիւն մեր: (Հ. Միք. վ. առ Մխիթար, յամին 1738 սեպտ. ի 20, ի Պէլրղատ):
      
       ծը. Այս ամ ձմեռան կանուխ սկսաւ 12 նոյեմբերէս, սկսաւ երկիրն եւ ջրերն սառիլ, եւ ի 20էն սկսաւ ձիւնել տիւ եւ գիշեր մինչեւ ցայսօր: Աղէտն եւ կասկածն քաղաքիս վասն մահուան անպատմելի է, բազումք եւ բազումք յամենայնում աւուր մեռանին, ջանտամահիւ մեռանօղք եւ գողակախաց ի սեւագոյն սայլս եդեալ տանի յարտաքս ձգէ. ի վերայ որոյ զկարծիս ունին եւ տեսանեն, կենդանւոյն դնեն ի նոյն սայլ, յայնկոյս թանայու ձգեն, թէ եւ չէր մեռանելոց, անդէն մեռանի, յաղագս անդարմանութեան: Բազումք աղէտք են, զորոց չէ ժամանակ պատմելոյ. մեք եւս ի յահ մեծ են, պարոն Ճանազիզն ի շաբաթ երեք ծով[մ] եւ պահս պահէ յաղագս այսր իրի, եւ ճաշ բանտարգեցելոց արար, եւ ողորմութիւն բաշխ[ե]աց, նմանապէս եւ այլք հայք առնելոց են, որք ունին զկարողութիւն: (Հ. Միք. վ. Սեբաստացի առ Մխիթար, յամին 1738 նոյեմբ. ի 22. ի Պէլրղատու):
      
       ծթ. Եղիա վրդ. երեք ամ կացեալ զ30 անձինս թաղեալ, հայր Յակոբն երկու ամ զ9 անձինս թաղեալ, իսկ ես 13 ամիսն զ41 թաղեալ: Թող նաեւ զերկիւղն թշնամւոյն, որ մինչ ցարդ կրեմք, զի ի մօտակայ ժամանակիս մինչեւ ի վարուշն եկին տաճիկք եւ զամենայն գիւ ղօրէս տիրեալ եւ խարաճ առնուն: Եւ գրեալ եմ աստ մարշալին եթէ դուք եւս ելեալ պահպանջիցէք զհարկս ի գիւղից, գիտասջիք, որ կրկին հատուցանելոց էք. նաեւ գամք ի ներքոյ Պէլրղատու. զի գիւղօրէքն բոլոր մեզ ռէէ են: Նաեւ թանկութիւն քաղաքիս նեղէ զմեզ, զի մի ձուն 4 սօլտի է, եւ զայլսն թողում ճառել: Նաեւ ժանտամահն սարսափեցոյց զմեզ. յայժմ սակաւ ինչ թուլացեալ: (Հ. Միք. վ. Սեբ. առ Մխիթար, յամին 1738 դեկ. ի 13, ի Պէլրղատ):
      
       * եւ կառավարչաց եւ զանփութութենէ նոցին, թշնամիք խաչին ի մերձակայ սահմանս սորին, եւ խաղ խաղան, զամենայն գիւղօրէս սոցին հարկատու ինքեանց արարին. միանգամ աստի իբրու ԲՌ գատանայ եւ հեծելազօր գնացին յուրեք, ուր գոյր մի փաշայ զօրօք, յանկարծ կոխել զնոսա, նոքա իմացեալ, սոքա զոչինչ արարեալ յետս դարձին: Յամենայն աւուր պէսպէս զրոյց ահարկական ելանէ ի կողմանէ անօրինաց: Եւ ի տագնապի եմք: Աստ ասեն թէ զփեսայն կայսեր ուղարկեալ են այդր յերկիր Թօսկանայ առ ժառանգն, բայց տէր գալուստի ազգն դէմ կայ եւ ոչ կամի. այլ զմարտ տալ կամի: (Հ. Միքայէլ Սեբաստացի առ Մխիթար, յամին 1739 Յունուարի 24, ի Պէլրղատ):
      
       կա. Մեծ պատրաստութեամբ տաճիկքն, թէ ի Ս եաւ ծովն եւ թէ ի Ճերմակ ծովն, այսինքն թէ ի ցամաքէն եւ թէ ի ծովէն ելեալ գնացին ապրիլի ամսոյն: Հին վէզիրն քշեցին եւ զնոր վէզիր յղեցին ի պատերազմ ի վերայ արծուին, սակայն ասեն թէ թարց երկբայութեան խաղաղութիւն լինելոց է յայսմ ամի…: … ժողովուրդքն զբազումս նեղութիւնս եւ զվնասս կրեալ են եւ կրեն միշտ ի ձեռս զինուորաց եւ լէվէնտից…: … յապրիլի 4, ի սապահ նամազին ի յԻզմիր մէկ մեծ գետնաշարժութիւն եղեալ է, ի Ֆռէն մահալլէսին բազում տունք փլուցեալք են, եւ ի ներքոյ նոցին բազում մարդիք մնացեալք են, եւ յայլ տեղիս եւս բազումք. մէկ ճամի բոլորովիմբ փլեցեալ է, եւ չորս եւ հինկ մինարէ անկեալ է: (Հ. Պետրոս առ Մխիթար, յամին 1739 Մայիսի 5. [Կ. Պոլիս]):
      
       կբ. Աժմն ոչ եմ ի քաղաքն Վեննայ, այլ Լ օքսնբուրկ, ուր սովոր է կայսրն ամենայն ամ գնալ անդ եւ զբօսնուլ զորսորդութիւն, եւ պատճառ գնալոյն իմոյ է, զոր կոմսն Քինքսէք բերեալ է ընդ իւր երկու տաճիկք, որոց ուսուցանելոյ զքրիստոնէական վարդապետութիւն ընդ իւր էառ զիս…: …Եւ վասն պատերազմին այս ամիս բազում պատրաստութեամբ գնացին, եւ ամենայն ելեքտօրներն ըստ պարտաւորութեան զօրք ետուն. եւ զօրագլուխն է ջէնէրալ Վալիսն որ է յոյժ հմուտ պատերազմի…: …հունաց երկիրն մահտայրաժամն օր աւուր սաստկանայ աժմն ամենայն ելք հունաց քոցեալ է: (Հ. Դաւիթ Յովհաննիսեան առ [քահանայ ոք Միաբանութեանս, թերեւս իր քահանայ երբօր] յամին 1739 մայիսի 31, [Լիւքսէնպուրկ]: [Կը գրէ առանձին նամակ մ՚ալ առ Մխիթար յամին 1739 յուլիսի Դ. Ճիշդ միեւնոյն բաները]):
      
       կգ. Նաեւ բոլոր հայք եւ քաղաքս եւ ես իսկ փութամք ելանել աստի, եթէ գտանեմք զճար. երեք օր է որ տաճիկն պաշարեալ է, նաւերն սոցա փախեալ ի ներքո կոյս, կարմունջք բարձին, զօրքն սոցա այսօր անյայտ եղեւ, ժամ առ ժամ տաճիկն զօրանայ տեղ կալնու եւ զթօփս դնէ, ի քաղաքիս այսմիկ ամենեցունց գոյն երեսաց կորեալ, եւ սիրտք անկեալ, տեսէք զկացութիւն քաղաքիս, տակաւին ի մէջ քաղաքիս գունտ հրացանի ոչ անկեալ, բազմութիւն տաճկաց մեծ ահարկութիւն պատճառէ: (Հ. Միք. Սեր առ Մխիթար յամին 1739 յուլիսի 28 ի Պելրղատ):
      
       կդ. Կէս սէհէթ Բէլըրղատու յառաջն տաճիկն չատըրով անթիւ բազմութեամբ նստեալ է. նշանն նոցա այնպէս երեւի թէ պաշարելոց են քաղաքս: Քանզի թօփ գրեր են տեղիս նաւերուն հետ պատերազմին, ու այլ պատրաստութիւն ունին ու բերբն ներ սոցա գումպարայ նետեն: (Հ. Յակոբ (Երզրումեցի) առ Մխիթար յամին (1739) (Պէլկրատ)):
      
       կե. Ցորեկ եւ գիշեր լացի եւ ողբն մէջ էի, զի ներ բնականարանն մեր սասանէինք. երբեմն թօփին գուլուլան որոտալով անցանէր, երբեմն տանն վրայէն երբեմն քովէն. եկեղեցին նմանապէս պատարագի ժամանակ… ոմանց թեւն տարաւ եւ ոմանց գլուխն. դարձեալ ժողովուրդն բոլոր մնացին տեղս եւ փոքրաւորն, զի քաղաքապետն ոչ թողու… աստուած կենդանութիւն պարգեւէ Ճանէզիզ սպային զի տարաւ ի տուն իւր, մին առանցին օտայ տուաւ յուսադրելով զիս. մերձ տան սորա եկեղեցին մատուցանեմ զպատարագն, զի սակաւ ինչ հեռի է թօփն ի տանէ սորա: Եւ ժողովուրդն մխիթարեցան, զի հասարակն խոստովանեցան եւ առին զսրբութիւն…: Դարձեալ լսեցինք զլուր իմն բարի, թէ քրիստոնէից զօրքն մեծ յաղթութիւն արարեալ են ընդդէմ տաճկաց, քաղաքէս մին ղօնախ հեռի. բայց աստ եղեալ զօրքն տաճկաց պատերազմին ընդ սոցա. անդադար ջանան զբերթն առնելոյ… բազումք մեռան ներ քաղաքիս, զի թօփն հասարակ անկանի ուր ուրեք: (Հ. Յակոբ առ Մխիթար, յամին 1739 Օգոստոսի 1. (Պելկրատ):
      
       կզ. Վասն Պէլկրատին մինչեւ ցայժմ ոչ եղեւ լուեալ մեր թէ տաճկունք մտեալք եղեն ի նա, այլ թէ եւս ի վարիչն ոչ գտանի. ի նոյեմբերի եղեւ այս ինչ, զի թագաւորականք նաւքն եկին ի ճերմակ ծովէն, որոց մինն սկսաւ այրիլ, եւ ի այրիլն նաւուն այրեցաւ եւ պարան երկաթին, եւ այրելով նաւն գնացեալ առաջի տան Սերքիս պալուն, ուր հրացանք գոլով լիք պարպեցեալք են, եւ նաւն շարժեցեալ յուժէ նոցա գնացեալ խռեցան ի Ա յա ղաբուն, ուր ինքն բոլոր այրեցաւ եւ անտի մինչեւ ի Ե էնի ղաբու ամենայն տունք այրեցան, ուր եւ տունն սէտէֆճի Գրիգորի այրեցաւ: (Հ. Պօղոս վարդապետ առ Մխիթար, յամին 1739 դեկտ. 9. [Պոլիս]):
      
       կե. Ուպռը տիրէքտօռ իշխանս ի շաբաթն երկու օր կերակրէ զիս ի սեղանի իւրում: Սա յաւուր միում յանձնեաց ինձ գրել այդր, տալ տեղեկութիւն եթէ գիտեք, թէ պարսիկ, այսինքն Գուլիխանն գնացեալ յարեւելս յաղթեալ եւ հարկատու արարեալ զայն թագաւոր, եւ այժմ ունի ընդ տաճկին զտարաձայնութիւն. աստ այսպէս լուեալ է, արդեօք ճշմարիտ է այս, կամի տեղեկանալ այդի: … Նաեւ յանցեալ ամսոջ ի Խ ռուաթու իբրու հազար անձինք անցեալ գնացին ի Պ էլրղատ առ ի քանթել, եւ կարի թանկութիւն է անդ: Զքաղաքն զտաճիկն ունի, եւ զքասէլն իմփէռաթօռն. ի մօտակայ օրերս լուաք թէ տաճիկքն երկիցս եէրիչ արարեալ են ի վերա քաստէլին, բայց հրամայօղն կայսերական զհրացանս ուղղեալ առ նոսա պատերազմիլ կամեցեալ է: Յետոյ փաշան տաճկաց եկեալ անմեղադիր զինքն ցուցեալ, թէ առանց իմոյ հրամանի, էնկիչէրիքն գլուխ վերուցեալ են ասեն թէ ԻՌ տաճիկք գոն ի Պ էլրղատ. Պարչ ասեն, որ է մթագոյն եւ անյայտ, եւ թէութիւնն ոչ ծանուցեալ: (Հ. Միք. Սեբաստացի առ Մխիթար, յամին 1739 դեկտ. 14, ի յԷսսեք: )
      
       կը. Յաւուրս յայսոսիկ եղեւ նեղութիւն հացի` զի բազումք եղեն, զի մէկ եւ երկու օր առանց հացի մնացին. եւ յետոյ դատաւորք շրջագայեցան նաեւ ինքն թագաւորն` զոմանս ծեծեցին հացագործոց, եւ զոմն կախեցին. եւ թէպէտ այժմ գտանի հաց, սակայն մեծ մասն ի մէջ հացին գարի եւ կորէկ է քան թէ ցորեան: Իսկ եթէ գտանիցի միս որ վաճառի հանդիսապէս` ոչ կարէ ուտիլ. եւ եթէ կամիցիս ուտել զուտելի միս, 18 կամ 20 փարայ հազիւ կարես առնուլ. եւ այլք ուտելիք սմին սարասի են: (Հ. Պօղոս վ. առ Մխիթար, յամին 1740 ապրիլի 30, [տեղի?]):
      
       կթ. Այլք լուրք նորագոյնք զպատերազմաց ոչ լսին այժմ. զի ասեն հաւաստի խաղաղութիւն գոլ աւերմամբ Պէլկրատին: Մինչեւ ցայժմ ոչ լուաք զնոր քահանայա պետէ, արդեօք կարգեցին զնոր Պապ թէ ոչ: Նմանապէս մինչեւ ցայժմ ոչ եդին զնոր մաճառ Եպիսկոպոս ի վերայ Դ րանսիլվանիոյ: Նմանապէս հայքն ասէին, թէ յայսմիկ ամսոջ հաւաքեսցին ամենայն քահանայք հայոց, եւ ամենայն դատաւորք նոցա, եւ իշխանք ի Կեռլայ առ ի առնել զժողով վասն իրաց իւրեանց եւ վասն ընտրութեան Հայոց Եպիսկոպոսին: (Հ. Թէոդորոս Յովաննիսեան առ Մխիթար, յամին 1740 ի մայիս 1, ի Գլուժն):
      
       հ. Ի 4 մայիսի ուրախութեամբ ելի ի յԷ սսէքու ընդ գափիտանի միոյ գալ այդր Գ ովացիայ երկրովն… մինչ հասաք աւուր եւ կիսոյ ճանապարհ ի քաղաք մի որ կոչի Չ ինքուէ քէզայ, գտաք անդ եկեալ խումս զօրացն, որ ընդ որոց չուելոց էր: Գոլով գլխաւոր հրամայօղն գալուին, ոչ ընդունեաց զիս տանիլ ընդ ինքեանց, մնացի անդ խեղճ եւ ողորմելի… մնացի անդ աւուրս չորս… եւ ցնթեալ թէ զինչ լինելոց է ինձ, գտի զոմն վաճառական որ գնալոց էր ի պուտիմ, գնացի ընդ նմա անդ. եւ մինչ հասաք անդ երեք եւ կիսոյ աւուր ճանապարհ, զիս արգելեցին ոչ մտանել ի քաղաքն, այլ դառնալ յետս…: Վերջապէս գաղտագողի մտի շէնս, եւ իբրեւ զգող եւ զպատժապարտ. եւ մնաց քսուրն իմ ի դուռն ի յաւուրս ութ, ի ձեռն ոմանց միջնորդաց հինգ ֆօրինթ ծախս գնալով զերծուցաք եւ 15 օր մնալով ի տան ումեք ի տեղւոջ իմիք այնպիսի, որ վատթարագոյն է քան զբնակութիւն հաւուց մերոց ի սուրբ Ղազար… յետ այսորիկ գողութեամբ մտի ի քաղաքն, ի վանգն Ֆրանչիսկանաց: (Հ. Միքայէլ [Սեբաստացի] առ Մխիթար, յամին 1740 յունիսի 1. ի Պուտիմ):
      
       հա. Աստէն ուրախութիւն եղեւ այլազգեաց եւ հրացանք արձակեցան ի միւսում աւուր, յետ ելման զօրպայից, թէ փալանքն Պէլկռատու եկն: (Հ. Պօղոս վ. առ Մխիթար, յամի 1740 յունիսի 28. [տեղի?]):
      
       հբ. Յոյժ ուրախացայ… եւս վասն ջրհորոյն [վանացս] զորմէ ճառեալ էր հայր Թօմաս վարդապետն, թէ արհեստիւ զգործի ինչ շինեցեալ է, մինչ զի միով շարժմամբ եղեալ ջուրն ի բազում տեղիս տարածի, եւ ընթանայ, եւ այնու դիւրութիւն եղեալ է եղբարց մերոց: (Հ. Պետրոս առ Մխիթար, յամին 1740 յունիսի 28. [տեղի?]):
      
       հգ. Յաւուրս յայսմիկ մեր Ամուճային դեսպանն եմուտ մեծաւ փառօք ի պալատ իւր, եւ տակաւին ոչ հասկանեցեալ եղեւ` յորում մնացեալ եղեւ յաղթութիւնն: Ամենայն ուտելիք են թանկագինք. եւ բազումք անձինք զուկք են ուտելոց զմիս. եւ քամի սայեազի բոլոր մի վաճառի: Օգոստոսի 15 մի պատանի 8 ամեայ տաճկացուցեալ եւ հասեալ ի 18 ամ նահատակեցեալ եղեւ ազգաւ հայ: (Հ. Պետրոս վարդապետ առ Մխիթար, յամին 1740 օգոստ. 17 (տեղի):
      
       հդ. Յայտ առնեմ ներկայ գրիւս գերապայծառ Մինաս եպիսկոպոսին բարեպէս հասանիլն հանդերձ ընկերօքն ամսիս 23-ին: (Պատկերահան Ոհանեսս առ Մխիթար, յամին 1741 մարտի 25, (Հռովմ):
      
       հե. Ի զատկի կիրակէին ի յէնկիւռի Գ ժամն ուղղափառաց հակառակներս փաշային մարդովն կողեցին անկարծակի ի ժամանակի ժամասացութեան, եւ այնու բազում մարդիկք վնասեցան 4. 5 կին յղի աղայ անցուցին, եւ այլք ոմանք սակաւ ինչ վնասեցան, այս է ի կողմանէ ուղղափառաց, եւ զչորս եկեղեցին հակառակորդն առեալ տիրապետեցին, եւ ապա երկուշաբթի զատկին անկարծակի չարաչար պատուհասեցաւ այն վարդապետն, որ նախ ուղղափառ էր, եւ սա եղեւ համախոհ եւ առաջնորդ հակառակորդաց. եւ սա գնացեալ խոստացաւ փաշային 15 քէսէ. եւ 5 տուաւ եւ յետ տիրապետելոյն եկեղեցեացն պատուհասեցաւ, եւ փաշան ոչ թողուց թաղել զնա մինչ էառ զտասն քէսէն եւս. եւ ընդ սմին եւս պատժեցան մէկ հայ քահանայ. կինն փաշային ուռեցեալ սատակեցաւ, եւ չորս չուխատար նորին պատուհասեցան եւ սատակեցան… Ֆէրման եղեւ, որ զառեալ ստակս ի յուղղափառաց ետս տայցէ, եւ ի վերայ եկեղեցեաց հաստատապէս տիրապետեսցեն ուղղափառք: (Հ. Պետրոս վրդ. առ Մխիթար, յամին 1741 մայիսի 7. (Կ. Պոլիս ?):
      
       հզ. Նա եւս Ֆրանսիզն եւ փարփիշտն միաբան են պատերազմին. դէմ նամսային կամէին Վենայ յափշտակեալ. թագուհին Պռէզպուրք նստեալ է վասն երկիւղին. նա եւս այժմ զէմին ոչ գոյ երկիւղ ի կողմանէ տաճկին,, զի անդ եղեալ զինուորքն հանեալ են, եւ յղեալ ընդդէմ պարսից: (Հ. Յակոբ առ Մխիթար, յամին 1741 սեպտեմբերի 16, (տեղի ?):
      
       * ` ծանուցումն արարեալ է ժողովրդեան ասելով, թէ ուղղափառաց վարդապետքն 60 քսակ դրամ տուեալ են, եւ առնելոցք Լ ուսաւորչաց եւ սուրբ Գեւորքայ ժամսն, եւս այսուհետեւ ոչ կարեմ առնել զպատրիարքութիւն, որպէս գիտէք եւ ոչ կարիմք պիտի ըլլայ «որպէս… կամիք») արարէք: Աբրահամ վարդապետն որ էր ի Հայէպ` զնա Կաթուղիկոս արարեալ Հալէպու եւ մինչեւ ցայժմ 6 եպիսկոպոս ձեռագրեալ է: (Հ. Պողոս վրդ. առ Մխիթար յամին 1741 Հոկտ. 30, (Կ. Պոլիս?):
      
       հը. Աբրահամ վարդապետն, որ ի լեառն Մառոնոց` ի վերայ բերայ Կաթուղիկոս եղեալ է, եւս վեց եպիսկոպոս ձեռնադրեալ է: Նաեւ զայս լուր լ ուաք, զի Էջմիածնայ կաթուղիկոսն պատճառ եղեալ է Շ էհրիմանցոց տալոյ զբազումս տուգանս վասն ուղղափառ հաւատոյ. եւս շէհրիմանցիք ցուցեալք են զինքեանս արդարս եւ զնա անիրաւս առաջի շահին. եւ ի շահէն արժանահաս պատիժ եւ պատուհաս եկեալ առ նա, զի զինքն եւ զամենայն միաբանսն նորին ի շ խտայս եդեալք զնոսա տարեալք են ի խորին Խորասանն: Եւ այսպէս եւս լուայ, զի հալ էպեցի ուղղափառքն մինչ ինքեամբք առին զմի եկեղեցի ի ներհակաց ի յերկրի իւրեանց. միջնորդութեամբ դատաւորաց` այլ եւ աստ առին զֆէրման, զի ինքեամք դնիցեն իւրեանց զուղղափառ առաջնորդ, որպէս անդ եղեալ ուղղափառ յոյնք արարեալ են վաղուց: Թեեւ հալէպցիք խնդրեցին ի պատրիարքէն եւ ինքն ոչ լուաւ նոցա, զի ինքն գնիցէր նոցա զուղղափառ առաջնորդ ըստ ում խնդրէին նոքա: Եւ յետոյ ի ձեռն միջնորդաց ի վերայ Գ աղատիոյ: Եւ ըստ այսմ երեւի եւ ասի, թէ ուղղափառաց կամ արի երկու եկեղեցի ի Կոստանդինուպօլիս, կամ իւրաքանչիւրոց եկեղեցեաց կէսն, եւ կամ սիւնհաթոսիւ ի միասին ճարակիլ եւ միաբան լինիլ ներհակքն ընդ ուղղափառաց. եւ բնաւ այնուհետեւ ոչ գնալ ի յեկեցեիս լաթինաց յազգէն մերմէ, որպէս զի մի ասիցի ի մէջ այլազգեաց, թէ հայք ֆռանկք եղեալ են: (Հ. Պողոս վրդ. առ Մխիթար. յամին 1741 Նոյեմբերի 15. (Կ. Պոլիս?):
      
       * , նոյն Հայրապետն օժարութեամբ ընդունի այդպիսի ընծայս, քանզի ես երբ հանդիպայ Պօլոնեայ, տեսի որ մեծ եւ գեղեցիկ գրքատուն մէ շինել կու տայ վասն հասարակի օգտութեան եւ իւր անուան մեծութեան, վասն որոյ բազում կարտինա լք եւ մեծամեծք բազում եւ պատուական գրեանս ընծայեն իւրեան. եւ ինքն զամենեսին Պօլո նիա կու առաքէ… յաժմս Նափօլու բազում ըՍպանեաօլ զինուոք գան Փաբի երկրէն անցանեն եւ գնան տեղն: (Պատկերահան Յոհաննէս առ Մխիթար, յամին 1742 փետր. ի 24, [Հռովմ]):
      
       ձ. Յայսմիկ ամի ի Գաղատիայ չորք եկեղեցիք ուղղափառաց զԾնունդ տեառն հռչակեցին հանդիսապէս ի դեկ. 25: (Հ. Պօղոս վ. առ Մխիթար, 1742 ի մարտի 20, [Կ. Պոլիս?]):
      
       ձա. Յայսմիկ միջոցի հողմով պատերազմաց ամբոխեցելոց` երկիւղ գոյ ոյ միայն ի զօրաց թշնամեաց, այլ նաեւ ի մերայնոց, զի մի' ասպատակիցեն ի խուիցեն եւն…: …այժմ գալով ես ի Սպիտին` գտի անդ զՎեր. Տէր մինասն Կերլացին, եւ ասաց թէ գնալոց է ի Լէհաստան յայսմիկ ամառան, վասն բարգրգին Տէր Ստեփան Վարդապետին Լէհաստանեայց, (զորմէ գրեալ էի Գերյարգելութեանդ) եւ ասաց թէ զիս տանելոց է ընդ ինքեան, եւ անտի գալոց եմք ի միասին ի Վէնէտիկ: (Հ. Թէոդորոս Յովաննիսեան առ Մխիթար, յամին 1742 Ապրիլի 17, ի Սիպին քաղաք):
      
       * փոխեցին եւ աքսորեցին, եւ եդին զայն վէզիրն , որ ի ժամանակի հուճէթէ հալածանացն վասն ուղղափառութեան` էր ի յիշխանութեան, եւս էր աղայն սառաւֆ Սեղբոսին, եւ զսա կոչեաց, զի գայցէ փութանակի ի յԵրուսաղեմայ, եւ լինիցի պազիրկեան պաշի ինքեան, որպէս էր նախ: … այս վէզիրն զբազումս ըմբռնեաց եւ ասաց թէ ի ձեզ բազումս ապրանս գոն ելեալ վէզիրն, եւ իրաւի այսու զանթուելի ապրանս գտաւ, եւ մինչեւ ցայժմ բազմաց զտանջանս տայ, զի զճշմարիտն ասիցեն: Այնքան անթուելի գանձս հաւաքեալ է անիրաւաբար ելեալ վէզիրն, մինչ զի լսօղքն ոչ հաւատան, բայց է իրաւի, ուստի ըստ չափու անիրաւութեան գտաւ պատուհասն, զի ասեն թէ ի յակսորն ինքն զմիսն ինքեան կռծեալ է, եւ այնու տանջի հանապազ: (Հ. Պետրոս վ. առ Մխիթար, յամին 1742 ի մայիսի 29. [Կ. Պոլիս?]):
      
       ձգ. Յայժմ ի ըՍ տամպօլ ի մեծի ուրախութեան է, զի Հ էքիմ օղլու Ի պրահիմ փաշան, որ վէզիր եղեւ, սկսաւ ապրուստն առատանալ, եւ թանկութիւն իրացն բառնալ, եւ զպատերազմն որ ընդ կարմի[ր] գլխոյն հետ պատերազմ լինելոց էր` զանց ըրին, ուստի եւ այսու թէ թագաւորն եւ թէ իշխանքն եւ թէ այլք ժողովուրդքն են միշտ ի յուրախութեան: (Հ. Պետրոս վ. առ Մխիթար, յամին 1742 յուլիսի 23, [Կ. Պոլիս?]):
      
       ձդ. Աստուածային նախախնամութիւնն յայտնապէս երեւեցաւ ի վերայ քրիստոնէից որ 16000 հրէի տուն երվեցաւ, այսքան տաճիկ տուն այսքան Չարսու բազար որ կասեն էթէ տուն էթէ բանուոր օդայ 82000, եկաւ ֆռանկի հայի մահլին դէմ առաւ. աստուածային նախախնամութեամբն հօվն վեր ելաւ դարձուց դէպ յետ զինչ ասեմ բոլոր յոյսերնիս հատաւ, պատրաստեցաք որ մտանեմք նաւ, տէրն յինքն ազատեաց. 48 սահաթ երեցաւ: (Անդրէաս առ Մխիթար, յամին 1742 Օգոստոսի 10. Իզմիր):
      
       ձե. Երկու Ֆրանսըզի պէյլիկ կէմի եկաւ յաստ, եւ զփաշա էլչին բերաւ, եւ շատ զընծայս շնորհեաց թագաւորութեան եւ միշտ թօպս արժանեն [=արձակեն] ի յանցանելն թագաւորին եւ վէզիրին, եւ այսպէս զուրախութիւն առնեն: (Պետրոս վարդապետ առ Մխիթար, յամին 1742 Հոկտեմբերի [թիւի մասը պատռուած]. [Կ. Պոլիս]):
      
       ձզ. Ի քաղաքս եւ արտաքոյ բազումք են հիւանդութիւնք եւ բազումք եւս մեռանին. երեք կարտինալ մեռան, մեր հիուրանոցն ԺԲ անձինք հիւանդացան հանդերձ Պատրիարգիւ եւ Վրդանէս եպիսկոպոսովն. Պատրիարգն առողջացաւ, բայց տակաւին Վրդանէս եպիսկոպոսն կեայ ի մահիճս…: Վասն գերապայծառ Պատրիարգին կողմանէ զոր ինչ գրով կամ ներփակեալ փոքրիկ գրովն ծանուցեալ էիր իմացայ. սորա ճանապարհորդ լինիլն ոչ է վասն յաժմոյս, երբոր լինի ես հրամանուցդ գրիւ ծանուցանեմ: Օդեւանի կողմանէ եւս իւրեան կու խոսիմ ըստ ժամանակին. յաժմս Փափն իւրեան իշխանութիւն տվաւ քննել Հռօմ եղեալ զեպիսկոպոսս եւ զքահանայս, թէ ո'ւր կամ որպիսի կերպիւ ձեռնադրեալ են, որոյ աղաքաւ Հռօմ եկեալ են, ինչ գործի վրայ են կամ ինչ արդար պատճառ ունին ոչ դառնալ ի յերկիրն իւրեանց. ետ կատարելոյ զգործ քննութեան պարտի ծանուցանել փափին զամենայն ինչ. դեռեւս ոչ է ըսկսեալ առնել զքննութիւնս վասն ներկայ հիւանդութեանց աղաքաւ: (Յովհաննէս Պատկերահան առ Մխիթար, 1743 փետր. 9. [Հռովմ]):
      
       ձէ. Քուեր որդի իմ Ա բրահամ, որ երբեմն կացեալ եղեւ ի մենաստանն մեր` սա ընդ Յ ակոբին, որ կոչի Չ իլինկիր, գնացեալ եղեւ Ա նատօլու առ Աբէլ անուն եպիսկոպոս առ ի ձեռնադրիլ քահանայ. որ եպիսկոպոս երբեմն եկեալ է ի տեղս եւ զարձակումն առեալ է. վասն այսորիկ մինչ գնացեալք են սոքա, այսինքն Ա բրահամն եւ Չ իլինկիր Յ ակօբն, եղիա վարդապետն վասն սոցա զմի գիր վկայական տուեալ է, որպէս զի ըստ այնմ գրոյ ձեռնադրիցէր զնոսա. եւ ձեռնադրեալ է: Յետ ձեռնադրութեան իմացեալք են, թէ Ա բէլ վարդապետն ոչ լեալ իցէ եպիսկոպոս, բայց զինքենէ ասացեալ է, թէ ես ի Ս իսայ կաթուղիկոսէ առեալ եմ զեպիսկոպոսութիւն: Եւ վասն այսորիկ ճանապարհ արար` գնացեալք ի Ս իս, եւ հարցեալք են նմա, թէ դո՞ւ իցես ձեռնադրեալ եպիսկոպոս զԱբէլ անուն Վ. ն որոց պատասխանեալ է թէ ես Աբէլ անուն եպիսկոպոս չեմ ձեռնադրեալ. եւ զայս լուեալ ի յողբ եւ ի լաց անկեալք են. եւ որոյ խոստացեալ զընծայ` յորմէ ձեռնադրեցեալք են ի մէջ գիշերի սկսեալ զամենայն աստիճան առեալք են. եւ ի յառաւօտու եւս եպիսկոպոսի ձեռնադրեցեալք են: Եւ աստ եկեալք մինչ պատմեալք են ի յառնուլն զաստիճանս` միջահատաբար աստիճան առեալք են` համբաւեցեալք եղեն: Ուստի եւս ըստ ոմանց գնացեալք ի յՈ ւսկուտար` դարձեալ ձեռնադրեցեալք են: Աստ Վիքարն, յորում աղաղակեցին սոքա, զի զգիր տնօրինման բերել տայցէ սոցա ի պապէն. ասաց նոցա ոչ լինի: Եւ խնդրեցին ի նմանէ ոչ վերապահեցեալ մեղաց առնել զխոստովանութիւն. եւ շնորհեաց նոցա. եւ զկնի սրբոյ զատկին գնան ի Հ ռօմ, զպարտս արարեալ Աբրահամն մինչեւ 80 ղռուշ. նաեւ ի ճանապարհ պիտոյ է դրամ` աստ հոգալոցք են: (Հ. Պօղոս առ Մխիթար. 1743 մարտի 13, [տեղի?]):
      
       ձը. Հայր Ղազարն պատմեաց թէ տեղդ լուեալ էք թէ աստ նորաձեւ հաւատ ելեալ է, եւ յոյժ կասկածանք կայ տեղդ վասն սորայ. թէպէտ իրաւ է որ եղեւ սակաւ ինչ վրդովմունք, սակայն ոչնչացաւ. եւ բանն էր այսպէս, որ ոմանք խելագարք ըսկսեալ էին իբր մէկ ընկերաքցութիւն յառաջ ածել որ էր ոչինչ բան, եւ անուն ընկերաքցութեանս է Ֆ Ֆռայի մաւուր, որոյ վերջաւորութիւն էր կոչմունք ուտել եւ ըմբել եւ խենթ, խնդրումն որ ոչ վայելէ հաւատոյ, եւ սակաւ ինչ նշան կախարդական կայր. զայս յայտնուեցաւ. Թագուհին պատժեաց զոմանս ի բանդ զոմանս ի մեծութենէ եւ ի ծառայութենէ իւրմէ. եւ աժմն բովանդակն ոչընչացաւ ամենեւին չի լսվիր: (Պ. Դաւիթ Յովաննիսեան առ Մխիթար, յամին 1743 յունիսի ԺԵ. Վիեննայ):
      
       * չուելն Լիվորնայու, Ս ահակ եպիսկոպոսն տկարացեալ էր բայց ետոյ արողջացեալ եւ գնացեալ է ընդ նմա. տեղս տօն Տօմէնիքոն նոյն պատրիարգին աճէնթռն է: Եւս նոյն գրովս ծանուցի հրամանուցդ թէ Փափն 24 կարտինալ պիտի անէ…: Փափն այս ամիսս որպէս սովոր էր դուրս Վիլլէճադուրա չի գնաց վասն մահի շոշորդին, ոչ միայն Հռօմ այլ ամենայն քաղաք եւ գեղուրայս դռներն սօլտաթներով նային. ոչ միայն այս, այլ զանազան տեղիս ըսպանեօլի բազում սօլտաթներ կան: (Պատկերահան Յովհաննէս առ Մխիթար, յամին 1743 հոկտեմբերի 12, ի Հռովմ):
      
       ղ. Լուաք թէ Աբրահամ կաթուղիկոսն զմեծագոյն հալածանս կրեալ է, եւ թէ ժողովուրդքն երկու հարիւր քսակ ճուրում տալոցք են. ասեն թէ զհարիւր վճարեալք են, եւ զմիւս հարիւրն ոչ կարելով վճարել ցիր եւ ցան եղեալք են: (Հ. Ղազարոս առ Մխիթար, յամին 1743 հոկտեմբերի 22, [Եղիսաբեթուպոլիս]):
      
      
       ղա. Եւ վասն Բադրիա[ր]քին… խիստ խապար լսեցի. որ գրիլ էր Հ ռօմայու տիրացու Յ ովսէփն, թէ գնաձիլ է Լիբանան լեառն եւ մեծ խրօվութիւն ելիլ է ի վերայ ուղափառած, այսինքն հերետիկոսներն եւ հալածիլ ին զուղափառքն, եւ 200 քիսայ փող ճուրում առիլ ին. եւ զիրեքումն ալ կամէցիլ ին առնելոյ. եւ չին քնացիլ ու շատ չարչարանք եւ նեղութիւն քաշիլ ին ուղափառքն, եւ այնպէս ամենեքեանն ի փախուստ իղիլ ին: (Աղաչայ Պետրոս [կը գրէ միշտ անունը Պրքէլի` վրան պատիւով] առ Մխիթար, յամին 1743, նոյեմ. 20. Էլիզաբէթն):
      
       * : (Հ. Պետրոս վ. առ Մխիթար, յամին 1744 փետր. 3 [տեղի?]):
      
       ղգ. Երանելի տէր Կոմիտասին պատմութիւնն զոր գրեալ է տէր Ա նդօնն Մ ուրատչայեան, տուեալ է ի ձեռս սպասաւորի Մասէլի թարգմանին, զի կամ ընդ փոստի, կամ ընդ նաւու ուղարկիցէ այդր թերեւս մինչեւ ցարդ հասեալ իցէ այդր, եւ թէ ոչ` վերստին կարէ օրինակել եւ ուղարկիլ : (Հ. Միքայել վ. առ Մխիթար, յամին 1744 փետր. 5. (Կ. Պօլիս):
      
       ղդ. Զներքոյ գրեցեալն փորել տուի ի վերայ գերեզմանի իւրում (այսինքն տիրացու Կարապետի ).
       Այս է տապան դիր հանգստի. մաքրակենցաղ սրբասիրի
       ուշիմագոյն խոհեմ դպրի բարեհամբաւ Կարապետի
       կոչեցելոյ Դախտաճօղլի. ի քաղաքէ դրապըզօնցի .
       եկեալ ի Հռօմ յիմաստ վարժի ջանիւ մեծաւ ի նոյն ծաղկի
       բայց ոչ տեւեալ ահաս կարի. փոխեալ ամօք տասն եւ ութնի
       հաւատարիմ գտեալ լինի պատկերահան Յովհաննիսի
       որ ետ դնել դարձեան քարի ի վերայ իւրոյ բարեկամի
       թվին եւ այլն :
       (Յովհաննէս պատկերահան առ Մխիթար, յամին 1744 մարտի 14. (Հռովմ):
      
       ղե. Ով Վերապատուելի Հ. Մատթէոս ուսուցիչ իմ ծանիր, զի գտի ես զօրինակ մի վարուց տէր Կոմիտաս մարտիրոսին, յորում լիապէս մի ըստ միոջէ պատմէ զամենայն, ուստի եթէ կամիս ծանո թղթով, եւ ես օրինակեցից եւ յղեցից: (Պետրոս առ Մխիթար, յամի 1745 ի ապրիլի 20 (տեղի ?):
      
       ղզ. Այսօր գափ իտան փաշան բարակ արմատայով, այսինքն չէքտիւրիներով, ֆրխաթաներով ղանճապաշներով ելաւ գնաց, ասեն գնալ ի Ս եաւ ծով, ի Ղռիմ, առ ի շինել զՕզու քաղաքն: (Հ. Միքայէլ առ Մխիթար, յամին 1744 մայիսի 9. ի Կ. Պօլիս):
      
       ղէ. Զնոր լուր ինչ ոչ լուայ ասետն, եթէ ոչ միայն զայս, թէ կամեցեալք են ոմանք թունաւորել զԹագուհին , որք եւ եղեալք են այլակերպեցեալք ի զգեստս մաճարականս, որպէս զի մի լինիցի կասկած զնոցանէ: (Հ. Թեոդորոս Մետիաչցի առ Մխիթար, յամին 1744 մայիսի 14. ի Թրիեստ):
      
      
       ղը. Աստ լսեմ թէ յոյժ մեծ կոտորած տուեալ է Բրինձ Լուբզովիչն Հիսպանեցւոց, քանզի կոտորեալ է զԺՃ սպանիօլս եւ զմեծ սէրէսքէր Կեներալն նոցա: Իսկ եւ զտօն Գառլօն վիրաւորեալ է առ Նէապօլսիւ: Դարձեալ ասեն մեծ պատրաստութիւն գոյ պատերազմի: (Հ. Թէոդորոս Մետիացի առ Մխիթար, յամի 1744 Յունիսի 26, ի Վիեննայ):
      
       ղթ. Մի Հռօմի քահանայ, ընդ անցանելն ի Դ աւթէ Եէնկի ճամիէն, տեսեալ խումբ մի, յորում մի սօխտայ կամ տէվրիշ, խոսի զունայն պատմութիւնս, կամ զերազոց մեկնութիւնս, քահանայն եւս կանգնեալ մտիկ դնէ (զի սովորութիւն է, որ բաց ի տաճկաց կարեն եւ այլք ազգք կանգնիլ լսել. ) յետոյ զկնի ոմանք տաճիկք հարցեալ քահանային, Լսեցեր որպիսի բան խօսի, քահանայն պատասխանեալ թէ բոլորն ունայն եւ սուտ է, յայնժամ անբոխ արարեալ տաճիկք կալեալ ածեալ առ դատաւորն, եւ անտի առ չաւուշպաշին, եւ անտի առ Վէզիրն. առաջի ամենեցուն քահանայն զնոյն բան ասացեալ. յաղագս այսորիկ վճիռ հատեալ եղեւ մերձ նոյն տեղւոյն յորում վէճն սկսաւ, գլխատել զնա: Եւ վասն սորա վէճ եմուտ ի մէջ ուղղափառաց մերոց, թէ սա արդե՞օք մարտիրոս եղեւ, թէ անխոհեմ գործոց պտուղ է: Նաեւ այս ինչ գիտելի է, որ անատօլուի բանն բուսեր է, զի ի ծանրագոյն հարկապահա[ն]ջութեանց ասպատակութեանց եւ կողոպտմանց ի յարզրումայ, եւս առաւել ի սեբաստիա, ի թօխաթու եւ յայլոց տեղեաց փախչին եւ գան. նաեւ ի պարսից կողմն եւս այնպէս, լէկզին մէկ դիհէն, պարսիկք մէկ դիհէն, տաճիկք մէկ դիհէն. լէկզին ի կողմանէ սոցա է: Ասեն եւս թէ պարսիկք կամ քիւրան կոխեալ են զԹօխաթ: (Հ. Միք. վ. առ Մխիթար, յամին 1744 յուլիսի 28, (Կ. Պօլիս):
      
       ճ. Վրդանէս եպիսկոպոսն իւր էնկրուրացի աշակերտն քահանայ օրհնեաց, հանդերձ մին այլ էնկուրցի փրօփականտայի տղի հետ…: Վասն շինութեան եւ կարգաւորութեան այսմիկ թվի թէ ներհակն պատահի. վասն որոյ բարւոք թվի ինձ հեռանալ աստի եւ հոգնլ զփրկութիւնն հոգւոյ իմոյ, քան թէ անօգուտ աշխատիլ…: Պատերազմի կողմանէ յայտ լիցի. մերձ 3 ամիսուկէս է որ երկու էսկեար միմեանց դէմ են անպատմելի վնաս հասուցանելով հասարակ ամենեցուն գողանալով կողոպտելով եւ աբշտակելով… այս օրերս ասեն թէ նեմսէն պիտի ետ դառնայ իր երկիրն եւ Նափօլու թագաւորն դառնայ Նափօլի, որ է պատճառ այսու ամենայնի վնասի եւ չարութեանց: (Յովհաննես պատկերահան առ Մխիթար, յամին 1744 սեպտ. 12 (Հռովմ):
      
       * է ի նեղութեան, վասն զի Պրանտապուրկն 90000 զինուորօք մտեալ է ի Պօհէմիա, եւ ի Ռէնումէն մինչ դարձեալք են զօրքն իւր, առ ի գալ յօգնութիւն ընդդէմ Պրանտապուրկին, յանցանելն զգեան Ռէնում կոչեցեալ` զմեծ կոտորած տուեալք են Ֆրանձուզքն զօրաց թագուհւոյն: (Հ. Թէոդորօս Մետիաշցի առ Մխիթար, յամին 1744, սեպտ. 19 ի Բեդրօվարատին):
      
       ճբ. Սա [գաղատացի Ստեփան] փափաքի քահանայ լինիլ. վրդանէս եպիսկոպոսն յառաջադրեալ էր ոչ ոք օրհնել այսուհետեւ պատճառելով զծերութիւնն իւր, վասն յաժմոյս նոյն ըՍտէփան ըՍ տէփանոս վարդապետէ դաս առնէ առ ի պատրաստիլ քննութեան: Լվայ թէ հալէփցի տէր Նիկողայոսն տեղդ եկեալ է եւ անդ աւել պակաս խօսի վասն իւր պատարագին , ոչ ոք չի հաւատոյ բանից նորին, զի ամենեքեան սուտ եւ զրպարտութիւնք են. աստուած զորա լոյս տայ. մօտերս գիր եկաւ պատրիարգին, փափին սուրբ ժողովքին եւ ոմանց կարտինալաց. անունն յոյժ բարի եւ հաճելի է առաջի մեծաւորաց. միայն Ասիմանին եւ եղբօր տղան ներհակ են իւրեան: (Յովհաննէս պատկերահան առ Մխիթար. յամին 1744 դեկտ. 9 (Հռովմ):
      
       ճգ. Աստէն Ֆռէնկ քահանայք ի մերձակայ գիւղս բնակօղք, նաեւ Ֆռանչիսկանք, եւ ես Ճէզուիթք հրաւիրեն զիս երբեմն երբեմն ի մեծ տօն աւուրբ զլատիներէն ձայնաւոր պատարագ ասել յեկեղեցիս իւրեանց, որովհետեւ գիտեմ (ասեն) զլեզուն լատինական: Վասն որոյ.. աղաչեմ, զի եթէ գրիցէք վասն երկիցս պատարագելոյն, զայս եւս առակցիցէք. քանզի նաեւ Կղեմէս ի Վիլլօթ ի Հայաստան բազմիցս հայերէն ասէին զպատարագ…: Յետ այսորիկ ծանիք, զի իբրեւ եհաս գիրն գերյարգութեանդ ի ձեռս իմ, եւ ընթերցայ` իսկոյն որոնեցի զտաղարանս իմ, եւ երէկ օրինակեցի զերգն Երանելւոյն Տէր Կոմիտասին: Ասեն թէ այրն թագուհւոյն ի 25 սոյն ամսոյս պսակելոց է ի կայսր: Բայց մաճարք ոչ կամին ճանաչել զնա` նաեւ իբրեւ զթագաւոր Ա ւստրիոյ, Պ օհէմիոյ, եւ Մաճարաց, այլ միայն զթագուհին Յովսէփին որդւոյն իւրեանց: Նաեւ թէ որդին որ այսուհետեւ ծնցի ի կայսերէն` մի' ունիցի զառաւելութիւն ինչ իշխելոյ յայսոսիկ երկիրս: Եւ եւս, զի կայսրն ոչ օգնեսցէ նոքա, յորժամ տաճիկն յարիցէ ի վերայ նոցա, որպէս նաեւ նոքա ոչ օգնեսցեն նմա ի բարձրագոյն երկիրս կայսերութեան: (Հ. Թէոդորոս Մէտիաշցի առ Մխիթար, յամին 1745 յուլիսի 24. ի շանցն Բեդրօվարտինոյ):
      
       * հրամանաւն չորս կարտինալք ժողով արարին վասն տեղս եղեալ միսիօնարաց խնդրեալ բանիցն համար, ետ քանի աւուր սոցայ ասին թէ ահա սուրբ Հայրապետն շնորհեաց ըստ խնդրոյ ձերում, վասն որոյ պատրաստութիւն տեսէք, երբ տէքրէթն կատարի ճանապարհորդ լինիք. եւ սոքայ ի վերայ այս բանին մեծ ուրախութիւնս արարին…: Զայն զոր այլ ճանապարհաւ լսեցի է այս, թէ ըՍտամպօլ եղեալ լաթին միսիօնարքն ոչ ոք իշխանութիւնս ունեսցին ի վերայ Հայոց, խոստովանութիւն սրբութիւն տալու. եթէ պատահիցի թէ ոմն Հայ ի կէտ մահվան կամիցի խոստովանիլ պատրոյ, այս լինիցի ներկայութեամբ Հայ միսիօնարի, եւ թէ Հայ միսիօննարքն կարօղ լինին ի յեկեղեցիսն պատրոց քարոզ եւ պատարագս ասել, խովտովանանք լսել եւ այլն. եկեղեցի խնդրելն ասլ չունի: (Յովհաննէս պատկերահան առ Մխիթար, յամին 1745 օգոստոսի 7. [Հռովմ]):
      
       * շնորհեաց իւրեանց [ոմանց հայ միսիօնարաց] որ տանեն: (Յովհ. պատկերահան, յամին 1745 սեպտ. 11. [Հռովմ]):
      
       ճզ. Մեր կարտինալ Քարաֆային կողմանէ Վրդանէս եպիսկոպոսն եւ ես խօսեցաք Սարքիս եպիսկոպոսին, թէ մնասցէ տեղս իբրեւ ձեռադրող եպիսկոպոս եւ մեծաւոր, յանձն չառաւ ասելով թէ անհնարին է մնալն իմ տեղս, հարկ է ինձ Վենետիկ դառնալն, զի անդ գիրք պիտի տպել տամ ի յօգուտս յազգին մերոյ եւ այլն. իրաւի այսչափ եպիսկոպոսք եկին տեղս. սորա նման գրոց հմուտ եւ կարդացող ոչ ոք տեսի, փափն եւ ոմանք կարտինալք որոց մոտն գնաց յոյժ սէր եւ ընդունելութիւնս արարին իւրեան: (Յովհ. պատկերահան առ Մխիթար, յամին 1745 դեկտ. 18. [Հռովմ]):
      
       * կապանօք ընդ իւր տարեալ, յայժմ դարձուցեալ է ի յաթոռ իւր, աստ զգիր օրհնութեան ուղարկեալ, զնուիրակութիւն տալիքն խնդրեալ, փողէ թափթփեցան. 30. 40 քսակ ճէրիմէ տունք, պարտուց մէջ ենք: (Հ. Միք. վրդ. առ Մխ., յամին 1746 Յունվ. 4. [Պոլիս]):
      
       ճ ը. Ի վերափոխման պահուց շաբտուն, մի վարդապետ հայոց տաճկացաւ: Յետ ոմանց աւուրց զղջացաւ զձեւն փոխեալ, ըմպռնեցին եւ գլխատեցին, ասեն թէ փաթրիքն լեալ իցէ առիթ այսմ. վասն որոյ հակառակորդաց նախատակոծ եղեւ: Այս վարդապետս էր պալաթցի Ն երսէս վարդապետին Պուռ սայու առաջնորդին աշակերտ: Սա գոլով աստ, միշտ զհաց մի, այսինքն զպաշտօն մի կամ զառաջնորդութիւն յուրեք, կամ զնուիրակութիւն, զկօնտակ մի խնդրեալ, որով որպէս ժողովարար շրջիցի, չէ տուեալ խոստութեամբ եւ սաստիւ վարեալ եւ արտաքսեալ. եւ նա ի բարկութենէ գնացեալ զայն ուրացութիւնն արարեալ: Եւ ոմանք ասեն թէ խաբանօք ըստ առաջնորդի տեղւոյն միոյ իբրեւ աթոռակալ ի փոխանորդ ուղարկեալ, որ իբրեւ գնայցէ անդ իբրեւ սիւրկիւն արգելեալ լիցի: Եւ զայս դաւաճանութիւնս լուեալ ոմն ի բարեկամաց այս վարդապետիս մինչ մտանելոց էր ի նա. եւ գնալոց, ծանուցեալ է թէ ուր գնաս, վասն քոյ այս բան գոյ: Ասեն վասն այսր բարկացեալ գնացեալ տաճկացեալ է: Տաճիկք բազմաց հայոց ասէին. ահա ձեր ղարապաշն ճանաչելով զմերն գոլ ճշմարիտ, ինքնայօժար եկն ի հաւատ: Բայց դառնալովն եւ մեռանելովն եբարց զայս նախատինք: (Հ. Միք. վրդպտ. առ Մխիթար, յամին 1746 հոկտ. 10. [Պոլիս?]):
      
       ճ թ. Լուաք թէ շահ Թահմազն զԷջմիածին կողոպտեալ եւ ամայացուցեալ, զոչ ինչ թողեալ, եւ կաթուղիկոսն ի յԱ րզրում փախեալ. եւ անտի գալ աստ ասեն: (Հ. Միք. վրդ. առ Մխիթար, յամին 1747 Յունվ. 9. [Պոլիս]):
      
       ճ ժ. Տաճիկն ի Վ իտին եւ ի Ն իշն 80000, այսինքն ՁՌ հոգի ժողովեալ են, եւ ասեն ոմանք ի վերայ պանագին, ոմանք ի վերայ մեր յարձակիլ պատրաստին… Տաճիկք բերեալ են զմիջահասակ հայ կին մի երեվանցի ի Պէլրղատ. եւ հայք կամին ազատել զնա, բայց ոչ կարացին աւելի ժողովիլ քան զ100 ղռշ.: Իսկ գին նորա է 300 ղռշ. վասն որոյ աղաչեմ. զի երեվանցի պարօնայք տացեն զառատ ողորմութիւնս, եւ յղիցեն աստ վասն ազատութեան կնոջն այնորիկ: (Հ. Թէոդորոս մետիացի առ Մխիթար, յամին 1747 փետր 11. ի շանցն Բեդրովարատինոյ):
      
       * զհայոց ազգն ի ներքոյ այն տէրութեան եղելոց չարչարէ եւ տանջէ եւ կեղեքէ զապարանս նոցին, որպէս զՂազար կաթուղիկոս եւ զԷջմիածին կողոպտեալ. եւ կաթուղիկոսն եւ յԱրզրում փախեալ է: (Հ. Միք. վ. առ Մխիթար յամին 1747 ի մարտ 23. [Պոլիս]):
      
       ճժբ. Ամսիս 21, երեք կարտինալք վախճանեցան, մինն Աքվավիկա, որ էր ըՍ պանիւ եւ Նափօլու թագաւորաց էլճի. միուսն կարտինալ Փէթրան, երրորդն` Քօրամպօնի. 15 ժամուց մէջ երէքն վախճանեցան. թէպէտ երկար ժամանակ էր որ հիւանդ էին: (Պատկերահան Յովհաննես առ Մխիթար յամին 1747 մարտի 25. [Հռովմ]):
      
       ճժգ. Վասն հայոց կաթուղիկոսին եկն լուր աստ, թէ Շահթամազն փախուցեալ է յԷջմիածնայ, եւ նստուցեալ է ի տեղւոջ նորա զմի Ջահուկ վարդապետ. ուստի Կաթուղիկոսն եկեալ այժմ ի քաղաքն Կարնի, եւ գրեալ է փաթրիկին թէ ունիմ ընդ իս զբազում մասունս, բայց ոչ ունիմ զտեղի բնակելոյ. առաքեա առ իս զոմանս վարդապետս` զի եկեալ օգնեսցեն ինձ: Իսկ փաթրիկն յղեաց զերկուս վարդապետ, որոց մինն մերձ ուղղափառութեան է եւ կոչի ահագին. ի միւսն Ա թանաս, որ զբազում վնասս ետ գաղատացւոց: (Հ. Թոմ. վ. [Սեբաստացի Թէոդորոեան] առ Մխիթար, յամին 1747 մայիսի 1. (Պոլիս):
      
       * , որ զէջմիածինն կողոպտեաց, Ղ ազար կաթուղիկոս փախեալ է ի Կ արնի նստեալ, եւ ի տեղի սորին զջահկեցի կարգաւոր մի եղեալ. եւ Ղ ազարն աստ կարմիր գալ. աստ եղեալ վարդապետք եւ իշխանք զգիր գրեցին ոչ գալ, այլ երթալ ի վանց մի նստիլ, եւ զապրուստ նորին տալ. եւ զահագին նուիրակն որ աստ ի տեղի կաթուղիկոսին ընտրեալ ուղարկեն յԷջմիածին, երթայ առնուլ զոր ինչ փախուցեալ է. այսինքն զաջն եւ զայլս կահս ի Ղ ազարէն թերեւս երթալ ինքն այսինքն Ահագինն նստիլ: Ահացնին մէկ աբեղան միջնորդիւ միով խնդրեալ էր զիս տեսանել եւ զարձակումն առնուլ. ես շրջաբանութեամբ հեռացուցի. թէ քանի որ վարդապետի քովն է ուղղափառ վարդապետութեան գրոց պարապիցի եւ յորժամ ինքնագլուխ քարոզիչ լիցի, բարի վարուց եւ ճշմարտութեան քարոզօղ լիցի: (Հ. Միքայէլ վ. առ Մխիթար յամին 1747 մայիսի 20. [Պոլիս]:
      
       * որով հալածեաց զմեզ, յետոյ էմուտ ի ԺԲ եպիսկոպոսն ի յԷջմիածնում, որովք բանադրեաց զկաթուղիկոսն հայոց . եւ յետոյ էմուտ ի Կաթուղիկոսն որով զպատրիարգն. զի լուաք թէ երբ լուան իշխանքն ստիպեցին ընթեռնուլ զգիրն զայն ինքեան. եւ այժմ գոլով փախստական գնացեալ ի Իւսկիւտար բնակի: (Հ. Թօմաս վ. առ Մխիթար յամին 1747 դեկտ. 13 [Պօլիս]: )
      
       ճժզ. Մեծ կռիւ եւ շփումն գոյ ի մէջ… վասն Կաթուղիկոսութեանն, զի ասեն թէ Է րզրումայ Ք իւթիւռ Պ ետրոս վ. առաջնորդն եւ Ա հաքին Սահակ վ. գնացեալ շահին 200 քսակ դրամ տուեալ զՔիւթիւռն կաթուղիկոս կացուցեալ, եւ զՂազարն ի տեղւոջէն փախուցեալ: Աստ աճամներն եւ կեսարացից ի վերայ փաթրիքին խրոխտան, թէ դու ես կամակից ես այսմ բանի: (Հ. Միքայէլ առ Մխիթար. 1748 մարտ 1. [Պոլիս]):
      
       ճժլ. Եթէ զորպիսութենէ քաղաքիս հարցանիցես, ամենեւին վատ է. յամենայն ժամ ի մէջ երկիւղի եմք. եէնիչերի աղայն եւ պօստանճի փոխվեցան. լազերն եւ եէնիչէրիներն ի Ղալաթիա զմեծ աղմուկ արարին ընդ միմեանս… մեծ պարոնն [թագաւորն] ի մեծի երկիւղի եւ ի զգուշութեան է. յայսմ ութօրէիի աւելի քան զ1000 անձինս խեղդեցին եւ ոչ դադարին հանապազ ի խեղդելոյ զբիրբիրիներն: Եթէ ի կողմանէ թանկութեան հարցանիցես, ամենայն իր այժմ սղացաւ: Կայ երեք ամիսոր մսին քարշն 14 բարայ էր, եւ այժմ 17 բարայ, նոյնքունակ եւ այլ ամենայն իր: (Սարգիս տի մուրատ առ Մխիթար, 1748 Մարտ 30. [Կ. Պոլիս]):
      
       ճժը. Ի յանցեալ ամս ի գարնանային եղանակի, եկին ի յարեւելեան կողմանց այնչափ գունդագունդ բազմութիւն յոյժ մարախաց, մինչ զի իբրեւ զամբ թանձրամած արգելին զճառագայտս արեգական, եւ սփռեալ ի դաշտս եւ ի յարտորայս սպառեցին զամենայն խոտ դալարի: Իսկ ի յամի յայսմիկ, եւ յուլիսի ամսոյն եկին ի շէնս, նաեւ ի փոքրիկ բուրաստանն մեր, եւ մեք գնացեալ ծնծղայիւք եւ զանկակօք փախուցաք, նաեւ վասն ֆօռն բազմութեամբ ժողովրդոց` հանեալ զսրբութիւնն ել ի թափօր: (Հ. Անդրէաս [Կ. Պոլսեցի Բուզայեան] առ Մխիթար, 1748 օգոստ. 3. [տեղի?]):
      
       * , եւ զնա աքսորեցին: Եւ յետ վեց աւուր զՊրոխորոն վարդապետն եւս իջուցին յաթոռոյն, եւ նստուցին զՄինաս վարդապետն յաթոռ պատրիարքութեան որ էր առաջնորդ սրբոյ Կ արապետին: Իսկ Մինաս վարդապետն առ այժմ ոչ է աստ . եդին փոխանակ նորա զյարգութիւն վարդապետն արբեցօղ. մինչեւ եկեսցէ ի սուրբ Կ արապետէն Մինաս վարդապետն: (Սարգիս տի մուրատ առ Մխիթար, 1749 ապրիլի 20. [Պոլիս?]):
      
       * եզերեցաւ մինչեւ ի տեղի զանկակին, եւ թէ սկսանիմք զպատրաստութիւն տեսանեմք ընտրութեան վասն : (Հ. Պետրոս վարդապետ առ Հայր Եղիա վարդապետ փոխ. Աբբայի, 1749 սեպտ. 20. [Պոլիս?]):
      
       ճ իա. Մայասուլի… նուսխայի բանն այս է. ա'ռ տրամ մի մէտիքամէնթա քռեօլօ, զի այսպէս կոչի իտալերէն, եւ երկու օնցա ջղախոտի ջուր վարդէջրի նման հանած, որ իտալերէն կոչի աքուա Փիանթաճինէ. եւ երկու օնցա վարդեջուր. խառնեա զսոսա ի միմեանս յանօթ մի եւ ջերմացս ոչ կարի, այլ եղկ լիցի, եւ լաթի կտորով քսէ այն գնտացեալ մայասուլն: Եթէ յոյժ սաստիկ է ցաւն, յաւուրն մի եւ երկու կամ երեք անգամ, իսկ յորժամ մեղմանայ ցաւն, յաւուրն մի անգամ բաւական է : (Հ. Եղիա փոխ. Աբբ. ի առ Հ. Թովմաս, 1750 փետր. 23. [Վենետիկ]):
      
       ճ իբ. Ծանիր Հ. Զաքարիայ վարդապետ, զի ողորմութեամբն Աստուծոյ յաջողութեամբ կաթուղիկէն զանգակատան մերոյ կատարեցաւ, եւ ընդ ամէնն գնաց 8000 լիրէ արճիճ: Եւ այժմ մերձ են եւ զծեփն եզերելոյ: Եւ զկնի ոմանց աւուրց բերելոց են եւ զզանգակսն: Ի բերանս ամենեցուն շրջի զանգակատունն մեր եւ զանգակք ամենեքեան. զարմանան, եւ ամենեքեան գովեն. եւ գրեթէ ոչ ոք յագի տեսանելով: Եւ զայս ամենայն գրեցի որպէս զի ծանուսցես եւ Պետրոս աղային եւ Յարութիւն աղային: (Մելգոնեան Աբբահայր առ Հ. Զաքարիա, 1750 Յուլիս 14. [Վենետիկ]):
      
       ճիգ. Զանգակատունն յաջողելով տեառն, ամենայն վայելչութեամբ կատարեցաք, եւ զանգակս երիս նորա մեծամեծս կախեցաք ի նմա, քաղցրաձայն յոյժ, որպիսի սակաւ գտանի ի քաղաքիս: (Մելգոնեան Աբբ. 1750 Օգոստ. 8. [Վենետիկ]):
      
       ճ իդ. Ասի, թէ նաեւ յակոբ վարդապետն նալօղլին պատրիարքն մեռեալ է յերուսաղէմ: Դարձեալ ծանուցանեմ եւ զայս, զի զպատկեր լուսաւորեալ հոգի Աբբայհօր մերոյ բերեալ այտի եդեալ են օր մի ի բակն հայոց պատրիարքական եկեղեցւոյն սուրբ Ա ստուածածնին. եւ տեսանօղքն եկին պատմեցին. եւ իբրեւ ցուցաք զայն, զոր Գերյարգութիւնդ առաքեցեր զօֆցի Ս արգիս աղային, ասացին, թէ ըստ ամենայնի այսպէս էր: Եւ դեռ գնելոց են ի վաճառողէն, եւ ոչ գիտեմ ուր զետեղելոց են: (Հ. Զաքարիա վրդպտ. առ Մելգոնեան, 1750 Սեպտ. 11. [Պոլիս]):
      
       ճ իե. Յունիսի ամիսն եկին տեղս մին քահանայ կրօնաւոր Լ իբանանու վանքէն եւ ընդ նմայ ոմն հալէպցի Քուրքճի գրիգոր եւ այլ իմն ճէզվիթ, առ ի հաստատութիւն ընկալնուլ Սուրբ Աթոռէն նոր ուղղափառ Պատրիարքին (որպէս ընկալան զխնդիրս իւրեանց): (Պատկերահան Յովհաննէս առ Մելգոնեան, 1750 հոկտ. 3. Ալպա):
      
       ճիզ. Թագաւորն եասախ արար, ոչ ոք խաղող առեալ կարիցէ գնել ի տան իւրում զգինի, այլ ի դուրսէ եկեալ նաւուցն գնիցեն, որոց պէտք է: (Հ. Միք. վ. առ Մելգոնեան, 1750 Հոկտ. 20. [Պոլիս]):
      
       * կողմանէ մին ճէզվիթ, մին հաբեղայ եւ մին հալէպցի աշխարհական եկեալ էին առ ի հաստատութիւն խնդրել սուրբ գահէն, որպէս նոյն ճէզվիթ[ի] ձեռօք ընկալան, եւ յաժմս ոմն Ո վսէփ անուն արքեպիսկոպոս եկաւ վասն նոյն խնդրքի, եկաւ այս մօտ օրերս ձեռնադրութիւն պիտի անէ քօլէճի տղոց, ինքն մին հեզահոգի եւ հանդարտ բնութեամբ անձ է, եդեսու Արքեպիսկոպոս է: (Պատկերահան Յովհաննէս առ Մելգոնեան, 1750 դեկտ. 6. [Հռովմ]):
      
       ճ իը. Ուրախ լեր, զի ստացաք զճշգրիտ գաղափար հայկական արարողութեանց եւ ըստ այնմ յաջողեցաւ առնել զձայնաւորն… եղեւ շինութիւն եւ ուրախութիւն ամենեցուն, ընդ որ հիանան իտալացիքս լցեալ զմեյլմամբ եւ ջերմեռանդութեամբ: Եւ եղեւ սկիզբն սորա ի սուրբ Ս տեփաննոսի Նախավ կայի տօնի սրբոյն Ա նտօնի աբբային, եւս քան զեւս փառաւորագոյն մատուցաք զնոյն, աջակցութեամբ եւ կայթմամբ եւ սրտատրոփ ցնծութեամբ Մինաս վարդապետին, Սարգիս վարդապետին եւ մեծամեծ հայոց քաղաքիս, եւ անհամար բազմութեան իտալացւոց խռնելոց յաղագս Անտօնեան տօնին: Եւ Մ ինաս վարդապետն ցնծալից սրտիւ ընծայեաց մեզ զմեծագին շուրջառ իւր, ընդ նմա եւ զվակասն եւ զեմիփորոնն եւ զարծաթի կամարն հանդերձ ամենայն կազմւածքովն: (Մելգոնեան առ Հ. Զաքարիա վրդ. 1751 մարտի 190 Վենետիկ):
      
       ճիթ. Զարարողութիւնս պատարագի որպէս զձայնաւորին, նոյնպէս եւ զթուոյն ամենայնիւ հոգացիք լինիլ ըստ հայկական ծիսի, եւ վաղու եւս սկսեալ եմք վարիլ նովաւ, մեծաւ խաղաղութեամբ եւ հաճոյ թուելով ամենայնից, եթէ հայոց, եւ եթէ իտալացւոց: Նոյնպէս եւ ի զգեստս ձայնաւորին վարիմք ամենայնիւ ըստ հայկականին մինչեւ ցսաղաւարտն եւս: Ուստի եթէ իցէ ոք, որ կամիցի շուրջառ շինել եւ զսաղաւարտ: Այլ եւ զտօնս սրբոց եւ զընթերցուածս եւ զաւետարանս պատարագին, յօրինեալ կարգեցաք ամենայնիւ ըստ հայկականին, ի բաց քերելով զամենայն եկամուտ: Այլ եւ զդասն ի մերձակայ աւուրս անցուցանեմք յառաջոյ կողմն աւագ բեմին, ի ներքս խաղաղացուցեալ զաւագ բեմն: (Հ. Վրթանէս վրդ. [Ասկերեան] Աթոռակալ Մելգոնեանի առ Հ. Զաքարիա վրդ., 1751 յունիս 16. Վենետիկ):
      
       ճ լ. Քիլիս բովանդակին քանդեցաւ, քանզի վասն քիւրտի նստեալ է անդ Ս արը Ապտրահման փաշայն, սպաննողն զՍ արը Պ էկ օղլուն, եւ հանապազ ջարդէ զքիւրտս. զանթիւ զորս սփռեալ է ի վերայ տանց Ք իլիսուն պահել զնոսա. եւ զկէսն Ք իլիսուն քանդեալ է ի բնակութիւն զօրաց, եւ ինքն բոլոր Ք իլիսն է իբրու Մ օռայ կղզին Վ էնէտիկու: Զանթիւ մեծամեծս քաղաքին սպանանէ, կարծես առեալ թէ քիւրթին կողման ջատագովք իցեն: Զհազար զիւրտս հնարիւք մուծեալս ի քաղաքն սպան. հաշտիլ կամեցան քիւրտքն տալով զ30 քսակս արծաթոյ, սակայն ոչ կամեցաւ: Հրաման եհան զի ոյ ոք ի զօրաց իւրոց ռամազան պահեսցէ: (Հ. Գէորգ [Պաղտատեան] առ Մելգոնեան, 1751 Օգոստ. 8. [Պոլիս?]):
      
       ճլա. Վասն բազմանալոյ անձանց, եւ վասն ոչ բաւելոյ մեզ գօռօյին, քակեցաք զաւաք բեմն, եւ յետ կոյս տարաք, եւ զգօռօյն առաջի սեղանոյն շինեցաք եւ եղեւ յոյժ վայելուչ, թէպէտ դեռ բոլորովին ոչ է եզերեալ: (Մելգոնեան առ Հ. Միքայէլ, 1751 Օգոստ. 13. [Վենետիկ]):
      
       * , վարագուրաձիգս, մինն ի խորհրդանոց կամ ի յընծայարան եւ միւսն միւռոնանոց: Եւ առաջի սոցա փոքրիկ սեղանս մարմարիոնեայս, պայծառափայլս եւ շողընկալս :
      
       * , որ ի յանցեալ ամսեան ի մառօնոց կարգէն զհայր Յ օհաննէսն, որ ազգաւ հայ էր, ըմպռնել ետ ի թին, յաւել եւս ըմպռնել զորդի սեբաստացի եւ բռքնիքցի տէր Մ իքայէլի կախեցելոյ ի ժամանակս տէր Կոմիտասի նահատակութեան, զխղճուկ տէր Յակոբն, որ եւ սա շրջէր վասն ի ժանտացաւոց ըմպռնեցելոց հոգալ զհարկաւորութիւն հոգեաց նոցին. ուղարկեաց ի թին: (Հ. Միքայէլ Վ. առ Մելգոնեան, 1751 Օգոստ. 16 Սարուեար. [Պոլիս]):
      
       ճ լդ. Աստ եղեալ լիբանանցի Պօղոս վարդապետն խնդրէր պակաս ի գնոյն իբր 3 խռշ. զբառգիրք մի (պատճառելով զաղքատութիւն) վասն իւրեանց Լիբանանու կաթուղիկոսին . եւ ես ի դիմաց գերյարգութեանդ ձրի ընծայեցի կաթուղիկոսին բ առգիրք մի ասելով նմա` գրել առ կաթուղիկոսն, թէ աբբայհայրն ընծայէ, զոր օրինակ եւ երանեալ հոգի աբբայհայրն մեր ընծայեաց յառաջ քան զսա նստեալ կաթուղիկոսին գրեանս բազում: (Հ. Զաքարիա վրդպտ. Մխիթարեան առ Մելգոնեան, 1751 Նոյեմ. 22. [Պոլիս?]):
      
       ճլե. Լուաք աստ, թէ երկու լիբանանցի կարգաւորք եկեալ են ի յԱնքօնա, կալնուլ զեկեղեցին առ ի շինել զմենաստանիկ, գոնեայ երկուց եւ երից բնակք: (Հ. Միք. վ. առ Մելգոնեան, 1751 դեկտ. 21. [Պոլիս]:
      
       ճ լզ. Ի վերջին աւուրս յունիսի հրդեհ մեծ անկեալ է ի Կ ոստանդնուպօլիս ի Կ էտիկ փաշայի կողմն, եւ այրեալ է բովանդակ Ղ ումղաբուն մինչեւ յեկեղեցին Աստուածածնի հայոց. եւ թիւ այրեցեալ տանց գրեալ է 5256. եւ բազում շշուկ եւ կասկած երկիւղի անկեալ է ի վերայ ամենեցուն վասն ապստամբութեան զօրաց տաճկաց: (Հ. Իգն. Խաչատուրեան առ Հ. Անդրեաս եւ Հ. Յոհհաննէս [Սեբաստացի?], 1752 յուլիս 30. Վիեննա):
      
       ճլէ. Առաք զփռիվլէճիովն ամենայն մասամբ եւ հրովարտակօք, եւ կացուցին զմեզ ռիվիզօռ ի կողմանէ թագաւորութեան եւ ինգուիզիթօռ` ի կողմանէ սանթօֆիցին, մերով տեսութեամբ եւ հրամանաւ տպիլ ամենայն գրեանց հայոց ի բոլոր վէնէտիկեան իշխանութեան: (Մելգոնեան առ Հ. Վրթանէս, 1752 Սեպտ. 1. [Վենետիկ]):
      
       ճ լը. Վաղն հետ Յ օհանջանին գնամք վանքն Չ երթօզայ, զարմանալի գեղեցկաշէն վանք է, այս վանքին հիմնարկօղն ազգէն հայոց Յովանէ անուամբ . պատկերն հին պահեալ ունի յիշատակ նորա, մեծ բակին մէջ մին հաւուզ գոյ շատ գեղեցիկ շէն. անցեալ ամի հարցի քանի է ծախն 16 հազար ուսկութ եւ այլ ըստ կարգի: (Ստեփաննոս աբեղայ առ Մելգոնեան, 1752 Հոկ. ի 6. Լիվօռնայ):
      
       ճ լթ. Ինքնայօժար կամօք նուիրեցի ի վէնէտիկ հայոց կրօնաւորաց բնակելոց ի կղզին սրբոյն Ղ ազարու վանիցն զկազմուած եպիսկոպոսական զգ[ե]ստոյցս, բաց ի թագէն, զոր ընձ[այեա]լ է իմ արքունի եկեղեցւոյն սրբոյն Մարկոսի Աւետարանչին…: (Ակնեցի Մինաս վրդ. արքեպս., յամին 1753 յաւուր մարտի. Վենետիկ):
      
       ճխ. Ոչ ոք փաշայ ընդդէմ դառնայ նորա, մինչեւ զթագաւորն իսկ ի հիացումն ածեալ է: Զբովանդակ այսմ կողման զՔ իւրտիւստանն պատերազմաւ ինքեան հնազանդեցոյց. եւ ի վերայ նոցա կացոյց փաշայ զոմն որ տայ ինքեան ամ ըստ ամէ չորս միլեօն, այսինքն է ութն հազար քէսէ. եւ անուն նորա հռչակեալ է յամենայն կողմն աշխարհի, եւ այժմ ել ի քաղաքէս ալայով հազար հինգ հարիւր մայր վրանաւ ի պատերազմ ի վերայ Սինճար տաղին, որք նեղեն զերթեւեկս, եւ բազում քսակս խոստացան տալ նմա զի մի եկեսցէ պատերազմաւ ի վերայ իւրեանց, բայց նա ոչ կամեցաւ: (Հ. Գէորգ առ Մելգոնեան, 1753 ի մայիսի 3. ի պաղտատ խան):
      
       ճխա. Կաթողիկոս Մինաս վարդապետն առ Աստուած փոխեցաւ, եւ զԱ ղեքսանդր վարդապետն Խարաճեան զքաջ քարոզիչն Սամաթիայու արարին կաթողիկոս, եւ գնալոց է յԷջմիածին: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան, 1753 Յուլիսի 12. [Պոլիս]):
      
       * : (Տէր Յակոբ Ղազարեան առ Մելգոնեան, 1753 յուլիս 17. [Էրզրում]):
      
       ճխգ. Յերեկեան աւուրն ամենայն իշխանք հայոց կնքօք իւրեանց հաստատեցին զկաթողիկոսութիւնն քարաքաշեան աղէքսանդր վարդապետին` յուրախութիւն Կոստանդնուպօլեցւոյ, եւ ի տրտմութիւն փէրսիանցւոց: ԶԱ հագինն` աթոռակալ շինեցին, եւ զչիք ամենապիղծ Աթանասն ղըլավուզ: … ԶԳ էորգն` որ երբեմն փաթրիկ եղեւ ի Կ ոստանդնուպօլիս` որ այժմ առաջնորդ Պուռսայու, թիւնեցին, բայց նա գոլով աճէմ Ֆէնթպազը` իմացեալ վաղվաղ` զերծաւ : (Աթանաս աբեղայ առ Մելգոնեան, 1753 Օգոստ. 1. [Պոլիս]):
      
       ճխդ. Վասն Լիբանանցւոց` ծանիր, զի միտք ունին մին տեղի ըստանալ ի Հռոմ։ Նաեւս կամին հաստատել զիւրեանց կարգն: Սակայն յոյժ աբսոսամ զնոսայ վասն պակասութեան գիտութեանցն… եւ վասն այսր պատճառի որ մին գիտութիւն մտցէ իւրեանց` երկու ուխտեալ պատանեակ ի նոցանէ Բրօբականտայ Գօլէճն դրին, որ զկնի ուսանելոյն իւրեանց ծառայիցեն ինքեանց, այսու պայմանաւ: Անճաղ չեմ կարծեր թէմէլ բռնել տան: (Ծառայ եւ եղբայր Միաբանութեանն Յօհաննէս Թովմաճեան, առ Մելգոնեան? 1754 մայիսի 10. Լիվօրնօ):
      
       * , զի յետ բազում նեղութեան հասեալ է 3 մարտի, եւ ձեռնադրեալ ի վեցն կաթուղիկոս, եւ ի յ9ն ձեռնադրեալ ինքն զեպիսկոպոսունս բազումս. եւ ասէ ի նամակի յետ բազում օրհնութեանց` սէր ունիլ ընդ միմեանս եւ միաբանութիւնս առնել: Ուստի յօրէ յայնմանէ` յորմէհետէ եկն նամակն, վարդապետքն հայոց միշտ գրեթէ զմիաբանութեան քարոզն ասեն: (Աթանաս վրդ. տայի Սիմոնեան առ Մելգոնեան? 1754 ի Կ. Պոլիս, յունիս 1):
      
       ձխզ. Սկսաք զարդարել եւ յօրինել զգրքատունն մեր ծախիւք Մինասայ արհիեպիսկոպոսին մերոյ, որ յօժարամտագոյնս ստիպեաց զմեզ ի նոյն: (Մելգոնեան առ Հ. Իգնատիոս, 1754 Յունիսի 8. Վենետիկ):
      
       ձխէ. Աստ ի Հ ալէպ երկու եկեղեցի գոյ, որոց իշխանութիւնն եւ տէրութիւնն ի ձեռս հայոց է: Սակայն սորա մինն որ կոչի Ա ստուածածնայ եւ է փոքր ի հին ժամանակաց ռէփուփլիգային է լեալ, որպէս ի նշանաց, ի գերեզմանաց եւ ի քարանց դրօշելոց տալեան տառիւք յայտնապէս երեւի. զսա ի վաղուց ժամանակաց ձգեալ վէնէտիկցիք փախուցեալ են: Այժմ յայսոսիկ աւուրս Կպրզու պալէօզն վէնէտիկցոց եկն աստ եւ բնակեցաւ որպէս այլոց թագաւորաց պալեօզն: Սա ընդ իս բարեկամ էր. յորժամ առ նա գնացի եւ խօսեցայ, իմացայ զխորհուրդ նորա զի կամի յետս առնուլ զեկեղեցին: Եւ ես խնդրեցի մեզ տալ: (Հ. Գէորգ վրդ. առ Մելգոնեան, 1754 յուլիսի 31. ի Հալէպ):
      
       * ի դիմաց Գերյարգութեանդ, եւ մեծապէս շնորհակալ եղեւ, պարգեւեաց մեզ ամենայնում տարւոջ հինգ հազար լիրայ աղ մենաստանին մերոյ: Վասն պէռէվիարիումին յոյժ ցաւեցաւ զի ոչ եւս յղեալ, եւ ես ասացի թէ նոր տպեն. եւ ասաց թէ բարւոք է, միայն յորժամ եզերի տիպն յղեսցէ Գերյարգութիւնդ ի Պէջն, խոշոր գրով լինիցին եւ հաստատագոյն թղթով կարգին սրբոյն Պօնաւէնդ ուրայի Օպսէրվանցիա. որպէս յառաջագոյն գրեալ եմ. Մ աճառու պաշտպան սրբոց եւս լինիցի յետոյ: Վերստին փաշայն խնդրեաց վասն եղբայրութեան, եւ ես պատասխանցի թէ Գերյարգութիւնդ սիրով ընկալեալ է եւ յղելոց զգիր եղբայրութեանն լատիներէն. յոյժ շնորհակալ եմ ասաց: Զկերպն եղբայրութեան ճիզվիթաց ոչ կարացի առնուլ, բայց մինօրիտականաց եւ ֆրանչիսկականաց առի: (Հ. Ղազարոս առ Մելգոնեան, 1754 Սեպտ. 20. [Հայքաղաք]):
      
       ճխթ. Թագաւորս այս այժմեան գտեալ է ի մեծամեծ հատորս գրոց ի կարգս կայսերեաց հռոմայեցւոց նստեալ երեք կայսր ազգաւ հայ: Գտանի աստէն կնիք (սիկքէ) Լէոն թագաւորին Հայոց: (Հ. Սահակ [Խաչատուրեան] առ Մելգոնեան, 1754, Հոկտ. ի 26 [տեղի?]):
      
       ճծ. Յերիկեան աւուրն գնացաք կառօք յուխտ սրբոյն Լէօբոլտոս թագաւորին, եւ պատարագեցի անդ ականակուռ սկուով եւ ասղնեգործ զգեստիւ. տեսի յեկեղեցի անդ զթագաւորն եւ զթագուհին, մինչեւ առաքեցին զսպասաւոր մի զկնի մեր տեղեկանալ թէ ուստի իցեմ եւս, եւ տեղեկացեալ տարան զլուր առ թագուհին: (Հ. Սահակ Խաչատուրեան առ Մելգոնեան, 1754 նոյեմբերի 16. [տեղի ?]:
      
       * սիրով առընկալաւ, վասն նորին զբարի ծանուցմունս արար ժողովրդին, ի մասնաւորն ոչ մտանեմ, զի այլեւայլ խօսին, ինքն եւս քարոզէ, եւ թերեւս ի մօտերս ի լուսաւորիչ գայ, եւ առ մեզ ոչ զբարի եւ ոչ զչար լսեմք ի նմանէ: Յետ սորա գիտելի է զի ի 13 դեկտեմբերի, թագաւոր քաղաքիս մեռաւ, եւ ի նոյն որ եղբայր սորին Օսման , ի տեղի նորին կացուցաւ խաղաղութեամբ եւ յետ վեցից աւուրց մեծահանդէս եւ փառաւոր հանդիսացուցումն Թրակապութեան նորին եղեւ: Եւ ի միւսում աւուր ել հրակիզութիւն, մահմուտ չարսուն եւ բազումք տունք այրեցան, տասն եւ վեց ժամ տեւեաց հրակիզութիւնն, եւ գինեվաճառաց պանդօկք եւ կրպակք մինչ ցայժմ փակեալ կան: (Հ. Միքայէլ առ Մելգոնեան. 1755 յունվ. 1. [Պոլիս]):
      
       ճծթ. Մինասայ Արհի եպիսկոպոսին Գերապայծառ Վարդապետին մերոյ, որ եւ ետ յանցեալ ամառան յօրինեալ ստուգայիւ, եւ գեղեցիկ պատկերօք զառաստաղ գրգատան, խոստանալով կատարել եւ զայլսն ամենայն, բարւոք առնէք գրել երբեմն զգիր առանձին եւ մխիթարութիւն նորա: (Մելգոնեան առ Հ. Իգնատիոս, 1755 փետր 18. (Ս. Ղազար):
      
       * , որ զայնքան դղրդմունս եհան վասն զգեզտուց եւ ձեւոց որ կարծիւր գոլ ի թագաւորէն, բայց ոչ էր այնպէս, այլ ի վէզիրէն, վասն այսմ ուրախացան ժողովուրդք: (Հ. Միքայէլ առ Մելգոնեան 1755 փետր. 21. [Պոլիս]):
      
       ճծդ. Վասն ցրտութեան եղելոյ աստ ի Վէնէտիկ ծանիր, զի Մեստրայու մինչեւ ի Վէնէտիկ եկին գալելով մարդիք ի վերայ ծովուն սառուցելոյ. եւ ոչ այս միայն այլեւ սայլիւ բերէին զբեռինս ի վերայ ծովուն իբր ի վերայ ցամաքի: Այլ եւ ի բազում տեղիս վասն անցից, զառջինալեօթսն բերէին եւ բեկանէին զսառն, զի կարասցէ անցանել նաւ, նաեւ բազում չաֆիք սառեցան ի ցրտոյ: (Մելգոնեան առ Հ. Զաքարիա. 1755 ապրիլի 12. [Ս. Ղազար]):
      
       ճծե. Ի մէջ ռամազանին մնացեալ չորս օր պայրամին բացեալ էին զխորագոյն կէրիզն չարսըին առաջի խալփախճոց. եւ յանցանելն ընդ այն չէրիէթճին, այսինքն դատաւորն Մահմուտ փաշային ձիով, ասացեալ են նմա հայք ոմանք. էֆէնտի մի անցանէր, զի ոյ կարես եւ նեղ է անցքն. եւ ի ոչ լսելն նորա եւ յանցանելն եւ ի խրտնուլն ձիոյն, նախ ինքն, եւ ապա ձին զկնի նորա անկան ի մէջ աղտեղութեան աղբին, եւ թաղեալն յաղբն սատակեցաւ, եւ ձին զերծաւ. եւ այսպէս մուպարէք օրեր նոցա աղբոտեցան, ասեն, թէ ի նմին աւուր զանիրաւ դատ ինչ արարեալ է, եւ վասն այն պատուհասեցաւ ի տեառնէ. Ի յուլիսի 10 յաւուր պայրամին եղեւ եանղըն մեծ յՍ տամպօլ իբրեւ ժամս ժգ, սկսեալ Խատիլլիմանէն եւ վերջացեալ ընդ զառի վեր լերինն մինչեւ յետկոյս սէտէֆճոց եւ այրեցան տունք հարիւրոք բնաւքն ի տաճկաց: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան, 1755 Յուլիսի 14. [Պոլիս]):
      
       ճծզ. Ի Պ էլրղատ եւ ի Վ իտին մեծամեծ աղմուկք յարուցեալ են ի մէջ զօրաց տաճկաց, ի վիտին սատակեալ են եւ միմեանց աւելի քան 2000ք: Իսկ ի Պ էլրղատ եէնիչէրիք բռնութեամբ գրաւեալ յինքեանս զբերդն, հալածեցին զփաշայն, եւ մարտ եղեալ թօփով, եւ թիւֆէնկիւ կռուին ընդ քաղաքին, որոց հրացնից ձայնք զտիւ եւ զգիշեր ոչ դադարին: Բայց այժմ ի թագաւորէն եկեալ երեք փաշայք բազում զորոք անդրէն դարձուցին զբերդն եւ սկսան սատակել զապստամբսն զայնոսիկ. եւ ի սահմանացն Պելրղատու վարել զամենայն ալակալիցիս: (Հ. Յովհաննես առ Մելգոնեան, 1755 Յուլիս 18. [տեղի?]:
      
      
       ճծէ. Ծանիր զի Խ ոտրջրի տէր Յ ակոբն գրեալ էր մեզ, թէ յորում հասուցանել ձեզ եւս զայն օրհնեալ պատկերն Ա ստուածածնայ Հասանխալայ վանիցն, հրաշագործ առ լուսահոգի հայրն մեր զխնդրեալ վկայութիւնն, եթէ հասցի ի ձեռս ձեր, գիտէք զինչ զգուշութիւն տոնել պարտիք եւ որպիսի զգուշութեամբ մեզ հասուցանել: (Մելգոնեան առ Հ. Միքայէլ 1755 սեպտ. 6. [Ս. Ղազար]):
      
       ճծը. Ի Լիսպօնայ, որ է մայրաքաղաքն Փօրթուկայլու, շարժ եղեալ եւ բազում տունք փլեալ, եւ յետոյ երկիրն տեղիս պատառեալ, եւ անտի հուր ելեալ եւ այրեալ զբոլոր քաղաքն եւ իբր 130000, այսինքն հարիւր երեսուն հազար մարդիկ այրեալք եւ բովանդակ նաւքն արքունիք պատրաստականք ի յիլիմանն խորտակքեալ եւ յայլս յոմանս քաղաքս եւս շարժք եւ կործանմունք լուաք: (Մելգոնեան առ Հ. Միքայէլ 1755 դեկտ. 20 [Ս. Ղազար]):
      
       ճծթ. Հայրութիւնդ ոչ գիտէ եթէ ի Հռօմ զինչ անցան ի միջի մերում Հայոցս, վասն արարողութեանց մերոց, վասն զի լադինացիք յօժարեցան յոյժ հաւանեալ, որպէս արար զտէքրէթ Պապն: Իսկ մերայնոց գծուցքն ընդիմանան, զի որպէս կամէ նոցա յեկեղ[ե]ցին հայոց առնէ, որպէս անգլուխ անդամ ոչ միաբանեալ միմեանց: Արդ մեք յայնքան որ հրամանաւ Պապի բոխանորդին բարցաք ջուրն ի բաժ ակէն ըստ արարողութեանց մերոյ մասանց, եւ ըստ Ծիսին մերոյ, իսկ նոքա ոչ մինչեւ ցայս կետս: Միւս եւս գտի ի Հռօմ զիմն նամակ զոր գրեալ է Յ ոհաննէս Կոլոտ կոչեալ Պատրիարքն ի Բոլին Կոստանդինոսի. գրելով առ քարտինալ Պէլլուքաս եւ ողջոյն տեառն Պապին, որ յոյժ իմաստութեամբ, որ անդ է տեսանել զամենայն, ըստ հաւատոյ մասանց յոյժ հաւանեալ լադինացիք աստ, եւ ես այժմ ունեցայ Հայ գրով եւ լադին, զոր գրեալ է յամի տեառն 1738 ի դեկտեմբերի 4: (Մեսրոպ եպս Քեհեա Արապեան աշ Մելգոնեան, 1756 յունվարի 30. (Հռովմ):
      
       ճկ. Աղէքսանդր Կաթուղիկոսն ստուգապէս վախճանեցաւ եւ այժմ ընտրեն Կաթուղիկոս զԱհագին Սահակ վարդապետն. թէպէտ եւ ոչ կամի երթալ վասն ահի օրհնած աղին: (Հ. Իգնատիոս առ Մելգոնեան, 1756 փետր. 15. Կ. Պոլիս):
      
       ճկա. Յաւուրս յայսոսիկ եղեն մեծամեծ հրդեհք ի Կ ոստանդինուպօլիս վասն մեղաց մերոց, մին եղեւ ի Սամաթիայ ի Տ օղրուեօլն. ել հուր ի տանէ Մ էհանէճի Ուզ ուն Եօրկիին, որ եւ փութով կամեցեալ փախչիլ ընդ պատուհանն անկաւ ի փողոցն, եւ անդէն մեռաւ խորտակմամբ գագաթն իւրոյ, եւ թոռն նորա ու թամեայ այրեցաւ ի նմին սենեկի: Եւ այրեցան տունք բազումք յունաց եւ հայոց:
       Եւ մի միայն տուն ուղղափառի պիլէզիկճի Երեմիային : Յետ աւուրց ինչ եղեւ հրդեհ մեծ ի յՕ րթագեղի եալըն, ուր այրեցան իբրեւ երկոտասան ա պարանք հայոց մեծամեծաց որդւոց սաստին եւ ծերունւոյն, եւ այլոց: Յետ ութ աւուր եղեւ դարձեալ հրդեհ մեծ ի մանղըր Տ առապխանայն, եւ այրեաց մինչեւ Թաւուշան թաշ ըն. եւ այրեցան բազում տունք եւ ապարանք տաճկաց…: Թուի թէ յայս երկուս տարիս ոչ մնաց տեղի ի Կոստանդինուպօլիս, որ ոչ այրեցաւ…: Ի 14 մարտի ըստ նորոյն հանդիսացաւ Կաթուղիկոս հայոց Ահագին Սահակ վարդապետն յամենայն ձայնաւոր պատարագս, որք մատուցան բաց ի նոյն օրին, զի յայլ աւուրս կիւրակէից աղուհացից ծածկեալ մատուցանի: Եւ վասն Սարգիս վարդապետին ասեն թէ տալոց են նմա զառաջնորդութիւն Զմիւռնոյ: (Հ. Իգնատիոս առ Մելգոնեան, 1756 մարտի 19. Կ. Պոլիս):
      
       * , տպել, զոր մեր թարգմանեցաք: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ (Անանեանց), 1756 մարտ 22. [Ս. Ղազար]):
      
       ճկգ. Պիլէզիկճի Ե սայիին տղան տիրացու Պ օղոսն գնացեալ առ պատրիարգն խօսեալ է վասն բազմաց, եւ զկնի ասէ ցնա պատրիարգն. զինչ ասեն Մխիթարեանքն, վասն ա նարգական բանից եղելոց ի նարեկամեկնիչ զՄխիթարայ աբբայի: Պատասխանեալ է, ասեն, թէ ոչ հաւատամաք, թէ նա իցէ եղեալ զբանն զայն: Ընդ որ պատրիարգն յոյժ հաճեալ է: Եւ ասէ, Բանն աս չէ. այժմ ոմանք զնոր գիրք մի եւս արարեալ են ընդդէմ նոյն աբբային, եւ ստիպեն զիս տալ տպագրել. արդ քեզ որպէս թուի: Պատասխանեալ է. Դու բարւոք գիտես տէր. սակայն յոյժ պատշաճաւոր է խափանելն. ասէ. տեսցուք` մէկ բան մի կանեմք: Եւ շարադրութիւն այսր գրքին է ստոյգ. որպէս եւ զայլ գիրք մի արարեալ է պէսպէս Յ օհաննէսն եւ Ղ ամպուռն, զորոյ զմին գնեցի վասն վանուց եւ ընթերցայ, յորում նախատէ յոյժ զաբբայ հայրն, մեր: Իսկ զտպարան Ս արգիս վարդապետին արգելեալ է պատրիարգն յառաջանալ, որպէս եւ նոյն փաթրիքն ցտիրացու Պօղոսն ասացեալ է. (Հ. Մկրտիչ առ Մելգոնեան, 1756 մայիսի 14. [Կ. Պոլիս]):
      
       ճկդ. Յաւուրս յայսոսիկ եկն եմուտ ի Կոստանդնուպօլիս եւ Մուստա[ֆ]այ փաշայ վէզիրն. եւ այժմ ի խաղաղութեան է քաղաքս. եւ հացն սպիտակացաւ, եւ առատացաւ ամենայն ինչ ողորմութեամբ տեառն: Վասն հայր մաշտոցին յայտ լիցի, զի հոգացայ յոյժ այսր անդր հարցանելով, եւ անհնարին եղեւ գտանել զնա աստ. այլ գտանի ասեն` այն ի վանս ինչ արեւելից` յԱ նկիւրիայ, եւ յայլ տեղիս: Իսկ զտպագրեալ հասարակ մաշտոցն, զոր ունիմք եւ մեք ի վանս, վաճառեն յոյժ ծանրագին: … Բաց ի թղթոյ անտի բառգրքին Ս տեփան վարդապետին ոչ գոյ աստ, այլ ի Լ եհ գտանի: (Հ. Իգնատիոս առ Մելգոնեան, 1756 մայիսի 17. Կ. Պոլիս):
      
       ճկե. Զմի թուղթ օրինակի բառգրքին Ստեփան վարդապետին առաքեցի ձեզ ընդ հայր Գէորգ վարդապետին: Զձեր խնդրեալ հայոց զհայր մաշտոցն ստէպ` հարցանել այսր անդր ոչ ուրեք գտաք, բայց գտանի ասացին զայն ի վանս հայոց յարեւելս յԱ նկիւրիայ, եւ այլուր. եւ զայն եւս ոչ տան արտաքս, որպէս լուաք յոմանց: Սակայն աստ գտի միայն զեպիսկոպոս օրհնելոյ կարգն, զթագաւոր եւ զեկեղեցի օրհնելոյ. եւ գոյ ինձ ժամանակ օրինակելոյ զայն: (Հ. Իգնատիոս առ Հ. Սիմոն [Կ. Պոլսեցի Աստուածատրեան], 1756 մայիսի 17. Կ. Պոլիս):
      
       ճկզ. Յաւուրս յայսոսիկ առեալ զնորընծայս գնամք ի Նովենթայ ի զբօսարանս: Սկսաք շինել զտօլապսն գրքատան փառաւոր: Տուաք եւս շինել ի վերայ կարեաց սենեկաց զայլ նոյնչափ տեղիս, յոր մտեալ լինի ի վերին սրահէն, եւ ի վերայ այնորիկ թարց, տեղի զբօսանաց, որպէս էր հին թարացն առաջի մեծ պատուհանին, զոր աւերեաց լուսահոգին եւ զայլ փոքր շինեաց: (Մելգոնեան առ Հ. Միքայէլ, 1756 յունիսի 5. [Ս. Ղազար]):
      
       ճկէ. Արդ էնջիքլիքան աստ սկսաւ տպիլ ի փրօփականտա 1756 ի մայիսի 17: Նաեւ հրաման է ի պապէն որք ամենայն ազգք յեկեղեցին իւրեանց պատարագեսցեն եւ ոչ ի լաթին, որպէս ես այժմ պատարագեմ ի մեր եկեղեցին ի մայիսի 18: (Մեսրոպ եպս. Քեահեա Արապեան առ Մելգոնեան, 1756 յունիսի 8. [Հռովմ]):
      
       ճկը. Զվէմն մարմարոնեայ երկաթագիր տառիւք չքնաղս քանդեալ, եւ զքանդակսն սեւափայլ դեղովք լցեալ` եդաք ի ճակատ եկեղեցւոյ ի յիշատակ յաւիտենական առ յապայ եկելոցն: Այլ ի լրումն պատմութեանս եւ զվիրգիլեանն բանահիւսութիւն զ ի նմա քանդակեալն աստէն տողեցից. «Եկեղեցիս փոքրակառոյց` Լուսաւորչին հոգւոց մերոց, յիշատակ է ազգիս հայոց. յիւրեանց արդեանց ւ ստացուածոց, Պ էլրղատի հատուածական ի Նայիսօ պանդխտելոց»: (Հ. Յովհաննէս վրդ. առ Հ. Անդրէաս, 1756 յուլիսի 23. [Նայսօց?]):
      
       ճկթ. Կալլիացին ընդ արծուոյն դաշնադրեալ է բազում մասամբ եւ պայմանօք, ուստի արծիւն այժմ ոչ է ընդ անկլային, մանաւանդ ներհակ եւս է նմա. Մօս կւա եւս է ընդ սոսա: Կալլիացին դուստր տալոց է արծուոյ որդւոյն, եւ դեռ չէ տուեալ: Արծիւն ընդ Պրուշին գրգռեալ է ի մարտ, օգնական ունելով իւր ի Կալլիացւոյն իբր յիսուն հազարից: Եւ ընդ այս պայմանագրութիւն յահի են եւրոպեան մանր պետութ իւնք: … Ծանիր զի տունն Ֆիէսոյի յայսոսիկ աւուրս վաճառելոյ վերայ է, եւ յոյժ յուսամք մեք գնել զնա, զի գնացեալ տեսաք զայն ընդ Յօհաննէս աղային, եւ յոյժ հաւանեցայ ընդ այն, զի ամենայնիւ վայելուչ էր, եւ թէ վեց հազարաւ կարասցուք կորզել զնա, մեծ ինչ է, զի տէրն ութն հազար խնդրէ : (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ, 1756 ի սեպտ. 6. [Ս. Ղազար]):
      
       * . զորմէ խորհեալ է Յ օհաննէս աղայն ընծայ տայ զայն նմա ի մէնջ. ասեմ, թէ այսուհետեւ անարժան է նա բարեկամութեան մերում, զի անզեղջ հայհոյիչ, եւ անարգիչ գտաւ աստուծոյ եւ սրբոց նորա եւ գլխոյ եկեղեցւոյն եւ լուսահոգի հօր մերում իբրեւ զնեռն երեւեալ չարութեամբ ի ժամանակի մերում: (Հ. Իգնատիոս առ Մելգոնեան, 1756 սեպտ. 15. Կ. Պոլիս):
      
       ճհա. Զկազմուածս ընկուզի պատուհանից գրքատանն սկսաք, զորոյ ծախուցն եթէ զկէսն վճարեսցէ եպիսկոպոսն ըստ խոստմանն` մեծ ինչ է. այլ եւ կամիմք բուռն արկանել զշինուածոյ ջրհորոյն մեծի. ուստի որ ինչ գտանի ի ձեռս ձեր հաւաքեալ փութով յղեսջիք: (Հ. Գրիգոր [Գանագեռցի] առ Հ. Միք. Հ. Իգն. Հ. Զաքար, Հ. Մկրտիչ [թուղթ հասարակաց], 1756 Հոկտ. 11. [Ս. Ղազար]):
      
       ճհբ. Զմուստաֆայ փաշայ վէզիրն փոխեցին եւ աքսորեցին ի Ռատոս կղզին: (Հ. Իգն. առ Մելգոնեան, 1757 յունվ. 17 Կ. Պոլիս):
      
      
       ճհգ. Զմուստաֆայ փաշան զվէզիրն ընկէց վէզիրութենէն.. սուլթան Օսմանն, եւ զՌահիթ փաշան հալպու ընտրեաց ի վէզիրութիւն, եւ այժմ խեամախայ այսինքն վէքիլ նստեալ կայ յըՍ տամպօլ եւ սպասեն Ռահիթ փաշային: (Հ. Զաքարիա վ. Ա. առ Մելգոնեան, 1757 Յունվ. 19. [Կ. Պոլիս]):
      
       ճհդ. Ահագին վրդ. ն ընտրեալ ի կաթողիկոս էանց յԻ ւսկիւտար յաւուրս յայսոսիկ երթալ ի կողման Կ արնոյ, թէպէտ եւ դժուարին երեւի երթալ նմա, քանզի աւեր են կողմանքն արեւելից: Իսկ պատրիարգն մեր Յակոբ վրդ. ն ծանր հիւանդ կայ ի ձեռս բժշկաց… հիւանդութեամբ իմն, որ վէրէմ կոչի: (Հ. Իգն. առ Մելգոնեան, 1757 մայիս 18 ի Կ. Պոլիս):
      
       ճհե. Զարալը օղլու փաշայն բազում զրկանս եւ կոտորածս արարեալ ի Թ օխաթ, եւ ապստամբեալ ի թագաւորէն. զօրս ի վերայ կարգեցին, եւ յաղթել զնա, բերին զգլուխ նորա աւուրս յայսոսիկ եւ Կ ոստանդնուպօլիս: Դարձեալ Արապ խատըմ մի երբեմն մեծ պաշտօնեայ ի սառային տաճկաց եւ յաղագս յանցանաց սիւրկիւն արարեալ, ապստամբեցաւ. եւ զօրաժողով եղեալ իբր տասն հազարօք, հարուածս մեծամեծս հասուցանէ տաճկաց, մինչեւ զհաճըլարսն կոտորեաց, եւ զայլ բազում չարիս արար, վասն որոյ եւ տաճիկք ի հոգս են: ([Հ. Մկրտիչ Անանեան] առ Մելգոնեան, 1757 մայիս 19. [Կ. Պոլիս]):
      
       ճհզ. Շինուած գրքատան վասն չկարելոյ բուսուցանել զանցեալ ծախսն, յայսմ ամի անգործ մնաց: (Հ. Գաբր. վրդ. առ Հ. Մկրտիչ Անանեան, 1757 յունիս 22. [Ս. Ղազար]):
      
       ճհէ. Յետ պայրամին եմուտ խորհուրդ ի մէջ այլազգեաց վասն ապստամբութեան, եւ գտան ուրեք ուրեք այնպիսի ոմանք. եւ ի խեղդ մահու վճարեցան. եւ զի մի' տրտունջ նոցա զօրասցի` եղեւ եասախ խալփախից եւ անկարգ զգեստուց հրէից եւ քրիստոնէից: … Գիտեմ զի քան զմեզ աւելի բարւոք իմացայք զհրաշալի յաղթութիւն թագուհւոյն ընդդէմ պռանտէպուռկաց, եւ զազատութիւն Բ րակայ քաղաքի Բոյեմիոյ: (Հ. Իգն. առ Մելգոնեան, 1757 յուլիս 15. ի Կ. Պոլիս):
      
       ճհը. Տետր մի հնարեցին հայք, զոր տան ամենեցուն ձրի, յորում կայ պատմութիւն ինչ հանդերձ կարճ վիճաբանութեամբ. իբր թէ սուրբն Ներսէս Լամբրօնացին զկնի Տարսոնի ժողովոյն` ի Կոստանդնուպօլիս գնացեալ դեսպան, յաղթեալ է բոլոր վարդապետաց յունաց, ջատագովեալ զմոլորութիւնս հայոց, որոց բովանդակին սուտ է եւ զրպարտական, զմին ի նոցանէ առի եւ առաքեմ ի վանս: (Հ. Մկրտիչ առ Մելգոնեան, 1757 յուլիս 19. [Կ. Պոլիս]):
      
       ճհթ. Զայս բառարանս [Ստ. Ռօշքայ Լեհացւոյ] տեսի ես ի Ս տանիսլաւ քաղաքի, լիագոյն քան զմեր սակաւ ինչ, է ի հայէ առ լատին, եւ ի լատինէ ի հայ լեզու, ստուարութիւն է յայսմաւուրին չափ: … ողորմած հոգի Տէր Գրիգոր ըԶուանջայու Աւագէրէցն նման էր սակաւ ինչ կերպարանօք եւ բարուք հօրս մերոյ ողորմած հոգի Մխիթար Աբբային, վասն զի զայս սքանչելի այրս ոչ միայն ողբաց ազգն հայոց այլ եւ առ հասարակ սարմատացիք, ռուզք, յոյնք, հրէյայք, տաճիկք, մինչեւ շուարեալ մնացի ընդ առն մեծասքանչ համբաւոյն: (Հ. Սահակ առ Հ. Մկրտիչ Անանեան, 1757 յուլիսի 20. [տեղի?]):
      
       ճձ. Արդէն լուեալ էք զմեռանիլ սուլթան Օ սմանին իւրով հիւանդութեամբ, եւ թէ ի նոյն օրի ի 29 հոկտ. նստաւ փոխանակ նորա սուլթան Մ ուստաֆան որդի սուլթան Ահմէտին բազում խաղաղութեամբ…: Ոչ սակաւ փոփոխութիւն եղեւ մեծամեծաց ի թագաւորէն վրէժ առեալ վասն եղբօր իւրոյ դեղակորոս լինելոյ կամակցութեամբ նոցա ընդ առաջնոյն: (Հ. Իգն. առ Մելգոնեան, 1757 Նոյեմբ. 18 Կ. Պօլիս):
      
       ճձա. Յամին 1757 հոկտեմբերի 29եւի 4 ժամուն նախ քան զկէս գիշերն մեռաւ տաճկաց թագաւորն սուլթան Օ սմանն, եւ ընդ առաւօտն ի 30 հոկտ. բերեալ զսուլթան մուստաֆեան զ42ամեայն զորդին սուլթան Ահմէտին նստուցին ի տեղի նորա խաղաղութեամբ առանց ճիկ հանելոյ ուրուք ի յուժաւորաց. եւ ի նոյեմբերի 23-ին յաւուր հինգշաբթի գնաց յԷյիպ, եւ ընդ մէջ ածաւ թուր եւ թագաւորեաց ուրախութեամբ ամենեցուն: (Հ. Զաքարիա առ Մելքոնեան, 1757 Նոյեմբ. 19. [Կ. Պոլիս: ])
      
       ճձբ. Վասն եգղոմեան աթոռոյն ծանիք, զի է այն գործած հնդկաց եկեալ ի Հ նդկաստանէ, եւ է լեալ սա աթոռ փաշայից ղզըլպաշի. այլ եւ տաճկաց. եւ ի սատակել Թահմազին եաղմայ արարեալ. եւ ագոյց նորա ոչ են հասարակ ոսկր, այլ փղոսկր. իսկ փայտն է անփուտ եւ անգիւտ, զորոյ երկու սիւնական ուխտիւք խնդրեալ, խլեցին շինուած եւ ի տեղի նորա զայլ փայտ եդին : (Հ. Մկրտիչ Անանեան առ Մելգոնեան, 1757 Նոյեմբ. 19. [Կ. Պոլիս?]:
      
       ճձգ. Յաղագս պատերազմի այսչափ ինչ լսեմք առ ժամանակօքս, զի ասեն նէմէցք զբերդն ըՇ վայնից, երկու անգամ գրօհ տուեալ ի վերայ եւ անկեալ են ի նէմէցէից մինչեւ յառնուլ զքաղաքն 6000 զինուորք, եւ հանեալ են ի քաղաքէ աստի երկու միլեօն կէս միլեօնի մթերդ եւ զէնք պատեարզմի յամենայն տեսակաց անհամար, եւ զայս քաջութիւն արար Նատաշտի սպարապետն: Ապա յետ այսորիկ առին եւ չպռասլավ, յետ այսր պատահեալ միմեանց զօրք թագուհւոյն ընդ զօրաց պռուշին կոտորեալ են զ5 գլխաւոր զօրագլուխս եւ 20000 զօրս, առին ի զքաղաքն բռիք եւ պաշարեալ են արդ զքաղաքն այս: (Հ. Թադէոս վրդ. [Կ. Պոլսեցի Գրիգորեան] առ Մելգոնեան. 1757 դեկտ. 9 (Փետրվարատին):
      
       ճձդ. Ի կողմանէ պատերազմաց միշտ անպակաս եւ զրոյց. յանցեալսն թագուհին յաղթեաց բանակի Պ րուշին որ էր քառասուն հազարաց, եւ էառ զամենայն կահ կարասի նորա. եւ մնաց Պ րուշին երեսուն հազար միայն, եւ յայսոսիկ աւուրբ լուաք, թէ Պ րուշն նոյն երեսուն հազարաւ յուսահատաբար յարձակեալ ի վերայ բանակի միոյ թագուհւոյն յաղթեալ է նմա: (Մելգոնեան առ Հ. Իգն. 1757 դեկտ. 21. [Ս. Ղազար]):
      
       * ի բազմաց հետէ հիւանդ էր ախտիւ քանքռենայի եւ խուրսախ վէրմիյի եւ յանզգոյշ կալն վտանկեցաւ եւ հոկտ. 29 ի 5 ժամու գիշերոյն մեռաւ, եւ ի տեղի նորա նոյնհետայն նստուցին զորդին սուլթան Ա հմէտին յանուանեալն սուլթան Մ ուստաֆայ…: Ի մահուանն առաջնոյն… ոչինչ շփոթութիւն ծագեցաւ: Բայց զարմանք մեծ այս են, զի յառաջագոյն միւնէճիմքն գուշակեցին, թէ սուլթան Օսմանն ոչ կատարեալ զամս երիս, մեռանելոց է: Եւ զկնի նորա գալոց է թագաւոր որ զաւուրս 75 կամ ըստ ոմանց 90 նստեալ յաթոռ մեռանելոց է: Եւ զկնի յառնելոց է շփոթութիւն մեծ ի մէջ տաճկաց եւ հուսկ յետոյ յաղթեալ թագաւորեանքն նստուցանելոց են երրորդ թագաւոր, եւ նա թագաւորելոց է ամս 25 եւ ապա վերջանալոց է թագաւորութիւն ի տաճկի: Արդ առաջինն կատարեցաւ եւ երկրորդն երեւի նոյնպէս կատարիլ: (Հ. Մկր. Անանեան առ Մելգոնեան, 1757 [տեղի ?]):
      
       ճձզ. Նստաւ սուլթան Մուստաֆան ի կիւրակէ եւ թուր կապեաց ի ԵՇ-բթի մեծաւ հանդիսիւ եւ նոյնժամայն փոխեաց զբազումս, որպէս զսիլիհտար աղայն, զղզլար աղասին, զփախուտան փաշայն եւ զհէքիմզատէն ծովահեղձոյց արար. փոխեաց եւ հեղձոյց զայս պալատականս. բայց արտաքոյ եւ խաղաղութիւն մեծ: (Հ. Մկրտիչ առ Մելգոնեան, 1757 [տեղի ?]):
      
       ճձէ. Ի գլխոյն հրամանէ ամենեքան սեւազգեցեալ գծուծ շրջին, մինչեւ բժշկաց լատին[աց]ւոց եղեւ զգենուլ զգեստ հարկատու հպատակի: … Այսօր տանէրէցն հայր Մկր տչենց տէր Յ ովհաննէսն եկեալ ի տունօրհնէնք ի 17 յունվարի ըստ նորոյն, ասաց` թէ այսօր մեռաւ Մ խլայիմօղլու Գէորգ վարդապետն: (Հ. Իգն. առ Մելգոնեան, 1758 յունվ. 19. ի Կ. Պոլիս):
      
       ճձը. Իմացաք եւս զտալ սուրբ ժողովոյն պաշտպան կրօնիս մերոյ զկարտինալ Սփինէլլին: … Վասն որպիսութեան քաղաքիս զայս ծանիք, զի յոյժ թանկութիւն է այժմ ամենայն իրաց, մանաւանդ հացի, որոյ ոչ միայն քառասուն տրամն է մէկ ստակ, այլ եւ այնքան սեաւ եւ խառն ի կորեկէ, ի գարւոյ, ի մոխրոյ եւ յայլոց հատից, մինչ զի ոչ կարէ ուտիլ, եւ ասի, թէ մինչ ցայսօր չէ եղեալ յՍտամպօլ այսպիսի սղութիւն. իսկ յԱնատօլու աւելի է սղութիւնն քան որ յՍ տամպօլ, մինչեւ լսեմք թէ ի Տ իարպէքիր զմի շունն մի ոսկի վաճառեն ի յուտել: Բաց ի սղութենէ տեղւոյս գոյ եւ եասախ անտանելի ի կողմանէ զգենլեաց ամենայն ռայէից` մանաւանդ խալփախից, ուստի գրեթէ ամենեքին այժմ դնեն խալփախս թաթարի ի գլուխս իւրեանց. մերոյն եւս մորթն այնչափ փոքր եւ նուազ է, մինչեւ ծաղրական իմն է զոր կրեմք ի գլուխս մեր: Իսկ ալըշվէրիշ ոչ միայն ոչ գոյ քաղաքացւոց ընչից իւրեանց, զորմէ տրտունջ է ի բերանս ամենեցուն, այլ եւ ոչ գրեանց մերոց վաճառելեաց: Լուաք եւ զմահ հօր մերոյ Մ ինասայ արքեպիսկորոսին, եւ զֆալիտ լինին պարոն Նահապետին…: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան. 1758 փետր. 19. [Կ. Պոլիս]):
      
       ճձթ. Պատկերահան պարոն Յովհաննէսն ի Հռօմ առ Աստուած փոխեցաւ ի փետրվարի : (Մելգոնեան առ Հ. Զաքարիա, 1758 ապրիլի 4. [Ս. Ղազար]):
      
      
       * առողջ է յոտիցն, եւ տարան զնա յաւուրս յայսոսիկ ի Նառլ ըղաբուն Ս ամաթիոյ, ուր եկաց իբրեւ շաբաթս երիս, եւ գնաց ընդ իս յուխտ ի գերեզման երանելի տեառն Կոմիտասայ: Սառաֆօղլու Ս արգիս վարդապետն, զոր դեռ ոչ եմ տեսեալ, յայսմ ամի կարգեցաւ քարոզիչ յեկեղեցւոջ սուրբ Լ ուսաւորչին, եւ հռչակեցաւ ի քաղաքիս քաջ բանասաց, մինչեւ ընթացան ի լսել զքարոզ նորա խուռն բազմութիւնք, ընդ որս եւ յոլովք յուղղափառաց եւ ոմանք ի ֆռանգաց գնացին եւ հաճեցան: Թէպէտ եւ յոմանց լուայ ասել, թէ ոչինչ օգուտ է քարոզ նորա, այլ մանաւանդ վնասակար, զի բազումք պատրեալ ընդ պաճուճազարդ բանս նորա իբրեւ ուղղափառ թուլանան եւ հովանան աստի ի մերոց եւ վաղվաղակի կործանին. եւ այսպէս ահա ի բազմաց բամբասի նա, թէ զի՞ է, զի դարձեալ յերկրէ քրիստոնէից եկն եմուտ ի մէջ հայոց. եթէ էր նա քաջ ուղղափառ, զայս ոչ առնէր, ասեն: (Հ. Իգն. առ Մելգոնեան, 1758 Ապրիլ 18. ի Կ. Պոլիս):
      
       ճղա. Ի Կոստանդնուպօլիս է ծայրագոյն փէսատ եւ կասկած փոխելոյ զմեծն: Թանկութիւն եղեւ ամենայն իրաց. եւ անթիւ անձինք կամին փախչիլ ի Ֆռէնկիստան…: Հրամայեաց արուեստաւորաց շինել զպալատն արքունի որ ի յԵ տրենէ. եւ յղէ զբազում նաեւ պարութս ի Խառայ տէնիզ. կասկած այնպէս է, իբր թէ տաճիկն կամի բանալ զպատերազմ…: Պատրիարգն շինեաց զգիրք մի տաճկերէն, եւ եղեւ մեծամեծաց հայոց անախորժելի. եւ արարին սինոդոս այրել զամենայն. բայց պատրիարքն ընդդէմ կայ: (Հ. Մկրտիչ առ Մելգոնեան, 1758 յուլիս 19. [Կ. Պոլիս]):
      
       ճղբ. Աստի չուեաց քէֆէցի պարոն Պետրոսն Մահտեսի Ղազարեան` դէպ առ ձեզ, … եւ ընդ նմա առաքեցի զչորս պատկերս, զորս ողորմած հոգի պարոն Յովաննէսն եթող յիշատակ ի կենդանութեան իւրում, եւ զկնի մահուան նորին ընկալայ ի ժառանգից իւրոց տալով զձեռագիրն իմ, թէ ընկալայ ի կողմանէ Գերյարգելի Աբբայ Հօրն: (Յովսէփ Քահանայ Գրիգորեան առ Մելգոնեան, 1758 Օգոստ. 26. Հռօմ):
      
       ճղգ. Անցեալ շաբաթոջ եկն գիր մի ի Հ ալապու քրքճի Գ րիգորին գրեալ ապրէլի 16 աւուր ի յօսէփէ որդւոյ իւրոյ, ոչ համառօտ բանիւ գրէ այսպէս. Զկնի որոյ քիլտանցոց Արհի եպիսկոպոսն չուեաց ի Հալապոյ տասնապատիկ եղեւ զրկանք եւ տուգանք եւ սովն քան զոր առաջ էին եւ ամենայն աւուր 40 անձինք ի քրիստոնէից մեռանին ի սովու, մի մասն ի մէջ տանց եւ 3 մասն ի փողոցս եւ ի հրապարակս, եւ ի տաճկաց առաւել եւս. եւ մանկունք աւելի յոյժ քան զչափ հասեալս մեանին. ուստի վասն բազմութեան նոցին վանդակաւ բարձեալ զդիակունս նոցա եւ տարեալ զչորսն եւ զհինգն ի միում գերեզմանի թաղեն. ուստի ի շրջիլն ի մէջ մթագոյն շուկայից մեծ զգուշութիւն պիտոյ է, զի մի ոտիւք կոխիցեն զնուաղեալսն ի սովու եւ զմեռեալս եւ զանկեալս ի վերայ ճանապարհի, եւ այլն: (Յովսէփ եպս. առ Հ. Գրիգոր վարդապետ, 1758 Օգոստ. 26. ի Հռօմ):
      
       ճղդ. Դիպուած ինչ ցաւալի հանդիպեցաւ յաւուրս այսոսիկ ի Պ էլէկրատն, վասն զի բոլոր ծածուկն եպիսկոպոսանիստ պալատին եւ առագաստն մեծաշէն եւ հոյակապ եկեղեցւոյն այրեցաւ, եւ բովանդակ զանգակքն հալեցան. թէպէտ ի ներքուստ ոչ եկեղեցւոյն եւ ոչ պալատին ամենեւին վնաս ինչ ոչ եղեւ, զի զարմանալի քարաշէն եւ կամարձեւ շինուածք էին: Բայց այսու ամենայնիւ այսպէս ասեն, մինչեւ 40 հազար մաճրու վնաս եղեւ եւ այժմ, գ[երապայծառ] եպիսկոպոսն մինչեւ ի ձմեռան կամի վերստին ծածկել զառագաստն այլ առնել ամրագոյն քան զառաջինն: … Լուաք աստ վասն ընտրութեան սրբազան պապին, թէ է պապ կարտինալն պատուայու Գարլօ Ռ էձօնիգօ Վ էնէտիքու: Յոյժ ուրախացաք, մանաւանդ Հ. Կարապետն մեզ լիապէս գրեաց, թէ որպիսի ուրախութիւն եղեւ ի Վ էնէտիք: Ինձ թուի գերյարգելի զի այժմ յոյժ բարւոք լինէր մեզ ունիլ զբնակութիւն ի Հռօմ, եւ տեսական առնել զկացութիւն կրօնին մերոյ: (Հ. Ղազարոս առ Մելգոնեան, 1758 Օգոստ. 28. [Եղիսաբեթուպօլիս]):
      
       ճղե. Էրէկեան օրն Ամենապայծառ Աստուածածնի եկեղեցւոջ որ է մերձ Բ օրթօ Բ օբօլօյին եղեւ ըստ հին սովորութեան Գափէլլայ փափական, եւ անդ գումարեցաւ մեծահանդէս ժողովն առաքելական Պալատին. եւ զկնի կարտինալական ձայնաւոր Պատարագի, հրեշտակն Նապօլոյ թագաւորի եկն հանդիսիւ ընծայեաց սրբազանին զերիվարն եւ 12000 սքութ վասն հարկի Ս իկիլեայ կղզոյն. եւ ասեն ի տօնի սրբոց Պահապան հրեշտակաց Պապն կարտինալ առնելոց է զիւր նիփօտն եւ զեպիսկոպոսն Պատուայու եւ այլ ոմն ընդ նոսին: (Յօվսէփ եպս. առ Հ. Գէորգ, 1758 սեպտ. 9. ի Հռօմ):
      
       ճղզ. Պատրիարքն առ նախանձու զՍ առաֆօղլու Ս էրգիս վարդապետն, որ երբեմն այդր էր, յաքսորս առաքեաց ի Կիպրոս կղզին, ի սեպտեմբերի 8, (զոր Հ. Մկրտիչն ոչ գիտէ, զի ելեալ էր աստի)…: Պատճառն սիւրկիւնին նորա երկու են գլխաւորք: Մինն նախանձ պատրիարքին, որով նախանձէր ընդ ընդունելութիւն նորա ի բազմաց. ընդ քարոզն, որով գովիւր ի բազմաց, եւ ընդ հռչակն նորա, որով հռչակիւր գոլ գիտուն, զի… կամի զի ինքն միայն գտցի յերկիր իմաստուն. ուստի եւ ընդ գիտութիւն հրէից եւ տաճիկ նախանձի: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան, 1758 սեպտ. 13. [Կ. Պոլիս]):
      
       ճղէ. Վասն Սարգիս [Ս առաֆեան] վարդապետին աքսորմանն որ եղեւ ի 9 սեպտեմբ. ի պատրիարգին նախանձուէ ֆէրմանաւ ի Սամսոն ատասըն, գիտեմ, զի լուայք, ընդ որ ամենեքեան ցաւեցան յոյժ ուղղափառք եւ հայք. եւ ասեն թէ ոմանք ի սառաֆից առնլոց են զիթլախն առ ի յետս դարձուցանելոյ, եթէ ողջ մնասցէ ի ճանապարհի, զի երկնչիմք թէ կորուսցեն, եւ անյայտ արասցեն: Ժանտախտն փոքր մի դադարեցաւ, բայց թշուառութիւն քաղաքիս վասն պակասութեան տուրեւառութեան վաճառի օր ըստ օրէ յաճախէ, որոյ պատճառ դնեն զերկրորդն արքայի, զորմէ եւ տրտնջեն յոյժ եւ խնդրեն զկորուստ նորա (Հ. Իգն. առ Մեքգոնեան, 1758 սեպտ. 18 ի Կոստանդնուպօլիս):
      
       ճղը. Ցաւք եւ հիւանդութիւնք տակաւին յաճախեն ի քաղաքիս եւ ժանտախտն կոտորէ զմեծս եւ ծաղիկն զտղայս, որոց ոչ գոյ թիւ… գրեթէ ոչ մնաց տուն, յորում ոչ իցէ ողբ եւ կսկիծ վասն պէսպէս տառապանաց: Իսկ վասն աքսորման Սառաֆօղլու Սարգիս Վարդապետին գրեցի միանգամ, զի տարան զնա շղթայակապ ի կողմանս Կիպրոս կղզւոյն բերդագրեալ լինել անդ: Այլ այժմ ոմանք յուղղափառաց գաղտ ի մէջ իւրեանց միանբանեալ ջանան յետս դարձուցանել զնա առնելով զիթլախն, բայց երկնչիմ գուցէ իմացեալ պատրիարգին հասուսցէ զկնի նորա զվճիռ մահու. քանզի ի հայոց կողմանէ ոչ ոք նմա օգնական: Յաւուրս յայսոսիկ լուաք զուրախալի լուր յաղթութեան թագուհւոյն ի վերայ պռուշաց: (Հ. Իգն. առ Մելգոնեան, 1758 նոյեմբ. 18 ի Կ. Պօլիս):
      
       ճղթ. Ասեն թէ Ս արգիս վարդապետն այժմ ի Ս ախըզ է, եւ առեալ են վասն նորա զգիր ազատութեան, բայց միայն թէ կացցէ ի Սախըզ: (Հ. Յակոբոս Վ. Չամչեանց առ Մելգոնեան, 1758 դեկտ. 18. [Կ. Պօլիս]):
      
       մ. Ի դեկտեմբերի 28 եղեւ եանղըն մեծա յՍ տամպօլ ի Չ աթլատը փախուն սկսեալ այրիլ ի չորրորդ ժամէ գիշերոյն մինչեւ քսանմիերորդ ժամ տունջեան, եւ այրեցան տունք աւելի քան զերկու հազարս, յորս էին ճամիք բազումք, զոր օրինակ Ք իւչիւկ Ա յա Սօֆիան, եւ այլք նմանք նմին, եւ մեծամեծ սարայք բազումք, ել հուրն ի խօնախէ թաւուխճի պաշին. եւ այրեալ զտունս` որ շուրջ զՉ աթլատը խափույովն զտափարակաւն առ պարսպօք քաղաքին, դիմեաց ապա առ զառիվերն մինչ ի կռնակ սէտէֆճոց, եւ եկն վերջացաւ վերին ծայրն եանղընին առ պարսպօք սուլթան սարայի Կ էտիկ փաշային, եւ ստորին ծարյն ի մէյտանն Խատըրղայ իլիմանին: Եւ թէպէտ չայրեցան տունք քրիստոնէից, սակայն քէսատութիւն առեւտրոյ յաւելուլ սկսաւ ի վերայ առաջնոյ քէսատութեանն: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան, 1759 Յունվ 2. [Կ. Պոլիս]):
      
       * խոռ աչօք է ընդ ֆռանկս եւ ընդ դեսպանս. եւ եհան հաթթիշէրիֆ, աստ եւ յամենայն երկիր տէրութեան իւրոյ, թէ մի' ոք ի յունաց, ի թաւշանից, ի հայոց եւ յայլոց ազգաց ռայէից իմոց բնիկ յերկրէ իմմէ եղելոց դարձցի ի կրօնս ֆռանկաց, եւ ընդ թեւօք նոցա մտեալ եւ թէրճիման գրեցեալ ազատ համարեսցի զինքն, այլ ամենայն բնիկ ծնեալք յերկրի խարաճս տայցեն, եւ սկսան կալնուլ զյոյնս եւ զթաւշանս զֆռանկացեալսն, որք եւ փոխեալ զզգեստս սկսան առնուլ խարաճս. այս եղեւ ի դեկտ. 23: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան, 1759 Յունվ. 19: [Կ. Պոլիս]):
      
       մբ. Լսեմք վասն Ս առաֆօղլու Ս արգիս վարդապետին լինիլ ի հիւանդութեան ի Ք իայ կղզւոջ, որ է Սախըզ. եւ դեռ յաքսորս է, եւ ասեն, թէ չիք նմա հնար դառնալոյ ի Կոստանդնուպօլիս: (Հ. Իգն. առ Մելգոնեան, 1759 Փետր. 17. ի Կոստանդնուպօլիս):
      
       * Գառն Աստուծոյ օրհնեաց եւ բաժանեաց, զի 9 ամաց հետէ ոչ էին օրհնեալ. եւ սկիզբն ամսոյս այսորիկ եկն եհաս ի Հռօմ անտոն եպիսկոպոսն ղպթոց ազգէ զոր աւելի քան զհազար ամ է ոչ ոք եպիսկոպոս այնմիկ ազգէ ի Հռօմ եկեալ էր. այլ ասեն այս է առաջինն զկնի Եփեսոսի սրբոյ ժողովոյն ի Հռօմ դիմեալ: (Յովսէփ եպս. առ Մելգոնեան, 1759 ապրիլ 21. [Հռովմ]):
      
       մդ. Առի զգիր քո ցանկալի գրեալ առ իս ի Ս ամաթիա քաղաքի մեծի մասին պարծանաց վասն երանւոյն [Տէր Կոմիտասայ] տապանի անդ լինելոյ մարմարիոն քարամբ քանդակագործ զարդարելոյ, եւ քոյդ աշխատութեան կցորդ եւ պատճառ գոլոյ: … Կարծեմ, թէ ի վաղուց հետէ լուր մահուան Ղ աբուխռան իրիցուն հասեալ իցէ յականջս ձեր. զի իբր թէ յանկարծ անհաղորդ մեռաւ. գիտես դու զնա, թէ զիարդ վերակացութիւն առնէր գերեզմանի երանելւոյն, եւ գանձէր զդրամս հանապազ, եւ կեղծաւորէր առ երեսս ուխտաւորաց, պատմելով զվարս եւ զսքանչելիս նորա, եւ կատարէր զկարգ մարտիրոսաց: (Հ. Իգն. առ Հ. Մկրտիչ, 1759 յուլիս 19. ի Կոստանդնուպոլիս):
      
       մե. Ի տօնանմային քրիստոնեայք նորոգեցին զժամս իւրեանց. արդ` զՊ էշիքտաշու ժամն ոչ միայն նորոգեցին, այլ եւ փոքր մի մեծցուցին: Բայց ահա յաւուրս յայսոսիկ զայն ժամ պէշիքտաշու հրամանաւ թագաւորին ի հիմանց փլուցին տաճիկք վասն ոչ տալոյ հայոց չուխատարի միոյ զկռծոնս, որպէս ետուն այլոց տաճկաց, եւ այլ զի չուխատարն խնդրէր զմի քսակ դրամ: Եւ իբրեւ իմացան թէ չուխատարն արզուհալ է արարեալ թագաւորին վասն ժամուն, թէպէտ խարճեցին իբր երեսուն քսակ, զի արգելցի բանն փլուզանելոյ զժամն, բայց ոչ կարացին: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան, 1759 օգոստ. 1. [Կ. Պոլիս]):
      
       մզ. Ընդ աւուրս այսոսիկ Սառաֆօղլու Սարգիս վարդապետն թոյլտուութեամբ պատրիարգին եկն աստ ի տուն իւր իբրեւ ի ծածուկ առ ի հոգալ զպէտս ինչ իւր. եւ հանդերձեալ է գնալ յԵւդոկիայ լինիլ առաջնորդ քաղաքին: (Հ. Իգն. Մելգոնեան, 1759 Օգոստ. 19. ի Կոստանդնուպօլիս):
      
       մե. Վասն Ա հագին Ս ահակ վարդապետին լսեմք, թէ գալոց է ի Կոստանդնուպօլիս հրաժարեալ ի կաթողիկոսութենէ. եւ ասէ Սարգիս վարդապետն (Սառաֆեան). թէ չարիք մեծամեծք եկեսցեն ի վերա ազգիս ի գալ նորա աստ, քանզի բարկութեամբ գայ, եւ ոչ ունի ինչ երկիւղն յումեքէ: Մանաւանդ յարուսցէ զկռիւ ի վերայ պատրիարգին, եւ բազում դրամք խաղասցեն ի դուռն տաճկին: Եւ նա ինքն Սարգիս Վարդապետն հիւանդագին կայ ի մահճի յետ դեղին ցաւոյն ըմբռնեալ ի ջերմանէ. եւ քանի մի աւուրք են, զի ոչ կարացի երթալ տեսանել զնա: (Հ. Իգն. առ Մելգոնեան, 1759 Նոյեմ. 19 ի Կոստանդնուպօլիս):
      
       մը. Կարծեմ մինչեւ ցարդ լուեալ ես զյաղթութիւն տաւունին ընդ Պ րուշին. զի Պրուշն խորհեցաւ նենգել տաւունին եւ կործանել զնա, եւ ինքն նենգեցաւ. զի ցանուցեալ տաւունին զխորհուրդս նորա, աճապարեաց եւ զխումբ մի քսան հագարաց նորա ի մէջ առեալ, յետ կոտորելոյ իբր վեց հազար մի ի նոցանէ, զչորեքտասան հազարն կենդանւոյն անձնատուր գերի անձնատուր գերի կալաւ ամենայն զինուք զարդուք. կահիւք եւ կարասեօք նոցա. եւ այս ի մեծագոյն ուրախութիւն օգոստականաց, եւ ի միջաբեկութիւն փրուսեանց: (Մելգոնեան Աբբ. առ Հ. Մկրտիչ 1759 դեկտ. 8. [Ս. Ղազար]:
      
       մթ. Դեռ նստի [Սարգիս վ. Սառաֆեան] ի տան քեռ իւրոյ, եւ ոչ խառնի յինչ յեկեղեցւոջն հայոց, եւ երթայ անդր երբեմն իբրեւ անցաւոր եւ օտար. ոչ պատարագէ եւ ոչ քարոզէ. եւ կարծեմ թէ զայս ձմեռն աստ ձմերէ մինչեւ տեսցէ թէ զինչ լինիցի յազգիս եւ ի քաղաքիս: Ո'չ կարէ ասել, թէ ոչ երթամ յԵ ւդոկիայ, զի այնու պայմանաւ եկն աստ, ապա թէ ոչ լինի ընդդէմ արքունի հրամանի: Եւ ոչ կամի յօժար սրտիւ երթալ վասն խղճի մտաց, վասն այսորիկ յերկարէ օր քան զօր զգնալ իւր: Ասէ, եթէ միաբանեալ ոմանք յուղղափառաց տային ինձ գաղտ իբր 2000 դրամ յապրուստ այսօր յարուցեալ չուէի աստի ի Վէնէտիկ: (Հ. Իգն. առ Մելգոնեան, 1759 դեկտ. 15. ի Կոստանդնուպօլիս):
      
       մժ. Գուցէ լուեալ է ձեր այդր թադարաց եօթն հազարաց, որ կամելով փոխել զխանն թադարաց մերոյ գաւառին, բռնացեալ բազում վնասս հասուցին բազմաց քաղաքաց, մանաւանդ յերկրէն Պ ուղտանաց գերեցին անհամար գերիս յիշխանաց եւ ի սոսկականաց, մինչեւ կամեցան ասպատակ նոցա անցանել ի Լեհաստան, եւ անտի եւս կողոպտեալ. եւ բազումք յիշխանաց եւ ի պարոնաց մինչեւ ի Եաշ քաղաքէն փախստական եղեալ մազապուր ի Լեհաստան մտեալ ի բերդորայս ամրանային եւ երկրին սկիզբն արար թանկութեան: Եւ մեր տեսեալ զայս ամենայն, զի չէր հնար ուրեք ամրանալ յօտար երկրի, յանձնելով զմեզ կամացն Աստուծոյ լաւ համարեցաք դառնալ առ ժամանակ մի թաքչիլ ի կողմանս ուրեք: Եւ երկու ամիս ճանապարհ արարեալ ահաւոր եւ սարսափելի, մինչեւ բազում անգամ ողորմութեամբն Աստուծոյ զերծանիլ ի մահուանէ, եկաք ի Կեռլէ քաղաք: (Հ. Սահակ առ Մելգոնեան, 1759, 8. [Սեպտ. ? տեղի?]):
      
       մժա. Քաղքիս տէրն ալ մէկ նասխ քրիստոնեայ ատօղ մարդ մի է. թիւրլիւ թիւրլիւ եասախներով կու չարչարէ զիւր քրիստոնեայ ռայէները. իրեն կէօրէ ալ գտեր է մէկ ըՍտամպօլ էֆէնտիս մի, որ ան ալ քրիստոնէից հասիմ է: Հիմակ կնքտոց չէտիկ բապուճը կարմիր հանգցնել տուին. հրէաներուն մաւի չէտիկ բապուճը թէ կնքտոց եւ թէ էրիկ մարդոցը վերցուցին, անոնց ալ եւս հագցնել տուին: (Մեծ Թագուհին մայրապետ առ Չ էչիլիա կոյս եւ քոյր նորա եւ Ս րբուհի քատըն, Ա բրահամ, Յ արութիւն, Թօմաս, տէր Պետրոս եւ Հ. Մկրտիչ, 1760 Յունվ. 10. [Կ. Պոլիս]):
      
       մժբ. Լուաք զի ի մեծէ երկրաշարժէ եղելոյ ի Դ ամասկոս եւ ի Պ էյրութ, եւ ի Սայտայ եւ յԵ րուսաղէմ, բազումք մեռան, եւ շինուածք կործանեցան: Լուաք եւ զյաղթութիւնս թագուհւոյն ի ձեռն քաջ զօրագլխի իւրոյ Տաւունայ ի Սաքսոնիայ: (Հ. Իգնատիոս առ Մելգոնեան, 1760 յունվ. 10. [Կ. Պոլիս]):
      
       մժգ. Գիր առի Հ. Զաքարիայէն Վէնայով, յորում գրէ զայսոսիկ, որ զկնի: Շարժ մեծ եղեալ է ի կողմանս Ս իւրիոյ. եւ վասն Շ ամ, այսինքն Դ ամասկոսի քաղաքին ասի, թէ յոյժ մեծ վնաս եղեալ է նմա ի շարժէն, ամենայն ճամիք նորա փլեալք են, եւ ընդ նոսա նաեւ այն մեծ ճամին, զորմէ ասի, գոլ շինուած նորա ըստ ամենայն բանի նման շինուածոյ այդր եղեալ եկեղեցւոյ սրբոյն Մարկոսի, եւ մէն մինարէն նորա կործանեալ, զորմէ առասպելաբանեն տաճիկք ընդ այն իջանել քրիստոսի յաւուրն յորում գալոց է առնել զընդհանրական դատաստան: Այլ եւ անբաւ տունք այնր քաղաքի փլեալք, եւ որք յոտին երեւին մնացեալք, բնաւքն ճաթռոտեալք, եւ կասկածելիք ի բնակիլ, եւ անհուն մարդիկք ի ներքոյ փլատակաց: Այն շարժ եղեալ է եւ ի Թրիպօլիս, ի յԱ նթաքիայ, եւ ի Ս այտայ, եւ յայլուր յայնս կողմանս. ուստի տաճիկք Ստամպօլու ամենեքին սասանեալ կան: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ, 1760 փետր. 16. [Ս. Ղազար]):
      
       մժդ. Սառաֆօղլու Սարգիս վարդապետն աղաչեաց յոյժ յիշխանաց մատոյց զպատարագ ի Լուսաւորչի եկեղեցւոջ յութերորդ աւուր յայտնութիւն, եւ ապայ ի խնդրոյ սառաֆաց ակամայ կամօք պատրիարգին հրաւիրեցաւ յեկեղեցին Պ ալատու, եւ սկսաւ տալ զքարոզ ի չորեքշաբթի օրէ պահոց սրբոյն Սարգսի. եւ խուռն յամենայն կողմանց երթան ի լսել զքարոզ նորա: (Հ. Իգն. առ Մելգոնեան, 1760 փետր. 19. ի Կոստանդնուպօլիս):
      
       մժե. Ընդ Ս առաֆօղլու Սարգիս Վարդապետին չկարացաք խօսիլ, զի նա ի Պալատու եկեղեցին է ի Խ. օրեայ քարոզութեան. եւ բարի համբաւ նորա հնչէ ընդ ամենեցուն բերանս: (Հ. Իգն. առ Մելգոնեան, 1760 մարտի 19. ի Կոստանդինուպօլիս):
      
       մժզ. Ի Վեննա մեծ պատրաստութիւն գոյ հարսանեաց որդւոյ թագուհւոյն. եւ աստի անտի դրամս ժողովէ թագուհին ի ծախ հարսանեաց. 8000 մարչիլ մաճառաց երկիրն պարտի տալ. 2000 արտիալ: Բայց այժմ լուաք թէ մեծ յաղթութիւն արարեալ է Ճէնռայ Լաւտօն վարատինցի, զի հարեալ ընդ 16000ի, զբազումս սպանեալ, եւ զբազումս ի գերի վարե[ա]լ. միայն 600 ճողոպրեալ են. կալեալ են եւ զմեծ ճէնռալն Ֆօգէդ, եւ զայլ փոքր ճէնռալս Պռուշի: (Հ. Թադէոս վրդ. առ Մելգոնեան, 1760 յուլիս 4. [Եղիսաբեթուպոլիս?]):
      
       * ոչ գիտեմ որպէս զօրացոյց մեր տեսեալ` ետ թարգմանել ի տաճկական լեզու, եւ զի նոքա մինէճիմի, կամ ասացից էփիմէրտիէսի բանից մայիլ են. կարծեալ է, թէ այնպիսի ինչ իցէ, բայց յորժամ ոչ է գտեալ ի նմա զխնդրելին իւր, ասացեալ է. Լաւ է ըստ հաշուին լուսնին. բայց յայլ բանս ստորոտի իմն զրոյցս բարբառի: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան, 1760 Օգոստ. 19. [Կ. Պոլիս]):
      
       մժը. Ընդ աւուրս ընդ այնոսիկ սկսաւ այսր անդր տարածիլ ժանտ ախտն, եւ այլ պէսպէս ցաւք բազմացեալ ի քաղաքիս զօրանան օր ըստ օրէ: Մանաւանդ տուրեւառութիւն ոսկերչաց, եւ ակնագործաց ի շուկային գրեթէ ամենեւին դադարեալ է, եւ ամենեքեան ի վարանս տարակուսանաց շուա րեալ կամ եւ ոչ գիտեն թէ զինչ արասցեն…: Եւ լուաք վասն միոյ ուրումն նախարարի, որ ի կողմանս Փ ոքուն Ա սիոյ, թէ բազում զօրօք վտարանջեալ կամիցի գալ ի կողմանս յայսոսիկ, իսկ այժմ լռութիւն է վասն նորա. քանզի կարծեմ թէ հաճեցի աստի զմիտս նորա. եւ դարձաւ գնաց, ուր եւ երթալոց էր: … Վասն աւերման եւ կործանման Տ րապիզոն քաղաքին գրեցի միանգամ, եւ այժմ զնոյն գրեմ, թէ նա գրեթէ ի սպառ կործանեցաւ վասն երկպառակութեան զօրացն, որ ի ներքս ի բերդն եւ որ արտաքս, որպէս պատմեցին քաղաքացիք նորա. նոյնպէս սկսեալ է աւերութիւն եւ ի կողմանս Կիւմիւշխանայի: (Հ. Իգն. առ Մելգոնեան, 1760 Օգոստ. 19. ի Կոստանդիուպօլիս):
      
       մժթ. Վասն գրքոյ Յովսեպոսի Փլափիանոսի եբրայեցւոյն գրեցի առ գերյարելին վասն տպագրութեան, զոր ոմն ի մեծ վաճառականաց ծախիւք իւրովք կամի տպել. եւ զ500 յայնց վախըֆ արար Էջմիածնայ, եւ զ500 Ե րուսաղեմայ: Ուստի տեառք նոյն գրքոյն կաթուղիկոսն եւ Ե րուսաղեմայ պատրիարգն. եւ աստ ի Կոստանդնուպօլիս նոցին փոխանորդքն: Եւս յոյժ կամի պատրիարգն տեսանել զտպիլն սոյն գրքոյս: Ուստի եւ զամենայն թէութիւնս գրեցի աբբայ հօրն: (Աթանաս եպիսկոպոս առ Հ. Մկրտիչ, 1760 Հոկ. 20. [Կ. Պոլիս]):
      
       մի. Վասն Ս առաֆօղլու Սարգիս վարդապետին գիտելի է, զի յաւուրս յայսոսիկ տեսաք զմիմեանս, եւ մատուցի նմա զողջոյն ձեր, եւ յետ բազում խօսակցութեանց հարցի զմտաց իւրոց, եւ ասաց, թէ ի նոյն միտս եմ անցանելոյ ի կողմանս յայդոսիկ, բայց մնամ յուսով ի մօտոյ առնուլ զդրամս ինչ իբրեւ հազար դահեկան ի պատրիարքէ աստի վասն տուգանաց եւ ծախուց, զոր սպառեցի ի հալածմանս իմ: Եւ ապա անցեալ յԵ ւդոկիա, ուր սահմանեալս եմ երթալ յառաջնորդութիւն արքունի հրովարտակաւ, անտի յուսամ փութով եւ դիւրութեամբ իջանել ի Մ իջերկրեայ ծովեզր, ուստի տեառն յաջողելով ակն ունիմ միւսանգամ տեսանել զարեւմուտս: Արդ` զայս խորհուրդ իւր խնդրէ ունիլ ի ծածուկ վասն ահի հակառակորդաց եւ հայցէ զօգնութիւն աղօթից ձերոց: Փառք եւ գոհութիւն տեառն, զի առ այժմս փոքր մի պատրիարքն զիջեալ յառաջին բնութենէ, եւ օգնականք բազում են Սարգիս վարդապետի եւ մեծամեծաց հայոց: (Հ. Իգն. առ Մելգոնեան, 1760 Նոյեմբ. 19. ի Կոստանդնուպօլիս):
      
       միա. Վասն Լիբանանու Կաթուղիկոսին ` ծանիր, զի ոչ բարձին զկաթուղիկոսութիւնն ի նմանէ, այլ մանաւանդ զխնդիրսն նորա կատարեցին, եւ պատուով առաքեցին զնա ի տեղի իւր. թէպէտ նախ յաչաց մեծամեծաց հանին զկաթուղիկոսն ոմանք հակառակորդք… ուստի եւ բան եւս եղեւ բառնալ զԿաթուղիկոսութիւնն ի նմանէ. բայց հասու եղեալ խեռութեան հակառակորդացն, արտաքսեցին զնոսա ի հայոց ժամէն, եւ զկաթողիկոսն պատուեցին ընծայիւք, տալով զմի արծաթի փառաւոր սրբատուփ, եւ զմի ձեռք զգեստ եկեղեցական, եւ հարիւր սկութ ի ծախս ճանապարհին, այլ եւ զմի մասունք արծաթի ամանով: (Մելգոնեան առ Հ. Զաքարիա, 1760 Նոյեմբ. 22. [Ս. Ղազար]):
      
       միբ. Յայսմիկ երեքշաբթի օրն ել մի ֆէրման, զի ամենայն ոսկերիչք, ի հայոց եւ թէ յունաց` թողցեն զմօրուս, թէ ծերք իցեն, եւ թէ երիտասարդ, թէ ամուսնացեալք եւ թէ ոչ. այնպիսի խռովութիւն գոյ այսօր ի մէջ հայոց, զոր ոչ կարեմ պատմել. ոմանք կամին թողուլ զքաղաքն եւ փախչիլ, ոմանք զԿէտիկ, ոմանք զՕտան: (Աթանաս եպս. առ Հ. Մկրտիչ, 1760 դեկտ. 20. [Կ. Պոլիս]):
      
       * գնալն յԵ տրինէ ստուգեն. միայն սպասէ զաւակին ծնանելւոյ, եթէ իցէ ստոյգ: Եւս ֆերման գնացեալ է ի Ստամպօլու յԵ րուսաղէմ, փլուցանել զամենայն եկեղեցիս քրիստոնէից հայոց, յունաց, փրանկաց եւն.: Եւ այս է ողբալի, թէպէտ կարծեմ թագաւորն ոչ հասանի դիտման իւրում, զի Ֆէլլահքն ոչ թողուն որպէս թուի բազմաց, զի իւրեանց հացն յայնցանէ է: Եւ կարծեմ թագաւորին էճէլն եւն. նաեւ ի Թէքիր տաղը եղեալ ժամն ֆրէնկաց տուեալ է փլուցանել: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ Անանեան, 1761 Յունվ. 10. [Ս. Ղազար]):
      
       միդ. Իմացայ որ զՀ. Մկրտիչն ի Հռօմ կարգեալ են առ ժամանակ մի ի վերայ հայ ուսանողաց գօլէճին փրօփականտայի, եւ թէ ունի ընդունելութիւն առ մեծամեծս սուրբ ժողովոյն…: Հրաման ել յարքայէ երկրիս գրգռմամբ խույումճի պաշուն խույումճոց զԿէտիկ ունողաց` զմօրուք. եւ թողին բազումք գրեթէ ամենեքին: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան, 1761 Յունվ. 12. [Կ. Պոլիս]):
      
       միե. Վասն Ս առաֆօղլու Ս արգիս վարդապետին յայտ լիցի, զի յաւուրս յայսոսիկ խօսեցայ ընդ նմա. եւ նա պատմեաց ինձ, եւ ասէ, թէ ես ոչ եւս երթայց ի Թօխաթ, այլ ի տեղի իմ դնելոց են զԱ հագին Ս ահակ վարդապետն. եւ ես այժմ ի խնդիր եմ առնուլ դրամս ի պատրիարգէ վասն վնասուն հալածման, եւ ի մտից աթոռոյ Եւդոկիոյ ըստ չափու տարւոյ միոյ. եւ յուսամ կուտել ընդ ամենայն իբրեւ զչորս տաղանդս առ այժմ: (Հ. Իգնատիոս առ Մելգոնեան, 1761 Յունվ. 19. Կոստանդնուպօլիս):
      
       միզ. Վասն պատերազմաց հաստատեն աստ, թէ ստուգապէս տաճիկն յառնէ ի վերայ Վենետիկեցւոց, ուստի ի բազում տեղեաց լուաք, թէ զՎ էնէտիկու էլչին ըմբռնեալ եդեալ են ի Եէտիղուլէն: Իսկ զՏ աւունին աստ սկսան ասել զներհակն գրեցելոց ի գերյարգութենէդ, այսինքն թէ կացուցեալ են զնա Ճէնէռալիսիմօ բացարձակ. այսինքն անկախ ի ճէնկ տիվանէն Վ էնայու. եւ զյովսէփն ընդ երեսուն հազարաց մաճառից յղեն ի պատերազմ. սակայն ի ներքեւ կառավարութեան Տ աւունին. յորոց յայտ է թէ ամենայն ինչ է անստոյգ: (Հ. Մկրտիչ առ Մելգոնեան, 1761 Մարտ 28. [Հռովմ]):
      
       միէ. Վասն տօնանմայի քաղաքիս (վասն նորոգ ծնեցելոյ Շ ահ Սուլթան դստեր թագաւորի): գուցէ գրեալ են այլք, զի յայս նուագ առաւել եղեւ քան զառաջինն փառազարդութիւն դրանց ապարանից մեծամեծաց, եւ տ'եաց զաւուրս եօթն, եւ տուաւ համարձակութիւն ամենեցուն առհասարակ առնել ուրախութիւն յամենայն տեղիս: (Հ. Իգնատիոս առ Մելգոնեան, 1761 մայիսի 19. Կոստանդնուպօլիս):
      
       միը. Ընկալայ զգիր գերյարգութեանդ. եւ իմացայ զէութիւն իրաց: Սակայն ասես թէ թարգմանութիւն Յ ովսեպոսի ճառից խանգարեալ իցէ. մերքն չունին ժամանակ իբր ի նորոյ թարգմանել զբոլոր գործն: Մի վասն այսորիկ խորհիցիս հայր պատուական. զի չէ' որպէս կարծեսդ. թարգմանութիւնն յուսամ թէ չունի հարկ այնպիսի մեծի սրբագրութեան, զի մեք աստէն` ո'րքան է' մերս կար` յետ ըստ ամենայնի թարգմանելոյն` ընդ հայր Զաքարիային վերստին սրբագրեցաք: Եւ եթէ ի տեղիս ոմանս պատահմամբ սխալ ինչ անցեալ իցէ` նոյնն յաչաց վրիպմանէ պատահեալ` կարէ յապակիլ դիւրապէս: Բայց այս չէ այնքան փոյթ. այլ տակաւին դրամոյ խօսակցութիւնն ոչ բացորոշեցաւ` որում ես փափագիմ, զի կարօղ լինէի միանգամ զգիրքն ընդ դրամոցն յղել առ ձեզ: (Աթանաս վրդ. եւ եպիսկոպոս առ Մելգոնեան, 1761 յունիս 20. [Կ. Պոլիս]):
      
       միթ. Զաստուածաբանին բանսն եւս իմացայ մանաւանդ վասն երանացուցանելոյ զլուսահոգի հայրն մեր, որ վասն մեր իրաւի մեծ ինչ է, եթէ յաջողեսցի: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ, 1761 օգոստ. 22. [Ս. Ղազար]):
      
       մլ. Վասն ժամերգութեանց գրեանց, որք աստ յօրինին, ծանիր, զի շարունակ Հ. Վրթանէսն պարապեալ է յայն, եւ գործն ոչ է թեթեւ որպէս գիտես. մինչեւ ցայժմ ժամագիրք եւ շարականն եղեալ են ամենայն նօթայիւք, այժմ պարապի ի կազմութիւն տօնացուցին եւ ճաշոցին ի միասին ըստ ժամերգութեան մասին. եւ այնք եւս մօտ են յեզերիլ. յետ սորա սկսանի զնոյն ճաշոցն ըստ պատարագի մասին որ ես փութով եզերի, զի ամենայն նօթայի պատկերեալքն նախ եղեալ են ի մասին ժամերգութեան եւ ի տօնացուցին…: Իմացաք եւ զբան վիգարութեան քոյ, շնորհաւոր լիցի. ճարեցից ես անձն փոխանակ քոյ այդր, զի դու ազատեալ երթիցես ուղիղ դէպ ի Ստամպօլ, բայց մի' միայնակ, զի ոչ վայելէ աստիճանիդ նորոյ, այլ տաց քեզ զերկու ընկերս, զՀ. Անտոնն մեծ ի գրագիր սրտապարար, եւ զՀ. Յովսէփն աւտիթօռ քեզ, եւ զԹօմաճանն քեահեայ յաւելից ի վերայ երկուցն: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ, 1761 դեկտ. 5. [Ս. Ղազար]):
      
       մլա. Վասն տպագրութեան Յովսեպոսի գրքոյն (կարծեմ թէ գրեալ է իմ առ ձեզ) ծանի'ք, զի այն դադարեցաւ առ այժմս ի տպագրելոյ, եւ թէ տպագրեսցի ոչ եւս տպագրի ձեռամբ մերոյ. եւ թէ յետ ժամանակաց աղաչանք եւս լիցի. ես ոչ առնում յանձն. ուստի ուրախ լերուք, զի այն բեռն բարձաւ ի մէնջ: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան, 1762 յունվ. 15. [Կ. Պոլիս]):
      
       մլբ. Յոյնք քաղաքիս հրամանաւ պետաց, իւրեանց եպիսկոպոս ընտրեցին, որ ձեռնադրելի է ի Զ անդայու ի Ս անթամաւրայի, եւ ի Ք եօրֆուի եպիսկոպոսաց յարքեպիսկոպոսութիւն ի վերայ նոցա. եւ զիւրոյ եպիսկոպոսութեան հաստատութիւնն առնելոց է ի Ստամպօլու պատրիա[ր]գէ իւրեանց: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ Անանեանց, 1762 յունվ. 23. [Ս. Ղազար]):
      
       մլգ. Սառաֆօղլու Ս արգիս վարդապետն, որ երկու ամ է` որ ի Պ ալատու ժամն էր եւ անդ քարոզէր, փոխեցաւ անտի ի Խ ալաթիայ ի ժամն Լուսաւորչին կարգաւորմամբ պատրիարգին, բայց պալատացիք դժուարեալ ընդ այս` յարուցին աղմուկս ոչ սակաւս. ուստի եւ պատրիարքն զաւագ երիցու նոցա եւ զայլոց երկուց երիցանց զարզն տուեալ առաքեաց ի քիւրէկն. եւ ընդ այս այլ քահանայք եւ մեծամեծք պալատցոց գժդմնեալ սկսան խսխալ պատրիարքին: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան. 1762 Փետր. 1. [Կ. Պոլիս]):
      
       մլդ. Գոյ այժմ ի Ս տամպօլ ի մէջ հակառակորդաց նաեւ կռիւ մի մեծ, եւ այս է վասն ընտրելոյ զառաջնորդ Ե րուսաղէմի, զի առաջինն` որ էր Թ որոս վարդապետն` մեռաւ: Արդ` պատրիարքն իւրայնովք եւ բազում աշխարհականօք ընտրեցին զոմն առաջնորդ Երուսաղէմի. իսկ ամիրայքն չհաւանեալ ընտրութեան պատրիարքին` ընտրեցին զայլ ոմն, եւ ջանան փոխել զպատրիարքն. ուստի եւ նա ոչ գիտէ զինչ գործէ առ ի հաճոյանալ նոցա: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան, 1762 փետր. 15. [Կ. Պոլիս]):
      
       մլե. Վասն պատերազմաց ծանիր, զի Ս աքսօնիա զօրքն թագուհւոյն ի դիմի հարեալ զօրացն Պ րուշի եւ եղբօր թագաւորին Պրուշից, յաղթեալ են եւ փախստական արարեալ զեղբայրն Պ րուշին զօրօքն իւրովք, զբանակն առեալ, եւ զութն հազար կալանաւորեալ: Ասեն եւս թէ զեղբայրն Պրուշին վիրաւորեալ ի բազուկն: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ, 1762 յունիս 12. Ս. Ղազար):
      
       մլզ. Ի Լիբանան եղեալ յունաց պատրիարգն, եպիսկոպոսք եւ այլովք ոմամբք եկն ի Հռօմ վասն ընդունելոյ զարձակումն նզ ովիցն, որով նզովեցին զնա ի Լ իբանան ի կողմանէ պապին, վասն չհնազանդելոյ կարգաւորութեանց սոցա, եւ միանգամայն վասն արդարացուցանելոյ զինքն: (Հ. Մկրտիչ առ Մելգոնեան, 1762 յունիսի 19. [Հռովմ]):
      
       * եկն ի Կոստանդնուպօլիս ի լինիլ մեծաւոր, քանզի եկն հրաման ի սրբոյ ժողովոյն հանել վանել զամենայն կարգաւորսն սրբոյն անտոնի վանուց, որպէս եւ եղեւ իսկ. եւ ի տեղի նոցա զայլ նոր կարգաւորս հաստատել հանդերձ մեծաւորաւ, որ եղեւ փատրէ Ճիվան Կրիզ օսթօմօն: (Աթանաս եպս. առ Մելգոնեան, 1762 յունիս 20. [Կ. Պոլիս]):
      
       մլը. Իմացայ զգալուստ հայ եպիսկոպոսին կոչեցելոյ Թիֆլիզցի Գրիգոր վարդապետ…: Հ. Գրիգորն… իսկապէս գնեաց զմեծ օտալար մի մերձ ի սանթօֆիցն առ սուրբ Պետրոսիւ. ունի աւելի քան զյիսուն օտայ. եւ պարտէզ անհուն. ունի կէլիր տարին 180 սկուտս, գնեաց զայն տասնչորս հազար տուգաթ: Սակայն տեղին է իպսիզ. եւ օդն գրեթէ մահաբեր. եւ երկնչիմ թէ այն լիցի լիբանանեցւոց ի կործանումն: Նաեւ էառ ի փափէն զՊռէվի, զի արասցէ զայն` վանք, եւ շինեսցի ի նմա եկեղեցի, եւ կոչեսցէ զանուն նորա Լուսաւորիչ: (Հ. Մկրտիչ Ան. առ Մելգոնեան, 1762 յուլիս 24. [Հռովմ]):
      
       մլթ. Զմոզգովաց թագաւորն նոր լօթրան եւ թանձր պրուշեան կալան, եւ կայ այժմ յարգելանս, եւ կին նորա որ է մեռեալ թագուհւոյն քեռ դուստրն, թագաւորէ այժմ: Այս դիպաւ նմա վասն երից. նախ զի ի դաւանութեան մոսկովեան հաւատոյն ոչ եկաց. այլ զլոթրանութիւնն հանդիսացոյց ոչ միայն յանձն իւր եւ յոմանս, այլ ի բոլոր թագաւորութեանն կամեցաւ մուծանել: Երկրորդ` ստեաց երդմանն կալոյ ի հաշտութեան ընդ տանն Ա ւստրիայու: Երրորդ, ձեռնտու եղեւ թշնամւոյ մեծի տանն Ա ւստրիայու եւ Մ ոսկովու: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ Ան. 1762 Օգոստ. 7. [Ս. Ղազար]),
      
       մխ. Լուայ եւս թէ թագաւորն բանտարկեալ նախ ունեցեալ է եւս զկամս բաժանիլ ի թագուհւոյն, եւ զայլ կին ածել. ուստի այսմ եւս գիտակ գոլով թագուհին, աճապարեաց հոգալ զբան առն իւրոյ ունելով եւ զայլ պատճառանս: Եւ գրեաց առ թագուհին Ճէրմանիայու, թէ ընդ քեզ եմք եւն.: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ Ան. 1762 Օգոստ. 14. [Ս. Ղազար]):
      
       մխա. Վասն յունաց եպիսկոպոսին որ է ի նազարէթն, ծանիր, զի լուայ թէ ձեռնադրօղքն սորա, որք էին եպիսկոպոսքն Ք եօրֆէզու եւ Ք էֆալօնիայու, ծածուկ բանադրեալ են ի պատրիարքէն Ս տամպօլու. ուստի եւ առաքելն յունաց առ պատրիարգն Ս տամպօլու զգիր, զի հասատատութիւնն իւրեանց եպիսկոպոսին տացէ, նա գրեալ է, թէ ոչ ինչ է եպիսկոպոսութիւն սորա, զի բանադրեալ էին ձեռնադրօղքն: Եւ սոքա պաղեցան յոյժ իւրեանց եպիսկոպոսէն, եւ դարձեալ գրեալ են գիր առ պատրիարգն Ստամպօլու, եւ սպասեն թէ զինչ լուր գայ: … Թագաւորին տաճկաց երեքամեայ դուստրն մեռեալ է: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ, 1762 Սեպտ. 1. [Ս. Ղազար]):
      
       մխբ. Իմացայ… ես վասն Լիբանանցւոց, եւ գնեալ տեղւոյս նոցա, եւ Հ ալպու նոր հաստատեալ վիգարին, որով Լ իբանանու հայոց կաթողիկոսն ամենեւին թարմատարի: … ասես ստոյգ, թէ տաճիկն պատրաստի ընդ ծով եւ ընդ ցամաք ի պատերազմ. եւ թէ զօրքն խնդրեալ իցէ զայ: Եւ թէ հրաման տուեալ է ժողովել զօրաց ի Պ էլրղատ: Եւ ի Պ օսնա պատրաստութիւն կերակրոց դնէ. եւ ստոյգ ոչ լինի գիտացեալ թէ յոյր վերայ շարժի: Սոքա եւս աստ ծածուկ պատրաստութիւն նաւուց տեսանեն: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ Ան. 1762 Սեպտ. 11. [Ս. Ղազար]):
      
       մխգ. Վասն պատերազմաց… լուայ թէ ֆրանսզի եւ սպանեօլն հաշտեալ են ընդ ինկլիզին. եւ այսպէս մնաց միայն սէճինան ընդդէմ Պռուշին, զի ի մոսկով եւս լսի թէ շփոթութիւն գոյ: Իսկ տաճիկն ասեն, զզօրսն զորս յայլեւայլ կողմանս առաքեալ էր յետս կոչեաց: …. Վասն տաճկական պատերազմին գրեցի վերագոյն. եւ զի այն երեւոյթին պատրաստութեան պատերազմի ասեն լինիլ վասն պարըշին, այսինքն մինչեւ կատարեսցի այն դաշնադրութիւն, եւ յորժամ եղեւ այն պարիշն վերջացոյց պատրաստութիւնն, զայսմանէ այլեւայլ խօսին: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ Ան. 1762 Սեպտ. 25. [Ս. Ղազար]):
      
       մխդ. Ի ստամպօլու գիր առի, յորում գրի. ի խալճի հրէայս խաբէութիւն գտեալ արտաքսեցան ի Տարապխանայէ աւելի քան զհազար, եւ ի տեղի նոցա հայք յաջորդեցին. եւ զՏ իւզօղլու Միքայէլ աղայն խալճի պաշի արարին: Թագաւորին դուստր մի ծնաւ եւ արարեալ են տօնանմայ զաւուրս հինգ: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ, 1763 յունվ. 22. [Ս. Ղազար]):
      
       մխե. Զանքատիմ կոչեցեալ խանն ըՍ պահանու ելեալ ՃՌ ասգեարով, բոլոր Ա ճամիստանն յաւար հարկանելով եւ իւր պետութիւն ենթակայ առնելով, եկն եւ եհաս Ո ւռմիայ, այժմոյս Ո ւռմիայ շրջապետեալ են զօրքն եւ ինքն նստեալ է ի քաղաքն Թ արվէզ… մեր Խ ոտրջրոյս Բ տղայ Թ արվէզու էկին, նոքայ ստուգապէս պատմեցին: Սահակ վարդապետն որ մակ անուամբ կոչիր Ահագին, յանկարծակի մահուամբ մեռաւ, ոչ խոստովանութիւն եւ ոչ սրբութիւն եւ ոչ կտակ. ԸՃ քսակն յելաւ: (Տէր Յակոբ Տէր Ղազարեան քահանայ ի Խոտրջրոյ առ Մելգոնեան, 1763 մարտ 17. [Խոտրջուր]):
      
       մխզ. Յաւուրս յայսոսիկ աստ առաջի Լիտոյին գոյր պէյլիկ նաւ մի, որ սպասէր մտանել ի յիլիմանն. եւ յանկարծ յարեաւ հողմն սաստիկ արեւելեան եւ նաւն գոլով յոյժ հին եւ չհանդուրժեալ բռնութեան հողմոյն խորտակեցաւ, եւ իբր չորս հարիւր անձինք հեղձան ի ծովն արք եւ կանայք եւ անվորք մտեալ ի նա ի զանազան տեղեաց գալ ի Վէնէտիկ: (Մելգոնեան առ Հ. Զաքարիա 1763 մարտ 19. (Ս. Ղազար):
      
       մխե. Լինելի տօժն մեր բրօգուրաթօռ Մօչինիկոյն, որ ստիպեալ յեղբօրէն յանձն էառ զտօժութիւնն, զի ինքն ոչ կամէր, բայց զի մի տրտմեցուսցէ զեղբայրն գիջաւ: Սորա զամենայն ծախսն, իւր եղբայրն տեսանէ վասն պատուոյ տանն, եւ այն գաւալերութիւնն, որ անկանի ինքեան, տայ միում եղբօրորդւոցն եւ ինքն ապաթիի զգենու: Այլ այն կարծիք, թէ զամուսնացեալն ոչ առնեն տօժ, եւ թէ եթէ իցէ ամուսնացեալ հրաժարիլ պարտի, անհիմն կարծիք է: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ. 1763 ապրիլ 10. [Ս. Ղազար]):
      
       մխը. Ընդ մեռանիլ երկրորդի արքայի Ռ ահիտ կոչեցելոյ իւրով մահուամբ, որ եղեւ ի 8 ապրիլի ըստ նորոյն, ի բանտ արկան երեք լումայափոխքն նորին անուանք, եւ դեռ ի բանտի պօստանճիպաշիին, կան, եւ մնան յետ պայրամին տալ զհամար տուրեւառութեան, զի ասի թէ պահանջի ի նոցանէ 18000 տաղանդ արծաթոյ, եւ կարծեմ թէ մահ եւս լինիցի միում ի նոցանէ, որ երբեմն աշակերտ էր Մխլայիմիին: (Հ. Իգնատիոս առ Մելգոնեան, 1763 ապրիլ 19. Կ. Պօլիս):
      
       մխթ. Ի յԻզմիր եղեւ եանղըն մեծ եւ յոյժ աղետալի, որով գրեթէ երրորդ մասն քաղաքին այրեցաւ բովանդակ տունք ֆրանկաց եւ պալեօզից եւ որք առ ծովեզերք տունք էին, այրեցաւ, բովանդակ տունք ֆրանկաց եւ պալեօզից եւ որք առ ծովեզերք տունք էին, այրեցան, եւ ընդ նոսին անհամար ըռզակք ֆրանկաց եւ վաճառականաց. այրեցեալ է եւ Չ արսը փազարն եւ կէսն Մատամայ խանին. այլ եւ եկեղեցին ճիզվիթաց եւ վանքն ցուքուլանդաց: Նաեւ ի յՍտամպօլ այս է, ի յԻսկիւտար եղեւ եանղըն մեծ ի սեպտ. 1. եւ այրեցան տունք աւելի քան զ3000 հազար, սկսեալ ի ծովեզերէ մինչ ի գագաթ լերինն ընդ հարաւ: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան 1763 Սեպտ. 14 Կ. Պոլիս:
      
       մծ. Վասն ոսկեզօծ աթոռոյ պատմութեանն ծանիր, զի այսպէս եղեալ է իրն: Նահապետ կաթուղիկոսն ուրֆացի գրեալ ) զգիր ողջունի… առ Իննոջանցիոս պապն երկոտասաներորդ: Եւ սոյն պապս վասն ընտանութեան առաքեալ է զայն փառաւոր աթոռն հանդերձ Կղեմէսի աթոռովքն փառաւոր կազմելովք եւ Ստամպօլ առ Խաչատուր վարդապետն, որ յայնժամ լեալ է ի Ստամպօլ հանդերձ պատուիրանագրովք, զի անձամբ առեալ տարցի զաթոռն զայն եւ զգրեանս յԷջմիածին ծընայ կամ ի պարգեւ առ Նահապետ կաթողիկոսն, եւ Խաչատուր վարդապետն կատարեալ է զհրամանն ընկալնլով ի նոյն կաթողիկոսն ի պարգեւ զփիլոն մի մոռ խումաշ է. եւ դարձեալ ի ստամպօլ: Եւ այս տանիլս աթոռոյն եղեալ է շուրջ 1699. կամ 1700 թուին: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ 1673 դեկտ. 3. Ս. Ղազար:
      
       մծա. Ծանիր Հ. Իգնատիոս, որովհետեւ ասես թէ բասենցի Յ արութիւն վարդապետն նուիրակն նորոգ կաթուղիկոսին Սիմոնի է ուղղափառ եւ ջատագով միաբանութեանս, տես թէ հնար ի ձեռամբ սորա զԲ ասենի վանից Աստուծածնի պատկերն ծաղկեայ պատմուճանաւ զհրաշագործօղն առ լուսահոգի աբբահայրն մեր ի ձեռն սերել, եթէ զայսպիսի ինչ արասցէ այդ վարդապետն, մեծ ինչ առնէ միաբանութեանս մերում: (Մելգոնեան առ Հ. Իգնատիոս 1764 ի փետր. 5. [Ս. Ղազար]):
      
       մծբ. Հ. Մատթէոս խնդրէ, եթէ գտանիցի ի Հռոմ պատմութիւն երանելւոյն տեառն Կոմիտասայ նահատակին ի հայ կամ ի ֆրանկ լեզու. զօրինակ մի առձեռն բերցես եւ առաքեսցես: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ Անանեանց, 1764 ի փետ. 11. [Ս. Ղազար]):
      
       մծգ. Խնդրուածքն Հ. Մատթէոսին ոչ կարէ կատարիլ, զի առ նորա եւ ստուերն ոչ գոյ. բայց միայն տեսի ես ի յալեպն յայսմ գիւղագնացութեան ի տունն Պօլօնիացի դեսպանին զպատկերն մերոյ տէր Կոմիտասին ձեւով հայ տէրտէրի, հանդերձ խաւուխով, զի կայր առաջի ատենին վէզիրի, եւ տայր պատասխանի. գիրք իբրեւ ողջուագիրս, եւ զարմացայ, բայց այն ոչ էր արարեալ աստ, այլ ի Ճէռմանիա: Եթէ կամի զնոր ինչ զտէր Կոմիտասէն, ի Ստամպօլու պիտի, զորմէ ես ինչ ինչ գիտեմ ի ստոյգ տեղեաց հրաշք զարմանալի, զորմէ թէ ունիցիմ ժամանակ, գրեցից յետոյ: (Հ. Մկրտիչ առ Մելգոնեան, 1764 փետր. 18 [Հռովմ]:
      
       մծդ. Պատրիարք քաղաքիս Յակոբ վարդապետն ի բազում ժամանակաց հետէ կրէր եւ կրէ հիւանդութիւն իմն վտանգաւոր, եւ արար յաւուրս յայսոսիկ զիմն, ընդ որ ամենայն Ստամպօլ քրիստոնեայք եւ անհաւատք սքանչացան եւ սքանչանան. եւ անուն իւր կրկնապատիկ փառաւորեցաւ, եւ զոր արայն այս է. զի ժողովեաց ի պատրիարքարանն զամենայն վարդապետս եւ զիշխանս հայոց, եւ հրաժարեալ ինքն ի պատրիարքութենէ, հաւ անութեամբ, նոցա կացոյց պատրիարք զԳրիգոր վարդապետն զվէքիլն Երուսաղէմի, որ թէպէտ չէ այնչափ գիտնական եւ բանիբուն, բայց է անվնաս եւ ըստ իմիք ջատագով ուղղափառացս դասուն, զորոյ զկապայ հագնիլն ի վէզիրէն եւ ես աչօք տեսի: Իսկ ինքն յետ նստուցանելոյն զնա յաթոռ իւր սիրով մեծաւ գնաց ի յԻւսկիւտար ի վանքն որ անդ առ ի զդեղօրայս առնուլ վասն հիւանդութեանն. այս եղեւ ի մայիսի 25 եւ 26: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան 1764 յունիսի 1. Կ. Պօլիս:
      
       մծե. Միքայէլ կաթուղիկոսն Լիբանանու գրեաց առ փրօփականտայն, թէ խնդրեմ ի ձէնջ զայս շնորհ. զի որչափ ալուննօ հայ մանկունք գտցին ձեռնաչրելի յիմն թեմէ, յղեսցին առ իս, զի ես ձեռնադրեցից. եւ սոքա արարին ժողով, եւ ի ժողովի անդ` ել հաւանութիւն, եւ ըստ այնմ արարին տէգրէթն, զի միշտ յղե սցին այսպիսիք առ նա: (Հ. Մկրտիչ Ան. առ Մելգոնեան 1764 ի Հռօմ ի 2 յունիսի):
      
       մծզ. Պատրիարգն երկրիս յոյժ հիւանդացաւ, եւ բազում եպիսկոպոսք ի պէսպէս քաղաքաց եկին եւ կուտակեցան եւ Կոստանդնուպօլիս… կոչեաց պատրիարգ զբազում եպիսկոպոս եւ զիշխանս եկեղեցեաց. եւ յետ բազում քննութեան, կոչեաց ինքն զՎէքիլն Երուսաղէմի զԳրիգոր վարդապետն, եւ առաջի ամենեցուն ետ նմա զգաւազան իւր եւ զմատանի, եւ էարկ զփիլոն զանձամբ. եւ ողջունեաց զնա կոչելով զնա կեցցէ՛ պատրիարգ Կոստանդնուպօլսոյ. զնոյնն արարին վարդապետք եւ իշխանք. եւ առեալ տարան առ եպարգոսն. իսկ եպարգոսն ծանոյց զայն արքային, եւ արքայն հաստատեաց զնա Վեհ ազգին, եւ եկն նստաւ յաթոռ. իսկ հինն հրաժարեցաւ, եւ գնաց նստաւ ի վանսն Իւսկիւտարու… սորա [Գրիգոր պատրիարքի] իբր կառավարիչ կացուցաւ մեր Սարգիս վարդապետն, քանզի գոլով նա երիտասարդ հասակաւ, բարւոք է ունիլ նմա զծերունազարդ ոք ի կառավարել զնա: Եւ ինքն, այս է Սարգիս վարդապետն կացուցաւ ի տեղի նորա վէքիլ Երուսաղէմի: (Աթանաս եպս. եւ Վիք. առ Մելգոնեան, 1764 ի Կոստ. ի յունիսի 2):
      
       մծէ. Ի ստամպօլ ի Վէզիրէն նորոգեալ է եասախն եւ սաստկացեալ. ոչ միայն զսեաւս զգենուլ որպէս արդէն զգենուին, այլ եւ զնոյն սեաւն անպաճոյճ զգենուլ. եւ զխալփախի մորթն նեղ, եւ ըստ քիպրիթճիի առնել եւն.: (Մելգոնեան առ Հ. Մկրտիչ, 1764 յունիսի 9. [Ս. Ղազար]):
      
       մծը. Յարաջագոյն քան զիս գրեցին ձեզ այլք վասն մահուան Յակոբայ վարդապետի պատրիարքի քաղաքիս, եւ թէ զիա'րդ փառաւորապէս թաղեցին զնա ի գերեզմանս Պէյօղլիի առ գերեզմանի ջուղայեցի Յակոբ կաթուղիկոսին. եւ անդ ի մէջ բազմութեան ամենայն ազգաց ասաց զՆերբողեան Սառաֆօղլու Սարգիս վարդապետն իբրեւ զժամ մի ի զարմացումն ամենեցուն…: … եասախն խալփախից դադարեաց ամենեւին: (Հ. Իգնատիոս առ Մելգոնեան, 1764 օգոստ. ի 19. ի Կ. Պոլիս):
      
       մծթ. Մահտարաժամն առաջիկայ տարւոյս չար է եւ միւսն ցայժմ սաստակցեալ է յոյժ, մեռեալքն անթիւ են եւ անհամար, ի միոջէ տանէ որ ծանօթ էր, եւ ես գնացի անդ անգամ մի, ելին մետասան ոգիք… բազումք մեռան, եւ բազումք աստ անդ ի գիւղօրէս փախեան, եւ բազումք ի դրսեցւոց դարձան գնացին յերկիր իւրեանց: Թաթարխանն յաւուրս յայսոսիկ եկն ի Կոստանդնուպօլիս, եւ բազումք ի մարդկանց նորա կոտորեցան, մինչեւ անկաւ ահ եւ ի սիրտ խանին եւ հանդերձի դառնալ յետս վաղվաղակի: Բայց հիւանդութիւն տարւոյս ունի զերկու մասնաւոր յատկութիւնս, առաջին զի բազումք յախտացելոցն ողջանան, եւ երկրորդ զի բազումք ի չափ հասելոց եւ ի ծերոց մեռանին քան թէ ի նորահասից եւ ի մանկանց: (Հ. Անանիա վրդ. առ Մելգոնեան 1765 Յուլիսի 17. (Կ. Պօլիս):
      
       * եւս ծպտեալ հանապազ շրջի այսր անդր զբազու դրամս ծախելով ի պարգեւ ամենայն խօլից, զի յինքն յանկուսցէ զսիրտս նոցա, եւ զի զգուշութեամբ պահպանեսցեն զքաղաքն ի հրաձգողաց եւ յապստամբաց: Ժանտամահն որպէս լսեմք օրըստօրէ պակասի: (Հ. Մեսրօպ վրդ. առ Մելգոնեան, 1765 օգոստ. 17. [Կ. Պոլիս]):
      
       մկա Յաւուրս յայսոսիկ երեք եւ երեք գիշեր տօնանմայ եղեւ վասն նորածին դստեր թագաւորին, եւ յամենայն գիշերս տօնանմային անպակաս էր եանղընն աստ եւ անդ, այլ ոչ տեւեաց. սակայն յերկրորդում գիշերի տօնանմային եղեւ եանղընն ի Խալաթիայ ի Խուլէխափուն, եւ յայնմ գիշերի տագնապ մեծ եղեւ յամենայն բնակչաց Խալաթիայ զի հուրն միանգամայն զօրացաւ յանկարծակի, եւ ծառայեցեալ բոցոյն փայլեցոյց առ հասարակ զամենայն երեսս բնակութեանց տեղւոյն. եւ մէխանայքն բազումք եւ մեծամեծք, եւ բնակարանքն խիտ եւ բազմայարկ, եւ մեխանաճիքն ոչ գտան ի պատրաստի, զի փակեալ զդուրս մէխանայիցն էին ի խնջոյս տօնամնմային: (Հ. Անանիա առ Մելգոնեան, 1766 Յունվ. ի 20. [Կ. Պոլիս]):
      
       մկբ. ՅԲՇ. թի իբր ի 15 ժամուն ծնաւ դուստր սուլթան Մուստաֆային, որում եդին անուն Պռէհան սուլթան: Եւ հրամայեցաւ լինիլ տօնանմայ գերիս տիւս, եւ զերիս գիշերս. եւ սկսան եւ յունվ. ի 4էն: (Հ. Յակոբոս Չամչեանց առ Մելգոնեան, 1766 յունվ. ի 20. [Կ. Պոլիս]):
      
       մկգ. Պետրոս վարդապետն` չըրախն Սարգիս վարդապետին եմուտ ի նաւ Իզմիրու գնալ յԻզմիր, եւ անտի ի Վենետիկ. բայց նաւն ընկեալ ի ծովու մազապուրծ զերծաւ ի մահուանէ եւ դարձաւ ի ըՍտամպօլ. բայց այժմ պատրաստեալ է վերստին երթալ ի Վենետիկ: Երեւի գալ այդր առնուլ զպատկանեալս տպագրութեան: (Հ. Յակոբոս Չամչեանց առ Մելգոնեան, 1766 փետր. 15. [Կ. Պոլիս]):
      
       * , կարի խնդութեամբ բազմաց: (Հ. Գէորգ Պաղտատեան առ Հ. Մկրտիչ Անանեանց, 1766 ի դեկ. 26. ի հռօմ):
      
       մկե. Ի գիշերի որում լուսանայր յունվարի 8 ԵՇ. թի, փռնկեցաւ պէյլիկ ղալիօն մի, Ղըզլա կոչեցեալ, որ էր խարըսխեալ յանդիման Պալըխըլին. եւ այնու վառմամբ, գնացեալ անկաւ ի վերայ նաւուց, եւ այրեաց զնաւս ինչ, մի ի նոցանէ լի էր ցո րենով: Իսկ յայրեցեալ նաւուց մին գնաց եւ անկաւ ի վերայ քեօշքին պալատանն Ա յնալը խաւախ կոչեցեալ. եւ այրեաց զայն, զոր եւ յայսմ ամի նորոգեցին…: Իսկ այրեցեալ նաւն արքունի, գնաց ի ճիպալին եւ անդ այրեաց զբազում տունս հրէից: Ի յունվարի 10, յաւուր շաբաթու, իբր ի 21 ժամու, ծնաւ սուլթան Մ ուստաֆային արու զաւակ. անուն եդին նմա, սուլթան Մէհէմէտ. իսկ տօնանման չարարին. զի քարոզ կարդաց վասն տօնանմային լինել ի թագաւորէն հիւմայէ, այսինքն Ճապայ… Դարձեալ ի գիշերի, որում լուսանայր ԳՇ. թի յունվարի, 13 : Եւ զկնի շարժին ել հողմն սաստիկ: Ասեն թէ յայսմ գիշերի ի 11 կամ յ12 ժամէն մինչեւ ց13 ժամն ելեալ է կամարաձեւ լոյս ինչ, որոյ մի ծայրն էր վերայ արքունի պալատին, այսինքն Ս առա պուռնուին, եւ միւս ծայրն դէպի Էիւպ կամ ի Խ ասքեօյ: Ոմանք թէ եւ մի ծայրն դէպ ի Պօղազ իչին: Ասեն թէ եւ ի յունվարի 14 եւս, ի նոյն ժամու ելեալ է նոյն լոյսն. սակայն կայր եւ լոյս լուսնին: (Հ. Չամչեանց առ Մելգոնեան 1767 յունվ. 14. (Կ. Պօլիս):
      
       մկզ. Զերկու փառաւոր եալըս հոռոմօց ի Թառապիայ, եւ զմի յԱ ռնաւուտ գեղն հրամանաւ թագաւորին քակեցին ի հիմանց, վասն զչափն անցեալ փառաւորութեանն, եւ վասն շինելոյն ի հալի տեղւոջ ընդդէմ թագաւորական եասախին: Եւ զմի հոյակապ նորաշէն բաղանիս ի Հ իսար նոյնպէս քակեցին ի հիմանց, զի սպանին զոմն սպասաւորք բաղանեացն եւ ի բաժանելն զինչսն սպանելոյն կռուեցան, եւ իմացեալ կալան եւ պատուհասեցին ըստ արժանեացն: (Հ. Անանիա առ Մելգոնեան 1767 Յունիսի 14. (Կ. Պոլիս):
      
       * երկու հազարէն պակաս, եւ եթէ կամիս գիտել զտեղին, կարեմ տալ հասկացուցանել այսպէս, կայ ի գլուխ ճանապարհին որ երթայ ի Գօլօսէօն ի յաջակողմանն, հանդերձ շահնիշիրով, եւ բազում պատուհանօք հայեցելովք ի վերայ ճանապարհին, Եւ այժմ ճուստար կանեն զտունն եւ ըզպախճան: (Հ. Գէորգ առ Հ. Մկրտիչ Ան. 1767 հմկ. 24 (Հռովմ):
      
       մկը. Ի հոկտ. 16 ուրբաթ տաճիկքն վերստին ետուն արզուհայ գտանցն հայոց. եւ ել ֆերման եւ ըստ ֆէրմանին ի հոկտ. 19 ԲՇ թի ի ղալաթիա մէհկէէն կոչեցին զդատախազ տաճիկսն, եւ զհայ տանուտէրսն եւ ասեն, հայքն հնազանդին հրամանի թագաւորին մերոյ, եւ դուք եւս հնազանդիք թէ ոչ, քանզի ֆէրման եղեւ, զի, տաճիկքն տէյէր փահասընա տացեն զգինս տանցն եւ առցեն զտունսն, արդ` տայք զգինն տանցն եւ առնուք զտունսն. թէ զհեօճէթսն տանցն, տացուք ցհայ տանուտէրսն: Իսկ տաճիկքն ոչինչ պատասխանի ետուն. ուստի եւ ետուն զհեօճէթսն ցհայս: (Հ. Յակոբոս Չամչ. առ Մելգոնեան 1767 նոյ. 30 (Կ. Պօլիս):
      
       մկթ. Ճուզէփփէ Սիմօնիս Ասսէմանին որ էր գրքապետն Վաթիկանու, տամլայով հիւանդացաւ, եւ յետ հնգից եւ վեցից աւուրց ննջեաց ի տէր: Եւ յաջորդեաց ի տեղի իւր, Նէփօթն նորա մօնսինեօռ Էվօտիօն: (Հ. Գէորգ Պաղտ. Մելգոնեան, 1768 յունվ. 16. [Հռովմ]):
      
       մհ. Ի փետրվարի 7 փլուցին զմի եկեղեցին հայոց որ է Էիպ: Զպատճառն ասեն թէ զի ո'չ ետուն Բ ոսկի չօրպաճիին կամ այլում, եւ նոքա ետուն արզուհալ եւ ետուն փլուցանել. դեռ զստոյգն չիմացայ: Եւ ասեն թէ այն եկեղեցին ունի զփնչէ, սակայն տակաւին փլուցին: (Հ. Յակ. Չամչ. առ Մելգոնեան, 1768 փետր. 15. [Կ. Պոլիս]):
      
       մհա. Ի մայիսի 21 շաբաթ, փլուցին եւ զեկեղեցին սրբոյն Եղիայի ի յԷիպ. զի այս եկեղեցի չէ' չինեալ ֆէրմանով, կամ թէ մասն ինչ նորա առանց ֆէրմանի է շինած: Իսկ զեկեղեցին զոր փլուցին ի փետր. 7 կամին տալ շինել, սակայն վերստին փլուցեալ են, ասեն: Լույ թէ սկսեալ են շինել, սակայն վերստին փլուցեալ են: Բայց այս իրավ է ասեն, զի տաճիկք կամին զհայսն հանել յԷիպէն: Եկին ի Թ էքիրտաղուի հայոց եւ ի յունաց ի Կոստանդնուպօլիս, քանզի յոյնք խնդրեն ինչ, զի այն էր եկեղեցւոյն յունաց, բայց հայք առեալ են ասեն: Սակայն պատրիարգն յունաց ոչ եթող տալ արզուհալ առ թագաւորս այս, զի մի եւ յունաց եկեղեցին փլուսցի: Իսկ յոյնք ասեն. մեր ժամը թող փլչի, թէ քան հայոցը փլչի. սակայն պատրիարգն արգել: … Ի յունիսի 13 ծնաւ դուստր թագաւորին անուն նորա Հաթիչէ սուլթան. եւ արարին չորս գիշեր` տէրիա տօնանմասը: … (Հ. Յակոբոս Չամչ. առ Մելգոնեան, 1768, յունիս 30. [Կ. Պոլիս]):
      
       մհբ. Իսկ թէ յինչ պէտս թողեալ էր մեզ զայն Անտօն աղայն, զոր եւ հաստատեալ էր Հ. Թադէոսն. եւ այժմ վասն այնը դիտաւորութեան տուաւ մեզ այն ի ժառանգաց նորա. այս է, զի` 500 ղրուշովն շինեսցի երգեհոն մի եկեղեցւոյդ մերոյ. որ թէ այժմ ոչ յաջողեսցի չլինիլ, նշանակեսցի ի տէֆտէր վանիցն, զի առ ապա շինեսցի, եւ յայլ պետս ոչ կարէ ի կիր առեալ լինիլ այն դրամ: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան, 1768 սեպտ. 14. [Կ. Պոլիս]):
      
       մհգ. Պէյօղլուն Ֆըռէնկի Ա ստուածածն ժամուն իգին տըվին. կը շ նվի կոր քեավկիր լաւ գեղէցիք պինա ցըքեցին. մեր հայօց Է յիպի ժամն բըլուցին մէկ քանի տաճկի արզուհալ տալովն: … Օգօստօսի 25 ին վէզիրը բօխէց թագաւորը Համզա բաշան վէզիր ըլավ սիլիհտարութենէ ելավ առաջ իրէք թուղ առավ թագաւորին առչի ախճկանը նիշանածն էր. ան ախջիկը մեռավ հիմա այտն բաշասիյէր անկից էկավ աղէկ ճէօմէրտ է շատ օսկի տաղըթմիշ կընէ կօր պախշիշ տալով անթին աստին: (Պօղոս Ինճիճի Միքայելեան առ Ստեփան որդի իւր, 1768 սեպտ. 17. [Կ. Պոլիս]):
      
       մհդ. Ի Վենետիկու եկն լուր յայսմ շաբաթու էտիթթօն ռէփուպլիքային վասն կրօնաւորաց առ հասարակ, արգելլով զի մի ունիցին կախումն ի Ճէնէռալացն: Ի 24 տարվէն ոչ ոք կրօնաւոր լիցի եւն: (Հ. Գէորգ Պաղտ. առ Հ. Մկրտչին Ան. 1768 սեպտ. 17. Հռօմ):
      
       * մինչեւ ցայժմ մեզ ոչ դիպավ ինչ երեւելի տէրամբ: (Մելգոնեան առ Հ. Զաքարիա, 1768. [Ս. Ղազար] հակտ. ):
      
       մհզ. Թաթարխանն եկն եմուտ ի ըՍտամպօլ ի հոկտմ. 17 եւ չուեաց ի հոկտ. 29: Եւ նորա բանիւ Լիվօռ պէյն` կապայ հագավ, եւ եղեւ Ուլահ պէյի: Այս այն պէյն, որ յառաջն եղեւ Ուլահ պէյի, քանզի Թաթարխանն խնդրեալ է ի թագաւորեն առնել զսա Ուլահ պէյի: Ասէ ցնա թագաւորն. ո՞չ սա է նա, որ մինչ Պուղտան պէյն էր, նորա ամբաստանութեամբ զքէն դու մանզուլ եղեր ի թաթարխանութենէդ: Պատասխանի ետ Թաթարխանն. այժմ չէ ժամանակ վրէժխնդրութեան, զի այժմ պիտոյ ի անձ այր (պանա ատամ լազըմ տըր), զի ժամանակ պատերազմի է: (Հ. Յակ. Չամչ. առ Հ. Միք. Չամչ. եւ քեռորդին Ստեփան, 1768 դեկտ. 18. [Կ. Պոլիս]):
      
       * , որ եղեւ յերեկոյի գէր հինգշաբթուն, ի չորս ժամու գիշերուն յանկարծակի, ի սաստիկ գիրութենէ եւ յանձկութենէ. եւ յայմս հետեւեալ շաբաթու յաւուր չորեքշաբթու մտանելոց են Գարտինալքն ամենեքին ի գօնգլաւն: (Հ. Գէորգ Պաղտ. առ Հ. Մկրտիչ Ան. 1769 փետր. 11 Հռովմ):
      
       մհը. Ասեն, թէ տակաւին յամելոց է ընտրութիւն պապին. քանզի քսանեւչորս ճիզվնթեան գարտինալք գոն որք մահուչափ երդուեալք ոչ հակին խնդրոց Թագաւորաց: … գրեաց եղբայր պարոն Յովակիմին Նազարեան յանցեալ շաբաթսն թէ ւ պատրաստի են եւ ի կամս, զՄուրատեան տէ Միքայէլն առնել ժողովրդապետ [Լիվոռնայի]: Եւ յայսմ շաբաթօջ գրէ թէ արդեն հաստատեցին բանս ընդ նմա, եւ գալոց է ի յԱ լ[ի]կուռնայ ի Ֆ իօրէնցայու յայսոսիկ աւուրս ընդ Փիզայու եպիսկոպոսին, եւ հաստատելոց են զնա ինքեանց ժողովրդապետ. եւ սա եւս ի բաղձացողացն է լինիլ անդ ժողովրդապետ: (Հ. Գէորգ Պաղտ. առ Հ. Մկրտիչ Ան. 1769 մայիս 6 Հռօմ):
      
       մհթ. Լուայ, թէ ձայն իցէ ի Վէնէտիկ, թէ զմենաստան սրբոյն Անտօնի` որ այդր ի քասթելն է գնելոց են պատրի արմէնիքն: Թէ իրավ իցէ այս ձայն, եւ թէ ոչ, չգիտեմ. միայնա թէ ես լաւ համարիմ, զի թէ կարելի իցէ, գնեսցուք. եւ մեր լիցի այն պատուական եւ ընդարձակ տեղի: (Հ. Զաքարիա Ա. առ Մելգոնեան, 1769 յունիս 15. [Կ. պոլիս]):
      
       մձ. Արդ` տեսաք զգովեալ Թրիէսթն ի մերայնոց, որ է քաղաք բազմամարդ իբր զՎէնէտիկ. թէպէտ եւ փոքրիկ. եւ են ի նմա ապարանք ըստ շինուածոյ ապարանից Վենետիկեան գիւղից, է պայծառ, եւ լի զանազան ազգաց վաճառականօք. հանապազորդ աշխատին մարդիկ պէսպէս արուեստաւորօք եւ ազգի մեքենայիւք ի շինուածս. եւ ի մեծացուցանել զքաղաքն հատանելով զլերինս, եւ զայլ սքանչելի յօրինուածս առնելով քարամբք ի ծովու եւ ի ցամաքի ըստ հնարաւորութեանն: (Հ. Անտոն Իշչգարտաշեան առ Մելգոնեան, 1769 Յուլիս 9 [Թրիէսթ]):
      
       մձա. Յուլիսի ամսեանն Ախըլցխոյ մեծ վրդօվմունք էղեւ: Էջմիածնայ մեկ երկու վարդապետ էկել էին ըՍտամպօլու, ֆէրման էին հանել 11 քեսայ ըստակ փաչային տըւն էկէղէցիք փակեցին ախըլցըխացի Պողոս վարդապետն, Յօհաննէս վարդապետն, կօրեցի տէր ըՍտէփանն, տէր Յակոբն, այս Գ կարգաւորն բռնութեամբ տարան Էջմիածին: 5 պատրի կար նոքա ալ քըշեցին Նարիմանու քօվն պարտէզ անուն գիւղ մի կայ այն տեղն մինչ Թարըքիս դահայ այնպես կեցել են պատրոցն գիրն այս գրիս հետն դրի ըՍտամպօլ ղրկեցի… թէ իմանաս անցեալ տարին մեր քաղաքին կո ղմանէ ալ կար Յունան մի կա Էջմիածին նա էկավ որ պիտի խառնակութիւն անէր: (Ղուկաս աղայեկ Գրիգորեան առ Հ. Պօղոս, 1769 օգոստ. 13. Էրզրում):
      
       մձբ. Ի յօգոստոսի 22, երեւացավ գիսաւոր աստղ մի երկայնատուտ ձգեալ յարեւելից յարեւմուտս` առ Հայկ համաստեղութեամբ. որ եւ ունի ընթացս յարեւմտից յարեւելս իբր զմոլորակաց միրտ ի խոնարհ առ հարավակողմն խոտորելով. եւ ոչ ունի զպայծառութիւն. այլ թխագոյն երեւի: (Հ. Զաքարիա Ա. առ Մելգոնեան, 1769 սեպտ. 14 [Կ. Պոլիս]):
      
       մձգ. Ի կողմանէ պատերազմին զայս նորոգ լուր լուաք… թէ Մոսգովն նախ առեալ է զՀ ոդին եւ գերեալ զայմենայն ժողովուրդն որ ի նմա, եւ զամենայն հայս. ապա եւ ազգն թուրքաց յօգոստոսի 15 առաջնորդութեամբ լէհին զերիս աւուրս զայնպիսի մեծ մարտ տուեալ է Մոսգովին, մինչ զի եւ ոչ վեց անձինք կարացեալ են փախչիլ ի պատերազմէ…: Դարձեալ աղաչայնք ասեն հաստատելով, թէ կայսրն ունի զմեծ պատրաստութիւն փոյթ ընդ փոյթ մյրտի, բայց չգիտեն, թէ յո՞յր վերայ կամի արձակիլ. արդեօ՞ք ի վերայ տաճկին, թէ ի վերայ մոսգովին: (Հ. Անտոն Իշչգարտաշեան առ Մելգոնեան, հոկտ. 6, 1769. [Պաշպալով]):
      
       մձդ. Զգրքատունն սկսաք շինել, եւ է մերձ եզերիլ, եւ այն ծախիւք հասարակութեան: (Մելգոնեան առ Հ. Միք. Չամչ. 1769 Նոյեմբ. 18. [Ս. Ղազար]):
      
       մձե. Վասն քաղաքին Մաշկադու ծանիր, զի չունէր ինչ պատուականութիւն առ ի ծանուցանել եղբայրութեանդ: Բնակիչքն են արաբացիք, բայց ոչ բռնաւորք: Շինուածք տանցն այնպէս Բաղդատին շինուածոցն պասրայու, որպէս փարախ ոչխարաց մեծամեծ ապարանից: Վասն տօթոյ քաղաքին այսչափ ինչ ծանիր, զի յավուրս յայսոսիկ ի բուն ձմերան մարդիկ մերկ շրջէին ի քաղաքին. եւ մենք եւս նեղէաք ի տօթոյն յոյժ: Իսկ յամարան որպէս պատմեն որք միանգամ զփորձ առեալ են, է իբրեւ զհնոցն Բաբիլոնի. վասն որոյ ի դիպիլն քո տօթոյն Պասրայու` յիշեա գտօթն Մաշկաթու: Ի նաւին` բաց ի հասարակած վշտաց նաւարկութեան, նեղէր զմեզ յոյժ, այլ եւ զամենայն ուղեկիցս մեր` անցկութիւն տեղւոյն եւ հոտն գարշութեան ամենայն ազգ գազանազ եւ անասնոց զորս լցեալ են ի նաւն: (Հ. Մանուել եւ Հ. Սահակ առ Հ. Միք. Չամչեան, 1770 փետր. 7. Մաշկադ):
      
       մձզ. Շաբաթով յառաջ եր'եցավ ընդ սահմանաւ հայկ համաստեղութեան գիսաւոր աստղ մի անտուստ ըստ նմանութեան անօսր եւ լուսաւոր ամպոյ. մարմինն նման է հասարակ աստեղաց, պարածածկեալ ամպանման ցակատեալ գիսով. օր ըստ օրէ մեծանայ, եւ չարժի ի հիւսիսակողմն. այժմ է ընդ երկրաւորաւ: Եւ յասելն իմ ընդ հայկիւ եւ ընդ երկրաւորաւ, կարծեօք ասեմ. վեր ի վերոյ զննութեան իմոյ: … Սիմոն կաթուղիկոսն բացեալ է տպարան յԷջմիածին. այժմ եկն ոմն յԷջմիածնէ, եւ ըստ որում տեսեալ էր պատմեաց թէ նորոգ տպեցին զտումարագիրք մի` զոր արարեալ է Սիմոն կաթողիկոսին: (Հ. Միք. Չամչեան առ Մելգոնեան, 1770 յուրիս 1. ի Պասրա):
      
       մձէ. Ի յունիսի 274 եղեւ եանղըն ոչ փոքր ի Ստամպօլ ի Փիէթրօ խափուսին ընդ զառ ի վերն մինչ ի յորմունս սուլթան Սէլիմին, եւ ըսկսաւ հրդեհն ի յալըներէն. եւ էանց ընդ բերդն ի քաղաքն. եւ այրեցան տունք իբր երկու հարիւրք…: Ի յունիսի 29 տեսաք յերկինս զգիսաւոր աստղ մի մթագին, որոյ գէսք միգապատք իբր զճառագայթ կային դիւրեաւ. եւ ընթանայր ի հարաւոյ ի հիւսիս առնելով յաւուրն ընթացս չափ միոյ կենդանակերպի, կամ ասացից, ընթացս` որչափ առնէ արեգակն ի միում ամսոջ: Եւ տեսաք այսպէս աւուրս հինգ. եւ այլ ոչ երեւեցաւ…: Ժանտախտն օր ըստ օրէ երթալով երթայ եւ զօրանայ, եւ այս մանաւանդ ի Խ ալաթիայ: (Հ. Զաքարիա Ալ. առ Մելգոնեան 1770 յուլիսի 15. (Կ. Պոլիս):
      
       մձը. Այն գիսաւոր աստղն մթագին եւ մեզ երեւեցաւ աւելի քան զհինգ օր, եւ անյայտ եղեւ: (Մելգոնեան առ Հ. Զաքարիա. 1770 օգոստ. 22. (Ս. Ղազար):
      
       մձթ. Պատերազմունք եւ խռօվութիւնքն որպէս երեւին ոչ են վերջացելոց շուտով. քանզի յաւուրս յայսոսիկ պատմեցաւ. թէ Մ ոսկովն զմեծ յաղթութիւնս արարեալ է հագարացւոց ն զի պատահեալ նոցա առ Հութինով` անհնարինս կոտորեալ է զնոսա, զ40 հազարս ի նոցանէ գերի վարելով եւ զ150 թօփս` եւ զբովանդակ օրտուն յափշտակելով. իսկ զմնացեալս առ հասարակ ի գետն թունայու խեղդելով, եւ հազիւ վէզիրն ընդ թաթար խանուն մազապուրծ ազատեալք, եւ ապա դիմեալ քաջութեամբ ի վերայ Պէնտէրին յառնուլ, յորմէ զօրքն տաճկաց զարհուրեալք զդրօշակն սպիտակ բացեալ անձնատուր լինին, բայց նա չէ մտեալ ի ներքո յաղագս ժանտամահուն: (Հ. Անտոն Իւչգարտաշեան առ Մելգոնեան. 1770 օգոստ. 29 (Պաշպալով):
       Գոն հեռի ի մատրասու իբրեւ երկու ժամաւ երկու բլրաձեւ լերինք` մին մեծ եւ միւսի փոքր յորոց վերայ գոն եկեղեցիք ուխտատեղիք սրբոյն Թովմայի Առաքելոյն, ի բազմաց հետէ ի մտի ունէին տանե զմեզ անդ. այլ վասն յոլով զբազմաց իւրեանց, ոչ ժամանեցին տանիլ մինչեւ ցայն օր: Ուստի յայնմ աւուր խորհեցան ի միասին պարոն Յ ովհաննէսն եւ պարոն Մ իքայէլն եւ առեալ տարան զմեզ ի լեառն մեծ, ուր տեղի նահատակութեան է, ասեն, սրբոյն Թ օվմայի: Ի գագաթ լերինն էր եկեղեցի մի յորում էր հրաշագործ պատկեր Սուրբ Աստուածածնին, եւ խաչ մի փորագրեալ ի վերա վիմի. զորմէ ասեն, փորագրեալ ի սրբոյն Թովմայէ: Եւ անդ նստի հանապազ փատրի մի օգոստինեան, ի ստորէ լերինն մինչեւ ի վեր արարեալ է սանդուխս ընդարձակս ի կոփածոյ վիմաց, այլ եւ կամուրջ մի մեծակառոյց եւս ճանապարհաւն` հանգուցեալ պարոն Պ ետրոսն Օ սկանեան` ի դիւրութիւն ուխտաւորաց. յորոց ի շինուածս ծախեալ է երեսուն հազար ոսկի: Եւ քանզի եհաս ի վերայ մութ գիշերոյն, ոչ ժամանեցաք երթալ ի լեառն փոքր, ուր տեղի աղօթիցն է սրբոյն Թ ովմայի, այլ եկեալ ագաք ի լոյսն անուանեալ տեղւոջ առ փատրի մի փրանկիսկեան, ուր գոյ եկեղեցի յանուն Սուրբ Աստուածածնին: Եւ յառաւօտու յարուցեալ` եկաք անտի ի Մ ելափօռ ի Սուրբն Թովմայ, ողջոյն տալ եպիսկոպոսին… Իսկ վասն քաղաքին Մատրասու` ծանիք, զի է այն ի սկզբանէ ընդ տէրութեամբ անգղիացւոց. եւ ունի բերդ ամրակառոյց ըստ ամրոցացն Եւրոպիոյ: Ունէին փատրիքն կափուչինք յառաջագոյն յամրոցի անդ զեկեղեցի մեծակառոյց, եւ բնակարան ընդարձակ. որոց եւ զպէտսն տային անգղիացիքն ամ ըստ ամէ: Այլ ի լինիլ առաջին պատերազմին Գաղղիացւոց ընդ անգղիացւոց յառաջ քան զամս ժը. յառնուլ գաղղիացւոյն զՄատրաս եւ յանդրէն դարձուցեալ յետ ամաց ինչ, աւերեալ էին անգղիացիքն զեկեղեցին կափուչինաց, եւ հանեալ զնոսա յամրոցէ անտի, որպէս եւ զայլ օտարազգիս, զի կարծիս իմն առեալ էին եթէ նոքա արգելեալ էին ի ժամանակի մարտին` պատերազմիլ ուղղափառս յամրոցէ անտի ընդ գաղղիացիս: Եւ քանզի ունէին փատրիքն եւ զայլ եկեղեցի մի արտաքոյ բերդին ուր այժմ բնակութիւնն է հայոց, եւ անդ գնացեալ բնակէին: Այլ զայն եւս առեալ են այժմ. եւ արարեալ հիւանդանոց զինուորաց, մինչեւ շինեսցեն զհիւանդանոց: Առեալ էին ընդ այնմ եւ զեկեղեցին հայոց, բայց այժմ անդրէն տուեալ են նոցանէ: Եւ փատրիքն գնացեալ բնակին այժմ արտաքոյ քաղաքին ուր ունէին յառաջագոյն զփոքրիկ եկեղեցի, մի, զոր այժմ ընդարձակեալ են: Եւ անդ երթան ուղղափառքն մեծաւ աշխատութեամբ` տեսանել պատարագ ի կիւրակէս եւ ի տօնս: Օդ ն Մ ատրասու, ըստ վկայելոյ բազմաց, բարեգոյն է քան զօդն բանգալու, բայց տօթն յամառան փոքր մի սաստիկ քան զնորայն: Կերակրեղէնքն ոչ այնչափ դիւրագին են: Բնակիչք քաղաքին են անգղիացիք, հայք եւ այլ քրիստոնեայք յայլոց ազգաց, մահմետականք հնդիկք, եւ կռապաշտք բազումք յոյժ, որք ունին մեհեանս բազումս արտաքոյ բերդին ի բնակութիւնս իւրեանց, զորաց զմին` որ մօտ բերդին` աւերեալ էին անգղիացիքն, որպէս եւ զայլ ամենայն բնակութիւնս, որք շուրջ զբերդակն էին, եւ այժմ շինեալ են փոխանակ այնր զայլ նորոգ ծախիւք իւրեանց, զորոյ յառաջին քարն հիման եղեալ է կուպեռնաթօռն ինքնին: Քաղաքն Մատրաս է բուն տեղի ղալէմքարին…: Ի գալն մեր ի Մատրաս` խռովութիւն եւ աղմուկ մեծ էր ի մէջ ամենայն վաճառականացն հայոց. քանզի տուեալ էին գրեթէ ամենեքին առն միում մեծատան ի հայոց անտի ի բերդու գաւառին հնդկաց դրամս յոլովս իբրեւ ԽԶ հազար ոսկի. զի ի գալ նաւու նորա ի Մ ատրաս եւ ի վաճառել զինչսն, առցէ իւրաքանչիւր զբաժին դրամոց իւրոց: Այլ ի գալ նաւուն եւ ի վաճառելն զինչսն, տեսին զի եւ ոչ զչորրորդ մասն դրամոց իւրեանց կարէին ի ձեռս բերեալ: Վասն որոյ ի բազում աւուրս խորհուրդ խորհէին` գտանել հնարս եւ ողջոյն ի ձեռս բերել, առանց ելանելոյ ի դատաստան: Հուսկ յետոյ խորհեցան, զին հատանել նաւուն ի միջի իւրեանց. եւ անդրէն առաքել առ տէր իւր. զի եթէ նա անդրէն առցէ զնաւն, վճարեսցէ զպարտս նոցա ողջոյն. ապա թէ ոչ` ինքեանք լցեալ անտի ինչս` բերցեն եւ վաճառեսցեն: Արարին թուղթ եւ ստորագրեցին ամենքին: Բայց քանզի փեսայ առն այնորիկ որ վերակացուն էր նաւուն, ամաւ միով յառաջ նենգութիւն ինչ գործեալ էր ընդ պարոն Յ ովհաննէսն, ըստ թելադրելոյ ոմանց ի հայոց անտի հակառակորդաց պարոն Յովհաննէսին- ինքն պարոն Յ ովհաննէսն ոչ միաբանէր ընդ խորհուրդս նոցա եւ ոչ ստորագրէր թղթոյն, այլ զպարտս իւր ողջոյն պահանջէր յառնէն: Եւ այրն այն վարանեալ տառապէր յերկուստէք ի բազում աւուրս, զի եթէ զնորայն վճարէր, նոքա ամենեքին զչարէին, եւ իւրաքանչիւր զիւրն պահանջէր ողջոյն: Իսկ եթէ ոչ երկնչէր մի գուցէ ելցէ ի դատաստան եւ զխորհուրդս ամենեցուն ցրեսցէ. եւ ինքն արկանիցի ի բանս: Վասն որոյ աստ եւ անդ ընթանայր, հուրդս ամենեցուն ցրեսցէ. եւ ինքն արկանիցի ի բանս: Վասն որոյ աստ եւ անդ ընթանայր, զբազումս ի մէջ արկանէր, եւ ինքնին երթեալ առ նա` ներումն հայցէր: Սակայն եւ նա այնպէս ո'չ զիջանէր: Հուսկ յետոյ եկն առ մեզ այրն, եւ յաղերս անկեալ խնդրեաց, երթալ մեր եւ միջնորդեալ առ պարոն Յ ովհաննէսն վասն նորա: Մեք յառաջինն անդ ոչ յանձն առաք, մի գուցէ նա ոչ զիջցի եւ վայրապար լիցին բանք մեր. բայց քանզի զփորձ առեալ էաք բարեկամութեանն նորա որ առ մեզ, քաջալերեցաք եւ գնացեալ միջնորդեցաք: Այն ինչ բանքն ի բերան մեր էին, ոչ եւս եթող պարոն Յովհաննէսն խօսիլ մեզ. այլ ետ պատմելոյ մեզ զարարմունս առն, ասէ. եթէ թագաւոր ոք գայր եւ խնդրէր յինէն զայդ, ես ոչ զիջանի. բայց որովհետեւ խնդրէք դուք, ոչ կարեմ կալ հակառակ, այլ զոր ինչ եւ ասէք առնեմ, թէ եւ գիտացից եթէ կորիցեն ամենայն դրամք իմ: Եւ յերկրորդում աւուր ի գնալ առ նա առն, ստորագրեալ էր թղթոյն: Եւ այրն ի բազում ուրախութենէն գնացեալ հռչակ հարկանէր ի քաղաքին, եթէ յաստուծոյ եղեւ գալուստ նոցա այսր եւ գիտեմ զի աստուած վասն եբեր զնոսա աստ յայսոսիկ աւուրս, եւ եկեալ շնորհակալ լինէր զմէնջ բազում գոհութեամբ… (վերնագիր Գերյարգելի Աբբահօր Տեառն Ստեփաննոսի րաբունապետի` խոնարհական համբուրիւ աջոյն` ողջոյն: - Ստորագր. Նուաստ ծառայ Հ. Սուքիաս վրդպ. Յամի տեառն 1770 ի հոկտ. 20 ի Բանդալա ի Կալկաթա):
      
       մղա. Զգիսաւոր աստղն` որպիսութեանն զոր գրես, տեսաք այստ եւ մեք, որ եւ սակաւ աւուրս տեւեալ, այլ ոչ երեւեցաւ: … Գրքատուն մեր ըստ ամենայնի կատարեցաւ ի նոյն ամին յորում եւ սկսաւ: (Մելգոնեան առ Հ. Միք Չամչ. 1700 Նոյեմբ. 28. (Ս. Ղազար):
      
       մղբ. Ի նմին տարւոջ գրատուն մեր ըստ բոլորին կատարեցաւ եւ ձեւ եւ ի գոյն կարմրերանգ վայելուչ…: Զոր ինչ խնդրեմք ի թուղթս Հ. Սուքիասին առաքեմք ի ժամանակի իւրում, քանզի առ այժմ դժուարին է վասն շփոթման հակառակ հողմոց, որք շնչեն ընդդէմ միմեանց, քանզի հիւսիս ցրտութեամբ սառոյց եւ կորոյս զհարաւականսն` եւ զբազմութիւնն ակառիցն ի հող, եւ զլաստիցն գումար ի ջուրս, եւ երթալով երթայ եւ սաստկանայ, եւ փոթորկի, իսկ հարաւ ճնշեալ մահացոց տապովն հազարս բազում ելլադասցիս եւ Պեղոպոնիդա` յառաջին վանից մերոց գաւառի, եւ հազար մի` եւ քաղաք: Հ. Աւետիքն եւ Հ. Գրիգորին, ուր մոտ կորեաւ ի շնչմանէ հիւսիսոյ գումարտակ լաստիցն: Շնչեաց հիւսիս, եւ եհաս մինչեւ ի կիրճս օղակապ` մօտ եւ շտեմարանս եւ ի գլուխ հարաւոյ: Լսեմք եւ զԵգիպտոս պսակաւորեալ եւ ընդարձակեալ: (Մելգոնեան առ Հ. Մանուէլ. 1770 Նոյ. 28 (Ս. Ղազար):
      
       մղգ. Յաւուրս յայսոսիկ այն վաղ ուրեմն հռչակաւոր աբբայն Մ ովսէս, որ ի յուղղափառաց վերադարձաւ ի հայս, եւ եղեւ քարոզատու վարդապետ եւ եպիսկոպոս ի մէնջ նոցա ամս իբր վեշտասան (զորմէ կարծեմ գրեալ եմ առ ձեզ յառաջ քան զ19 ամ) վասն չնչին իմն պատճառի ի պատրիարքէն ընդ նմա անցելոց (այսինքն վասն զգուշացուցանելոյ պատրիարգին զնա զդեգերիլ ի տունս ինչ անբարեհամբաւս), իբրեւ եմուտ ի կասկածանս, թէ գուցէ առաքեսցի յաքսորս, ուրացաւ զհաւատն եւ եղեւ մահմէտական ի նախատինս բոլոր հայոց եւ մանաւանդ հակառակորդաց, եւ կոչեցաւ շեխ Սուլէյման էֆէնտի…: Ժանտամահն այսր տարւոյ եղեւ յոյժ սաստիկ. եւ մինչեւ ցայսօր դեռ եւս ոդ դադարէ: Ի յԱ րզրում քաղաք եւ ի մերձակայ նահանգս նորա եղեալ է, ասեն, գետնաշարժ մեծ, եւ բազում շինուածք եւ յարզրում եւ ի բոլոր բասէն գաւառն կործանեալք են. եւ Կարմիր վանքն իսկ գետնակուլ եղեալ է. այս էր գետնաշարժ բնական. բայց եւ բարոյական գետնշարժ ազգաց ընդ միմեանս բաղխելոց բազում ինչ լեալ լսի յայնս կողմանս: (Հ. Զաքարիա առ Մելգոնեան, 1770 Դեկտ. 15. [Կ. Պոլիս]):
      
       մղդ. Աստ ի Հ ռօմ յամենեցունց քարոզի թէ մոսկովքն փախստեայ եկին եւ քայքայմամբ նաւուց հազիւ հասին ի Մ ալթա, եւ անտի ի Լ իվօռնոյ, ո'չ միայն ի բերդից պօղազի Ս տամպօլուն հարեալք եւ թօփօտեալք, այլ եւ ի բիւրաւոր մանր ֆուլիգայից սրով եւ թֆանկով յարձակելոց ի վերայ. յորոց փախեան ասեն մոսկովքն. գալն մոսկօվաց յայսոսիկ կորմանս է անսխալ… Ճէնռալն նոցա գալոց է ի Հռօմ, եւ պալատն է պատրաստական: (Հ. Գէորգ Պաղտ. առ Հ. Մկր. Ան. 1770 Հռօմ, դեկտ. 22. [Հռովմ]):
      
      
       մղե. Կատարեալ որպիսութիւն այնր գետնշարժի եղելոյ ի գաւառին Էրզրումայ` զորմէ գրեցի յանցեալ թղթիս, այսպէս է լեալ, զի յայնմ գետնշարժէ պարիսպն Էրզրումայ քաղաքին փլեալ է ի բազումս տեղիս. չորս կամ հինգ գիւղք Բ ասանու գաւառին գետնկուլ են եղեալ, եւ Կ արմիր վանքն բոլորովին կործանեալ եւ հաւասար գետնոյ լեալ: Խուլէլիօղլու Ա բրահամ աղայն ըստ խոստման իւրոյ (որպէս գրեալ եմ առ ձեզ) ետ մեզ զհարս եւ զմարս Ոսկանայ գրոցն, զորս ըստ ժամանակին առաքեցից առ այդր: Բայց յայսմ գիտելի է` Նախ այս, զի որպէս տեսի, ոչ մի տեսակ գրոց են այնոքիկ, այլ երեք եւ չորք, մեծք միջակք եւ մանունք. որոց բազումք ի հարցն ժանկռոտեալ կան. եւ ոմանք եւս խանգարեալք: Երկրորդ, եթէ Ո սկանայ գրոցն խալիպներն այսինքն հարքն եւ մարքն ընդ նոսին իցէ, դեռ ոչ գիտեմ, զի չ փորձեցի: Եւ երրորդ կան ընդ այսոցիկ գրոց նաեւ բազում պատկերք շարականին Ո սկանայ ի կապարի ձուլեալք (որպէս յիշեմ թէ ունիմք մեք այդր զմի հատ ի յայնց պատկերաց). եւ այլ բազում պատկերք կոպիտք եւ մարդագիրք եւ ծաղկագիրք եւ ծաղիկք եւ կուղբայք փորագրեալ աստ ի Ս տամպօլ, զորս տեսանէք ի գիրս տպագրեալս ի Ստամպօլ: (Հ. Զաքարիա Ալ. առ Մելգոնեան, 1771 Յունվ. 1. [Կ. Պոլիս]):
      
       մղզ. Պարոն Յովսէփին գրեաց ինձ թուղթ ի Հ ալպայ. յորում գրէ, թէ գիշատեալ սպանին զկաթողիկոսն սըսոյ առաջի եղբօր իւրոյ: … Ընդ գրոյ պարոն Յ ովսէփին գրեաց առ իս եւ պարոն Յ ակոբն աներ պարոն Յովհաննիսին` գիր մի, յորում գրէ, թէ սէյիտքն տիրեցին հալպու. եւ զոր ինչ միանգամ կամին` առնեն աներկիւղ ամենեւին. եւ խռովեալ են զքաղաքն ողջոյն զցանկալին Հալէպ, մինչեւ ոչ լինել ումեք հնար շրջիլ համարձակ ի փողոցս: (Հ. Միք. Չամչ. առ Հ. Մանուել եւ Հ. Սուքիաս, 1771 Յունվ. 7. ի Պասրայ):
      
       մղէ. Սէյիտքն հալպու բազում չարիս գործեալ էին ի Հ ալէպ, եւ այնչափ զօրացեալ մինչեւ ոչ ումեք քրիստոնէի հնար լինել երեւել ի փողոցի. իսկ այժմ եկեալ փաշայ մի` զհարիւրս ի նոցանէ հարեալ է ի ցից. եւ զայլ բազումս յայլ մահունս կորուսեալ. որով եւ խաղաղեցեալ է քաղաքն. եւ սովն բարձեալ է. եւ այս պատմեցաւ ի նոցանէ, որք ի կատարել այսր ամենայնի էին ի Հ ալէպ: (Հ. Միք. Չամչ. առ Հ. Մանուել եւ Հ. Սուքիաս, 1771 Յունվ. 27. ի Պասրայ):
      
       մղը. Ի դեկտեմբերիս եւ յառաջ, այնքան ջեր էր օդն, մինչ զի ի յունվարի մէկն բերի ի Չ էնկէլ գեղէն զմի խնձոր նորոգ հասեալ, եւ երկու սալոր կարմրեցեալ: Խնձորն էր ըստ չափու մեծ ընկզոյ: Ահա այսքան ջեր էր եղանակն. իսկ չէնկէլ գեղն է յանդիման Ք ուռու չէչմէին ի մասին Ա նատօլու, ուր հարցաք զպարտիզպանսն. եւ ասացին թէ մինչեւ ցայսօր չիք մեր տեսեալ այսպէս: … Թագաւորն մեր սուլթան Մ ուստաֆան ունի զերկուս եղբարս, այսինքն սուլթան Պ այազիտ եւ սուլթան Օրհ ան: Արդ ի յունվարի 24 եշ. սուլթան Պ այազիտն մեռաւ…: Ի յունվ. ի 5 կիր. ի հետեալ գիշերի եղեւ հրկէզ ի Ե էնիքեօյ. եւ այրեցաւ ի Ք եօյպաշիէն մինչեւ մերձ տանն Աբիկենց. եւ այրեցան բազում տունք եւ եկեղեցիք. բնաւք յունաց: … [Հ. Յակ. Չամչ. առ Մելգոնեան, 1771 յունվ. 30. Ղալաթիա):
      
      
       մղթ. Մտեալ ի նաւն ի 1770 ի յունիսի 28, յաջողուեամբ տեառն հասի ողջամբ ի Կալկաթա ի սեպտեմբ. 5, զերծեալ ի բազում վտանգաց ծովուն եւ գետոյն Գանգէսի: Ի գալն իմ ի բազում թշուառութեան տեսի զերկիրն Բանգալու ողջոյն, Նախ` վասն սաստկութեան սովուն եղելոյ առ երաշտութեան որ ունէր տակաւին մինչեւ ի գալուստ իմ. յորմէ մեռան հոգիք ըստ ոմանց` քսան միլիոն[?] եւ ըստ ոմանց` երեսուն[?] , եւ դիակունք մեռելոցն անկեալ դնէին յամենայն փողոցս քաղաքիս Կալկաթու հանապազ եւ մինչեւ ցարդ երեւին տակաւին: Երկրորդ` վասն պէսպէս հիւանդութեան եւ մահուան երեւելեաց բազմաց իսկ: Երրորդ` յաղագս գլխովին պակասութեան տուրեւառութեան վաճառականաց, վասն բռնացեալ տէրութեան անգղիացւոց, որք նուաճեալ ունին ընդ իշխանութեամբ զերկիրն Բանգ ալու ողջոյն եւ զայլ երեւելի կողմանս աշխարհին Հ նդկաց եւ զշահն ինքեանք տանին: … Վասն երկրիս եւ մանաւանդ վասն քաղաքիս Կալկաթու ծանիր համառօտիւ, զի առաւել քան զՍոդոմ եւ զԳ ոմոր է: … Օդ երկրիս վատ է յոյժ եւ մանաւանդ քաղաքիս Կալկաթու. յորս յաճախեալ են պէսպէս ախտք ցաւոց. յորոց գլխաւորք են ախտն ծիւրական եւ ուռոյցք եւն. յորոց բազումք մեռանին: (Հ. Սուքիաս առ Մելգոնեան, 1771 փետր. 20 եւ 26 ի Բանգալա, ի Կալկաթա):
      
       յ. Լէհու երկրէն եկան մին քէնի հայ վաճառական որ մինն կոչի Պ եռնաս Պ օկտանովիչ որ զսա կայսրն կոչեցիւր կայսերական խարչով որ ձիյեան քէր կայսրին առմատային խիստ ունէոր մարդ է եւ խիստ հարկիք ունի կայսրին քովն է թագուհուն քովն մեծ համարձակութիւն ունի բովանդակ քօռթէն եւ մեծամեծաց քովն եւ մին ոսկի մէտալ կախեց վիզին կայսրն եւ տվաւ նօպիլթութիւն զսա խիստ բարի եւ հեզ անց է եւ դատի որ մեր ազքին համար խնդրվացք անէ կայսերէն եւ թագուհէն, իրաւի լաւ քազիօն էր որ լինէր հարկաւոր մին քահանու ի Պ եչ որ ֆանտամէնդով` բան մի կլար ազքին մերոյ եւ այսմ ժամանակիս պատրաստվէր օթէվան հայոց ասքին զի որքան զզվացէն տաճկի երկրէ սակաւ ժամանակիս բազմութիւն լինէր եւ երէվեր ասէն հայոց ի մէչ Աւստրիայու բայց եւ վարդապետք եւ եկեղեցականք լինէր ի ձեր վանքէն: (Անտոն Ճենթիլումէն առ Մելգոնեան, 1771 փետր. 20. Վիեննա):
      
       յա. Ի փետրվարի 18, ի գիշերին` յորում լուսանայր օրն երեքշաբթի յետ բախլախորանան եղեւ եանղըն մեծ ի Խալաթիայ, որով յաճիւն դարձաւ բոլոր Խալաթիայ: Սկսաւ եանղընն ի կրպակէ ղաֆէսճի տաճկի միոյ` որ էր ի յարքունի ճանապարհն Թօփխանային… եւ զի յոյժ սաստիկ էր ձիւնախառն հողմն հիւսիսոյ` որ յայնժամ շնչէր, վասն այն անկարելի եղեւ շիջուցանել զհրդեհն, որ ոչ միայն յաջ եւ յահեակ, այլ եւ յետկոյս եւ յառաջ կոյս ընթացեալ գազանաբար կիզոյր եւ լափէր զշինուածսն զամենայն մինչեւ ի խարաքեօյն, ի յեանըք խափուն եւ մինչեւ մեր ձ Ղ ուլէխափուին: Այրեցաւ Լուսաւորչի ժամն` մնալով միայն միջին ժամն որ էր Ք եաւկիր պինայ, Ք էմէրալթըն, Ղ ուլէխափուսին եւ ամենայն տափարակն Խ ալաթիայու: Այրեցան եւ ամենայն եալը տներն Խալաթիայու սկսեալ ի կրպակից խաղախորդեացն քիրէճղաբուին մինչեւ ի Ղ ուրշունլու մաղազան ներփակաբար: … մնացին միայն… քանի մի տունք ի Փարմախղափուն…: Քանի մի տունք եւ կրպակք տաճկաց ի դուռն Թօփխանային: Եւ քանի մի տունք հայոց եւ տաճկաց ի Ղուլէղափուն… վերջապէս ի բոլոր Ղալաթիայ ապրեցան ի հրդեհէ միայն տունք իբր քառասունք, եւ այլն ամենայն այրեցաւ: Եւ ով կարէ գրով արձանացուցեալ զաղէտ ժողովրդոց… եւ զխղճութիւն աղքատաց եւ զկորուստ ոչ միայն տանց, այլ եւ ընչից նոցա, եւ զմեռանիլ անձանց ոչ սակաւուց: … Առի ի Սառաֆօղլու Սէրգիս վարդապետէն զայն չորս ղրուշն, զոր դուք այդր տուեալ էիք աշակերտին նորա գաղատացի Պետրոս վարդապետին…: Ընդ ամէնն որպէս ասի, այրեցան ի Խալաթիա տունք աւելի քան զհազարս. եւ տնւորք` աւելի քան զերիս հազարս, զի գրեթէ յամենայն տունս կային ի վարձու տնւորք երկուք եւ երեք: (Հ. Զաք. Ալեքս. առ Մելգոնեան, 1771 Մարտի 1. ): [Կ. Պոլիս]):
      
       յբ. Երեւ յաւուրս յայսոսիկ հրդեհ մեծ եւ սարսափելի ի Խալաթիայ, որով յաճիւն դարձաւ բովանդակ Խալաթիայ եւ ամենայն եալը տունք նորա. սկսեալ ի Թօփխանի դրանէն մինչեւ ի Խարայ քեօյն եւ մինչեւ ի Խուլէղափուն. այրեցաւ եւ Լուսաւորչի ժամն հայոց եւ եկեղեցիքն հոռոմոց: (Հ. Զաք. Ալ. առ Հ. Միք. Չամչ., 1771 մարտի 1. [Կ. Պոլիս]):
      
       յգ. Ի մայիսի 1 եղեւ եանղըն մեծ ի Ստամպօլ ի Պախչայ խափուն սկսեալ ի դրանէ նոյն Պախչայ խափուին մինչեւ ցպարիսպն արքունի պալատին` քերելով զպալատիւն վէզիրին. եւ այրեցան անբաւ տունք տաճկաց եւ մեծամեծ խօնախք իրիճալից նոցա. եւ վայրն որ այրեցաւ, էր իբրու կրկնապատիկն Խալաթիոյ: Ընդ նոսին նաեւ Ե ալը քեօշկին եւ Սէփէթճիլէր քեօշկին թագաւորին, որք էին արտաքոյ պարիսպ քաղաքին: … Ի սմին [մայիս] ամսոջ եղեւ եանղըն մեծ նաեւ ի Պուռսա քաղաքն օսմանցոց. եւ լուաք թէ այրեցաւ գրեթէ կէսն քաղաքին, եւ չարսըն նորա բովանդակ. զորմէ ասեն գոլ պատուական քան զչարսըն Ստամպօլու: (Հ. Զաք. Ալ. առ Մելգոնեան, 1771 մայիս 30. [Կ. Պոլիս]):
      
       յդ. Ջուրն Տ իգրիզ գետոյն առաւել եւս յորդեցաւ ըստ ասելոյ ոմանց, մինչեւ զօրինակ իմն ովկիանոսի ձեւացուցանել յանապատն Պասրայու դէպ ի Պաղտատ: Եւ յայսմանէ սակաւիկ մի զիջաւ տօթ քաղաքիս, ի յաճախութիւն հիւանդութեան: Ասեն թէ ի Տիարպէքիր կատաղեալ է մահտարաժամն մինչ գրեթէ ամենայն բնակչաց եւս փախչիլ ի տեղւոջէն: Յորոց եւ բազումք լաստիւք դիմեալ կամէին հասանիլ ի Պ աղտատ. եւ ի գալն իւրեանց ի ճանապարհի մեռեալ են ի ժանտամահէն 160 ոգիք: Զայս լուեալ Պաղտատայ փաշային` երկու աւուրբք հեռի ճան ապարհաւ` արգելալ է զնոսա չգալ ի Պաղտատ: Եւ այժմ ի կոտորածի կան նոքա. զայս լուայ յերկուց անձանց: (Հ. Միք. Չամչ. առ Մելգոնեան, 1771 յուլիս 2 Պասրա):
      
       յե. Վասն մահտարաժամի եղելոյ ի Տիարպեքիր… գրեցից քանի ինչ. իբր զի յաւուրս յայսոսիկ եկն թուղթ ի Տիարպեքիրու ի հաւատարիմ անձանց եւ յազգականաց նոցա` որք աստ են… եւ գրեն` թէ 55000 ոգիք մեռեալ են: 40000 հայք. 2000 ասորիք. (որք եւ սիւրեանիք ասին. ) 120 քէլտանիք` թէ բուն քէլտանիք, եւ թէ դարձեալքն ի նեստորականաց (զի ի նոցանէ դարձեալքն ի քելտանիք կոչին աստ): 100 հրէայք. իսկ մնացեալքն տաճիկք: Եւ այսոքիկ միայն ի քաղաքի, թո'ղ զգիւղորայս, որոց ոմանք անբնակք են եղեալ: (Հ. Միք. Չամչ. առ Մելգոնեան 1771 սեպտ. 12 սեպտ. ի Պասրա):
      
       յզ. Փետր. 8 (իմա ըստ հին տօմարին) այրեցաւ Ղալաթիա ժամս իբր 16. եւ այրեցաւ եկեղեցին Լուսաւորչին հայոց, եւ երկու եկեղեցիք յունաց. յապրի 20 եղեւ հրկէզ ի Ստամպօլ ի Հօճա փաշայն եւ այրեցան բազում մեծամեծ ապարանք մեծամեծացն. եւ Եալը քեօշկիւն եւս: Ի հոկտ. 13 այրեցաւ տպարանն եէնիչէր աղասիին, զոր կոչեն` Աղա քափուսու: Թօղ զայլ մանր մունր հրկէզսն: Դրձլ. Յնվր 13 մեռաւ սուլթան Պայազիտն, որ էր եղբայրն Սուլթան Մուստաֆային որ այժմ թագաւորէ: (Հ. Յակ. Չամչ. առ Հ. Մանուէլ [Էմիւրզե] Ստամպօլ 1771 Հոկտ. 22):
      
       յե. Հիւանդութիւնք ժամանակիս հիւմմայ, տամլայ, եւ եէնմէ ոչ սակաւք եղեն, եւ ի միւսումն աւուր ոմն ի բարեկամաց պատմեաց զերից երեւելի անձանց իւրոց բարեկամաց, զի ի միում եօթնեկի լուայ ասէ զմահ երեւեցուն սոցա առանց լսելոյ զլուր հիւանդութեան նոցա… նոյնպէս եւ Սարգիս վարդապետն հիւանդացաւ մերձ ի մահ, սակայն այժմ յուսամք թէ անցոյց զօրհասն…: Զարարողութիւնս թիւ պատարագին յօրինեաց Ա թանաս վարդապետն ընդ Հ. Զաքարիային եւ ընդ այլոց եւ թարգմանեալ լատիներէն, ստորագրութեամբ բազմաց պատրաստեաց առաքել ի Հռովմ զի տպագրեսցի: Զսրբագրութիւն գրոցն աղօթից Գրիգորի Նարեկացւոյ ըստ այդր բաղդատեալ օրինակացն, եւ ըստ այլ եւս հին օրինակաց զորս տուեալ է գտանել եւ բաղդատել ի վանս Մոկաց, անմիջապէս եւ միջնորդութեամբ Հ. Զաքարիային աղաչեաց ինձ յօրինել Մուրատօղլու Գասպար ամիրայն, եւ ես սակաւ առ սակաւ որչափ պարապ գտայ ի զբաղանաց կատարեցի զհայցուած նորա եւ մինչեւ ցաժմ ժամանեցի ի վաթսուներորդ գլուխն: (Հ. Անանիա առ Մելգոնեան 1771 նոյեմ. 9 (Կ. Պօլիս):
      
       յը. Իմացայ զտալն էջմիածնայ զ18 հազար ռուփին, վասն զանգակատան, վասն դպրատան եւ վասն տպարանի: (Մելգոնեան առ Հ. Մանուէլ որ ի Հնդիկս 1771 նոյեմբ. 18 Ս. Ղազար):
      
       յթ. Վասն Ֆրա Մարթին պատմագրին ծանիք, զի եւս աստ որոնել գտի գիրք մի իտալերէն` որ պատմէ զկեանս պապուց, եւ ի քննելն զստութիւն պատմութեան Յօհաննու ութերորդի կին հռչակելոյ` զտի զՖռաթն զայն հնարիլ այսր ստութեան, ըստ նմին եւ այլ բազում ստութեանց: Անուն այսր պատմաբանի տարալուծմամբ բերի ի Յակոբ. իսկ ի գիրս անդ գրի Marciello polacce Religioso di castelo penitentier չորրորդ Իննովկենտիոսի: Զհեղինակութենէ սորա ծանեայ. եւ որչափ ինչ ծանեայ բաւական է: (Հ. Միք Չամչ. առ Մելգոնեան 1772 յունիս 13. Հալէպ):
      
       յժ. ի 14 ամսոյն յուլիսի աստ ի գաւառն Բէմի, ձիւնեաց կէս խուլաժ բարձրութեամբ. եւ սառեցան եօթն մարդիկ. նաեւ ցորեանն` խոտն, եւ այլ բոյսք երկրի սառեցան: (Հ. Սիմոն առ Մելգոնեան1772 յուլիս 31. [Պաշպալով]):
      
      
       յժա. Ի Նինուէ եւ ի Մերտին եւ ի Տիառպէքիր եւ յԷնկուրի այնքան ուժգին եւ սաստիկ մահ` որ շիջոյց զբազում բազում տունս` մինչեւ չկարել միմեանց օգնել ի թաղումն: Եւ պատրիարգն քաղթէացւոց փախուցեալ ի Հալէպ, զի քաղթէացիք ունէին գինն քահանայս եւ ամենեքեան մեռան: (Աթանաս եպս. առ Հ. Մկրտիչ Անանեանց, 1772 Օգոստ 17. [Կ. Պօլիս]:
      
       յժբ. Իսկէնտէր պէյն, որ է իսկական ժառանգ իշխանութեան վրացւոց Թիֆլիզ քաղաքի, եւ բազմաց հետէ եկեալ է ի Շիրազ առ Քէրիմխանն օգնութիւն առնուլ ի նմանէ, առ ի կորզել զԹիֆլիզ եւ զայլ տեղիս հայրենի ժառանգութեան իւրոյ ի ձեռաց Հերակլի պատերազմաւ. եւ նա յապաղեցուցանէ: Սա բազում անգամ ասացեալ է թէ եւս ոչ գտի զոք քահանայ ինձ հաճոյ: Իսկ ոմանք անմտածօղք ասացեալ են, թէ կարես զայնպիսի գտանել ի պասրայ` այս անուն: Եւ նորա զայս լուեալ` յորդորեալ է զբազումս զի գոնէ թուղթ մի գրեցից առ նա. եւ իմ լուեալ զայս` խորհրդով բարեկամաց գրեցի առ նա թուղթ մի, զի թէպէտ ընդ իշխանաւորաց խառնիլն ոչ թուի ինձ Մելգոնեան 1722 Օգոստ 20. ի Պասրայ):
      
       յժգ. Յաւուրս յայսոսիկ ել եասախ սաստիկ ի թագաւորէն վասն ապաշուք եւ անպարկեշտ ֆօթօզից եւ անհեթեթ մեծութեան եախայից ֆէրաճէից. եւ եւս զի մի կարասցեն կապել յերեսս այն սատայահնար ձեւով զեմպիլ պիչիմի եազմախն, զոր նոր հնարեալ են առ ի կիսով չափ բաց թողուլ զերեսս. եւ զփէռշէմսն` զոր այժմ կարեն կանաք` ցուցանե մարդկանց. մանաւանդ այս եասախ եղեւ վասն տաճկաց եւ հոռոմոց. եւ մասնաւորապէս վասն տաճկաց զի մի կարասցեն զգենուլ յօտար գոյն ֆէրաճէ, բայց եթէ կանանչ եւ ֆստխի. եւ մասնաւորապէս վասն հայոց եւ հոռոմոց` զի մի կապեսցեն ի գլուխս փոխանակ գունաւոր եէմէնիի` ճերմակ տիւլպէնտ եւ ճերմկեղէն, այլ գունաւոր ինչ. եւ զգեցցին մթագոյն ֆերաճէ: Եւ այս հրաման այնքան սաստիկ` մինչեւ բազմաց եթէ հոռոմոց եւ եթէ տաճկաց զֆօթօղն` որ քան զտուեալ չափ առաւել հրապարակաւ ի քաղաքամիջի անդ կտրեցին կիսով չափ ընդ մազին. եւ զեախան ֆէրաճէին կտրեալ բովանդակ ծակեցին ի միջոյ եւ արկին եւ պարանոցն. եւ զմիոյ ուրումն զքիթն կտրեցին վասն զէմպիլ եազմախ կապելոյն, եւ զմիոյ ուրումն ի կտրելն զֆօթօղն` ճղքեցին դանակաւ եւ զերեսն: Եւ հրաման սաստիկ թէրզիներուն, զի եթէ ոք կարասցէ զեախայ ֆէրաճէի մեծ քան զտուեալ չափն թէրզի պաշիին, ի թին մատնեսցի անխնայ: (Հ. Յովհաննէս Այվազեան առ Մելգոնեան, 1772 Օգոստ. 29 [Կ. Պոլիս]):
      
       յժդ. Ես արդէն ձանձրացեալ ի կառավարութենէ, նեղեացեալ ի պաշտօնէ իմմէ` գրեցի գիր հրաժարման ի Հռօմ: Եւ երկիցս պատասխանեցին կարտինալք համբերել եւս սակաւ ինչ` մինչեւ գտցեն ի տեղի իմ ոմն ընդունակ, եւ ապա գրեսցեն ինձ գիր հրամանի երթալ ի Հռոմ, եւ հանգչիլ անդ…: Ես խնդրեցի եկամուտ բաւական ի նոցանէ` որով ըստ պատուի աստիճանի իմոյ կարացից ապրիլ: (Աթանաս եպս. առ Մելգոնեան 1772 Հոկտ. 7. (Կ. Պօլիս):
      
       յժե. Սառաֆօղլու Սարգիս եպսն. (որ երբեմն եկն ի Վենետիկ), այժմ դարձեալ եմուտ ի նաւ գնալ նախ (կարծեմ) ի Մարչիլա. եւ ապա ի Վենետիկ. եւ ել ի ճանապարհ ի սեպտ. իբր 29…: Հոկտ. 12 Սուլթան Մուստաֆային փոքր արու մանուկն որ էր իբր Ը ամեայ մեռաւ ի ժանտամահէն, ասեն: (Հ. Յակ. Չամչ. առ Մելգոնեան 1772 Նոյ. 3. [Կ. Պօլիս]):