Գիրք Դատաստանի, Բ խմբ.

Ը. գլուխ:
Յաղագս երդմանց եւ թէ որ՞պէս պարտ է երդնուլ: Ոչ թէ հրաման տալով ասեմք, այլ զի չարաչար սովորեալ են. որոց սահմանս եւ կանոնս հաստատեցաք:

Զմեծ եւ զսոսկալի հրամաննՏեառն տեսանեմք այժմ կոխան եղեալ ի մարդկանէ, քանզիյաճ ախեաց վայրապար երդնուլն. եւ զոր Քրիստոսհրամայեաց ամենեւին մի' երդնուլ, այժմ տեսանեմք իհասարակաց բանից կարգի լեալ յոչինչ պէտս, ի փողոցսեւ ի հրապարակս եւ ի բանակռուութիւնս, ոչ միայնմանկունք, այլ ծերք ոչ միայն աշխարհի մարդիկ, այլբազում անգամ եւ քահանայք: Եւ թէ դէպ լինիդատախազել ընդ միմեանս ոմանց, յայնժամ ոչ մնանմինչեւ ի տեղի դատաստանին եւ կամ ի հրամանդատաւորին եւ ապա երդնուն, առ ի կռուելն եւ ի ճանապարհին գալն բազում անգամ երդնուն սոսկալիօրինակաւ: Իսկ յորժամ գայցեն ի տեղի դատաստանին եւդատաւորն հրամայիցէ վասն իրաւանց դատաստանիներդնուլ, յայնժամ հակառակին թէ` վասն ամենայն շահիցաշխարհի ո'չ երդնումք. եւ կամին այնու զանձինսիւրեանց օրինապահս ցուցանել, այնք` որ սակաւ միյառաջ առանց ուրուք հարկ առնելոյ բազում անգամերդուան: Եւ թէ ոք յանդիմանէ թէ ընդէ՞ր վայրապարերդնուս, ասեն թէ` զի ոչ հաւատան բանից մերոց վասնայնորիկ երդնումք: Այլ եւ բամբասեն զՔրիստոսիաւետարանն թէ` հրամայեաց բնաւ ոչ երդնուլ: Եւ եննոքա կուրաց նման, զի կուրին տեսանել` շօշափելն է: Որոց պարտ է ասել թէ` Քրիստոս ոչ եդ անհնարին օրէնս, այլ հնարաւորս. զի թէ չէր հնար` ոչ օրինադրէր, զիորպէս ամենայն վարդապետութեամբն, նոյնպէս եւ այսուայնպէս կամեցաւ ճ շմարիտ հաւատացեալս լինել զմեզ, որպէս զի ոչ ունել պէտս երդման վասն ճ շմարիտվարուցն եւ ճ շմարիտ բանիցն: Իսկ թէ մեք վրիպեցաք, այս մեզ է մեղադրութիւն եւ ոչ օրինադրին, զի նա ընդօրէնսն համեմատելով հրամայեաց ոչ երդնուլ, զիլրումն էր օրինացն, թէ ոք ճ շմարիտ եւ կատարեալլինի, իսկ թէ յանցաւոր գտանի` ոչ լնու զօրէնսն, այլդեռ եւս ընդ օրինօքն է: Եւ հարկ է յանցաւորինապաշխարութեամբ լնուլ զտեղի մեղաւորացն. վասնայնորիկ ասացաք թէ` ոչ հրամայէ բանս մեր երդնուլ, զիեւ ի Տեառնէ ոչ հրամայեցաք: Բայց սահմանս եւ կանոնսհաստատեմք չար սովորութեանցն եւ վայրապարերդմանցն: Իսկ եթէ ասիցեն թէ - անհնար է ոչ երդնուլ, եւ յայտ անտի է զի Աբրահամու երդուաւ Աստուած իձեռն հրեշտակին ասելով թէ` յանձն իմ երդուայ, ասէՏէր. եւ Աբրահամ ծառային ետ երդումն. եւ դարձեալ`երդուաւ Տէր Դաւթի ճ շմարտութեամբ եւ այլ այսպիսի. եւ առաքեալ երդուաւ ասելով` ի պարծանս ձեր երդնում, եղբա'րք. եւ թագաւորք արդար երդնուն, նոյնպէս եւիշխանք. որ հաստատի թէ հարկ է երդումնն, եւ մանաւանդի դատաստանի:

Եւ արդ` մեկնեց զբանս:

ԶԱստուծոյ երդնուլնուսուցանէ մեզ առաքեալ ասելով - ամենայնհակառակութեան մարդկան հաստատուն վճ իռ` երդումննէ. զոր եւ կամեցեալ Աստուծոյ երկու անփոփոխելի իրօքմիջնորդել` երդմամբն եւ յանձն երդմամբն` խոստանայզօրհնութիւնն: Եւ է ասացեալդ այսպէս. եթէ մարդկանեւ մանաւանդ թագաւորաց սովորութիւն է երդնուլնյանձինս իւրեանց, որով զկատարած բանին կնքեն, նոյնպէս եւ Աստուած զայսպիսի նմանութիւնս էառյանձն` ո'չ երդնլով, այլ ցուցանելով թէ մարդիկերդմամբ զբանս իւրեանց հաստատեն. նոյնպէս` եւխոստումնդ իմ անսուտ է. այպէս է եւ ասելն - երդուաւՏէր Դաւթի ճ շմարտութեամբ. եւ այլ այսպիսիքն: Եւդարձեալ էառ Աստուած զմարդկան սովորութիւն` ո'չ զիԱստուած ընդ օրինօք անկանի, այլ զի ըստ մերումսովորութեանն ուսուսցէ մեզ զանվրէպհաստատութիւնն: Նոյնպէս եւ Աբրահամուն ըստ օրինացէ, որ եւ եդ ի վկայութիւն զջրհորն եւ կարկառսքարանցն եւ զբլուրն. զոր եւ Աստուած առ Նոյիւզաղեղն իւր ասաց դնել յամպս, ըստ որում եւ այժմՍկիւթացիք զխթիչս երիվարաց առին ի պատճ առս երդման: Զի եւ առաքեալ նոյն օրինակաւ վարի, զի ո'չ ասաց`երդուայ, այլ` երդնում. զի ոչ թէ երդուաւ, այլզսովորութիւնն միայն եցոյց. բայց ինքն ի տեղիերդման ասէ թէ - քաւ լիցի, որ է մի' լիցի, եւ է` որպէսեւ Քրիստոս ասաց` այոն` այո' եւ ոչն` ոչ: Նոյնպէսերդնուն եւ թագաւորք, զի հաստատուն պահեսցենզխաղաղութիւն ընդ ինքեանս եւ ընդ աշխարհ. երդումն իհարկէ' լինի նոցա, զի աշխարհ հաւատասցէ բանից նոցա. զնոյն սովորութիւն ունին եւ իշխանք եւ ամենայնմարդիկ: Զի թէ ըստ տերունական բանին եղեալ էինամենայն մարդիկ` զի այոն ` այո' լինէր եւ ոչն` ոչ, ոչունէին կարիս երդման. այլ զի մարդիկ սովորութեամբնիւրեանց լուծին զհրամանս Տեառն, հա'րկ է այժմ արդարարանց ապաշխարութեամբ լնուլ զնոյն: Եւ արդ` ցուցաքզայս, զի թէ զհրամանս Տեառն պահեալ էր մեր` ո'չկարօտէաք երդման. բայց այժմ վասն սովորութեանցնհարկաւոր լինի, եւ մանաւանդ ի դատաստանի:

Եւ զայս գիտել պարտ է թէ իվեցերորդն պատճ առն վասն դատաստանի ոչ լինելոյգրեցաք թէ` վասն ոչ լինելոյ երդման էր, զի մի' հարկլիցի: Իսկ թէ ոք ասիցէ թէ` զիա՞րդ հնար էր ոչ լինելդատաստան. ասեմք թէ զհրամանս Քրիստոսի զամենայնկատարէաք, եւ զայն թէ` ի ճ անապարհի տու'ր զհաշիւն, յայնժամ ո'չ լինէաք կարօտ դատաստանի եւ ոչ երդման: Այլ զի յայտնապէս յայնմանէ վրիպեցաք, վասն այնորիկհարկ է այժմ ապաշխարութեամբ վճ արել զպարտսն, եւխրատս եւ կանոնս ապաշխարութեան սահմանել որոցերնդուն:

Եւ արդ` ասացից թէ ո՞րպէսլինի երդումն:

Երկու օրինակ է երդման. մի`խոստովանութեան երդումն է եւ միւս` ուրացութեան: Եւուրացութեան երդումն այն կոչի` որ դնէ զձեռս ի խաչկամ յաւետարան կամ յեկեղեցի եւ հրաժարէ ուրացմամբ. կամ ուրացութեամբ ասել թէ` քրիստոնեայ ո'չ եմ թէչիցէ այդ այդպէս: Եւ կամ որպէս այլազգիքուրացութեան օրինակաւ տան երդումն - կամ յեկեղեցիմտանելով զլոյս շիջուցանել, եւ կամ բերանով ի ջուրեւ ի ձէթ փչել, կա'մ խաչ ի գետնի նկարել եւ կոխել, կա'մ զշան զձետոյ ունել, կա'մ ոսկր ի ձեռսն առնուլ, կա'մ ի գետնի երկուս ծիրս առնել եւ ի միոյ ի միւսնմտանել: Զի այդ ամենայն եւ այդպիսիքդ ուրացութեանօրինակ է, զոր չէ' պարտ յանձն առնուլ քրիստոնէի թէեւմահ հասանէ կամ տան քակումն: Իսկ խոստովանութեաներդումն այն կոչի, որ դնէ զձեռն ի խաչ, կամյաւետարան կամ յեկեղեցի, գիտելով զի Աստուածսրտագէտ է', ասէ թէ` գիտէ Աստուած, եւ խաչս այս եւաւետարանս վկայ է, զի ու'ղիղ է զոր ասեմս եւ ո'չ էսուտ. եւ կամ ասէ թէ` սոցա փառքն եւ զօրութիւնն` զիոչ ստեմ: Այսպիսի երդումնս խոստսվանութեան է -զԱստուած սրտագէտ կոչել, եւ զխաչն - Քրիստոսի նշան, եւ զաւետարանն - Աստուծոյ բան, եւ զեկեղեցին -Աստուծոյ տուն: Եւ արդ` յորժամ կամիցի ոք երդնուլ, խոստովանութեան լիցի երդումն եւ մի' ուրացութեան, մի' ոք այսպէս երդնուցու ամենեւին. զայս խրատելովասեմ եւ ոչ հրաման տալով, որպէս ասացի: Իսկ թէ միկողմ դատախազն յանհաւատից իցէ եւ ստիպէուրացութեամբ երդնուլ, մի' ոք առնուցու յանձն թէեւմահ հասանիցէ կամ տանց աւեր. զի եւ ոչ դատաւորնաւելի ինչ երդումն հրամայէ քան ի խաչ եւ յեկեղեցիեւ յաւետարան, խոստովանութեան երդումն եւ ոչուրացութեան. մի' ոք խաբիցի յայս: Ապա թէ երկուկողմն ոսոխացն քրիստոնեայք իցեն եւ հակառակինզուրացութեան երդումն տալ, հալածեսցին ի դատաւորէնյատենէ անտի մինչեւ զղջասցին եւ յանձն առցենզխսոտովանութեան երդումն տալ: Բայց մի' լիցիերդումն փութով, այլ յառաջ պարտէ հնարել դատաւորինառանց երդման հատանել զդատաստանն. եւ թէ չլինիցիհնար առանց երդման հատանել, յայնժամ դատաւորնյառաջ ուսուսցէ թէ ո՞րպէս պարտ է լինել երդմանն եւկամ թէ ո՞րպէս ծանր է ապաշխարութիւնն, եւ ապահրամայէ զերդումնն: Եւ մի' լիցի վասն սակաւ իրաց, որպէս թէ տասն դահեկանի, երդումն, զի եւ վասնամենայն աշխարհիս իրացն չէր պարտ երդնուլ: Ապա թէհակառակին թէ` աղքատք եմք եւ վասն այնորիկ խնդրենզերդումն, պարտ է հրամայել զի զկես իրացն տացեն գիներդմանն եւ ո'չ երդնուցուն. եւ դատաւորն ցուցանիցէզծանրութիւն երդմանն եւ զօրինակ ապաշխարութեանն: Իսկ թէ զկէսն տալ չառնուն յանձն, այլ ասիցէ թէ`երդնում եւ ապաշխարեմ, անպարտ է դատաւորն: Իսկ թէչիցէ տասն դահեկան, այլ կա'մ քսան իցէ, կամ աւելինոյնպէս չէ պարտ փութով երդումն տալ, զի ծանր է. այլթոյլ տացեն զաւուրս եւ յամեցուսցեն, զի թերեւսզղջասցին եւ տացեն միմեանց երդման գին եւ զերծցին: Ապա թէ անհնար լինի առանց երդման, դատաւորնզամենայնն ցուցցէ, որպէս վերոյ ասացաւ, եւ ինքնանպարտ է ի նոցա յանձն չառնուլն:

Եւ այժմ պարտ է ասել թէ` ու՞մպարտ է տալ զերդումնն:

Հասարակապէս յամենայն իրսդատաստանի, որոյ վկայ կայցէ, մի' լիցի երդումն. իստորոյ վկայ ոչ կայցէ, հարկ է երդումն: Եւ թէ ոք զոքըմբռնէ ի դատաստան իբրեւ պարտական կամ այլ ինչ, եւինքն վկայ ոչ ունիցի եւ ոչ այն որ ըմբռնեցաւ, պարտ էտալ զերդումնն ո'չ այնմ` որ ըմբռնեացն, այլ որըմբռնեցաւն: Եւ թէ չիցէ ստութեան կասկած -ըմբռնողին. ապա թէ կասկածանք ինչ իցէ կամնմանութիւն ստութեան, մի' լիցի ըմբռնողին երդումն, զի աներկիւղաբար վասն ագահութեան երդնուցու եւառցէ եւ զրկեսցէ: Ապա թէ ոք ըմբռնի ի գողութեան, կամի շնութեան, կամ ի սպանութեան, կամ յաւազակութեանկասկածանս, եւ չիցէ բանն յայտնի, եւ որ ըմբռնեացնվկայ ոչ ունի, պարտ է ըմբռնողին տալ զերդումնն, զիայնպիսի չարագործքն ոչ զանգիտեն երդնուլ: Ապա թէըմբռնեալքն աղաղակեն եւ ասեն թէ` ոչ եմ զոր ասենդ եւսու'տ է բանդ զմէնջ եւ զու'ր պարտաւորեն զմեզ, այնպիսի բանիւք որ` դատաւորին եւ ամենայն ատենին իդէպ թուին բանք նոցա եւ աղաղակն, յայնժամ նոցա լիցիերդումնն եւ մի' զրպարտողին:

Իսկ վասն հասակին թէ`յո՞րում հասակի պարտ է տալ զերդումնն - ասացից:

Ի դէպ ասացաք լինել վկայինզքսանեւհինգ ամն նոյն ի դէպ է եւ երդմնողին լինել: Մանկան մի' տացի երդումն, զի խակ է հասակաւն եւ ոչգիտէ զահ եւ զերկիւղ Աստուծոյ դատաստանին: Ծերոցմի' տացի երդումն, զի մերձեալ են ի մահ, մի' գուցէանապաշխար մեռանիցին: Հիւանդի մի' լիցի երդումն, զիմերձ է յափն մահու, զի գուցէ անապաշխար մեռցի. այլթոյլ տացեն զի առողջասցի եւ ապա լիցի: Ապաշխարողացմի' լիցի երդումն, զի մի' մեղս ի վերայ մեղաց դիցէ: Նոյնպէս եւ կանանց, որ հաւատաւոր իցէ, կամապաշխարող, կամ անմաքուր գործովք, կամ տղայ կամ ծեր, կամ մերձ ի ծնունդս, այսց ամենայնի մի' լիցիերդումն: Մաքսաւորի եւ արբեցողի եւ ամենայնմեղաւորի, մինչեւ զղջասցին, մի' լիցի նոցա երդումնեւ մի' ընդունիցի զնոսա վկայ: Զայս վասն խրատուասեմք եւ ոչ օրինադրելով, զի եւ ոչ զերդումնհրամայելով ասեմք, այլ խրատելով: Իսկ այսոցիկ, զորասացաք յառաջ թէ` չէ' պարտ երդնուլ, թէ իցեն նոցահայր կամ եղբայր կամ որդիք, եւ կանանցն` մայր եւքոյր կամ եղբայր, կամ այլ սիրելի կամ մերձաւորք, նոքա երդուիցեն եւ զմիմեանց բեռն բարձցեն, եւընդունելի է: Կրօնաւոր քահանայ եւ մոնոզոն մի'մտցեն ի դատաստան, զի մի' հարկ լիցի երդման. այլ թէհարկ լիցի դատաստանի, ազգականք նոցա լցցեն զտեղինոցա եւ ընկալեալ լիցին ի դատաւորաց, որպէս եւ վասնայնոցիկ ասացաք, որոց ոչ պատեհ համարեցաք զերդումն. այլ զվճ ռի հարկ լցցեն ուղիղ վճ ռաւ, եւ վկայքընկալեալ լիցին, թէ ճ շմարիտք իցեն: Սոյն կարգ կացցէեւ ի վերայ աշխարհական քահանայից. եւ եթէ երթիցեն իտեղի դատաստանի` ազգատոհմիւն իւրեանց առցեն զվճիռն. եւ ինքեանք անձանց իւրեանց զգոյշ կացցեն, զիմի' անկանիցին յիրս ինչ անկարգս եւ կամ ի բանսանպատշաճ ս, որ ոչ վայել է:

Եւ արդ` պարտ է սահմանելզապաշխարութիւն եւ զկանոնս երդման. զի թէպէտեւյառաջ սահմանած է ի սրբոցն այս, բայց այժմ սովորեալեն ի դատաստանի վայրապար երդնուլ: Նոցա կանոնսհաստատեմք, զի մի' անտես լիցի մեծ օրինադրութիւննեւ հրամանն Տեառն: Եւ թէ մեք այժմ թեթեւութեամբ եւներելով դնեմք զապաշխարութիւնս, զայս ո'չ թէ վասնայնր առնեմք զի զառաջնոցն սահմանն ախորժեմք խոտել, այլ զի թէպէտ ծանր եդին զապաշխարութիւնն, բայց սոքաբնաւին լուծին: Իսկ մեք թեթեւով սահմանեմք, զիթերեւս զանսահմանսն ի սահման ածցուք եւ դարձեալյառաջին ուղղութիւնսն ելցուք: Եւ յառաջագոյն ոչկայր գրով դատաստան, վասն այնորիկ ո'չ տայր առանձինյիշեալ ապաշխարութիւն դատաստանի երդման, այլհասարակաց երդման. իսկ մեք` զի կամեցաք գրովդատաստան հաստատել, վասն այնորիկ ոչ հաստատեմքհասարակաց երդման կանոնս, զի յառաջնոցն է այսհաստատած, այլ դատաստանի գրոցս զոր գրովհաստատեցաք, սորին դատաստանի երդմունս ներելով`ապաշխարութիւն սահմանեմք, ո'չ հրաման տալով, այլխրատելով, որպէս բազում անգամ ասացաւ: Եւ արդ թէկամք իցեն Տեառն` այսպէս սահմանեսցուք:

Եթէ ոք հրամանաւ դատաւորիերդնուցու եւ չիցէ վայրապար կամ վասն սակաւ իրաց, եւ ճ շմարիտ իցէ, եւ խոստովանութեան իցէ երդումննեւ ոչ ուրացութեան, երեք ամ ապաշխարութիւնսահմանեսցէ ի վերայ նոցա եպիսկոպոսն, զի նա էդատաւոր: Եւ թէ յայլ ումեք դատաւորէ իցէ դատաստանն, երթիցէ որ երդուաւն առ վարդապետ ոք, որ տեղեակ իցէդատաստանի եւ նա սահմանեսցէ զապաշխարութիւնն: Իսկեթէ ստութեամբ իցէ երդումնն եւ խոստովանութեան եւոչ ուրացութեան, հինգ ամ ապաշխարեսցէ. եւ տեսցենգիտնականք եւ զինչսն վասն որոյ սուտ երդուաւ, եթէսակաւ իցէ եւ ոչ կարի բազում աղքատաց տալհրամայեսցեն: Իսկ եթէ զուրացութեան երդումներդնուցու ոք, թէ' ճ շմարիտ է եւ թէ' սուտ, զապաշխարութիւնն մինչեւ ի մահ կալցի, զի աստ ո'չ էպարտ ներել. բայց են վարդապետք զի իշխանութիւնունին յԱստուծոյ եւ որպէս պատշաճ համարեսցին, այնպէս սահմանեսցին: Իսկ եթէ ի կրօնաւորութեան իցէկամ յաշխարհական քահանայից, որոց ո'չ հրամայեցաւ եւերդնուցուն, թէ' սուտ եւ թէ' ճ շմարիտ, թէ'զխոստովանութեան եւ թէ' զուրացութեան երդումն, մինչեւ ի մահ լիցի ապաշխարութիւնն. զի թէ ի կանոնսնվասն ծառայի փախուցելոյ չհրամայէ քահանայիերդնուլ եւ փրկել, որչափ եւս առաւել ասա: Բայցտեսցեն գիտնականք եւ որպէս պատշաճ համարին`արասցեն ի սուտն եւ ի ճ շմարիտն, ի խոստովանութեաներդումնն եւ յուրացութեան: Եւ թէ կրօնաւորերդնուցու կամ քահանայ, կամ նոքա` որոց ոչհրամայեցաւ երդնուլ, եւ երեւեսցի յետոյ սուտ լինելերդումնն, եւ ինքն զպատճ առն ոչ գիտէր, զապաշխարութիւնն նոքա պահեսցեն վասն որոց երդուան. իսկ եթէ գիտէր եւ երդուաւ սուտ` ինքն պահեսցէզապաշխարութիւնն:

Բայց զայս ամենայն օրինակսերդման զոր գրեցաքս, տեսցեն գիտնականք եւիշխանութիւն լիցի նոցա կարճ ել կամ յաւելուլզժամանակ ապաշխարութեանն, եւ զո'ր ի ներքոյ բեմբիկարգել եւ զո'ր արտաքոյ. զի ո'չ թէ յոլովութիւնժամանակին է ընդունելի ապաշխարութիւնն, այլջերմութիւն վարուցն եւ յեղանակ դարձին: Զայսամենայն որպէս պատշաճ համարեսցին արասցեն` կարճ ելեւ յերկարացուցանել, եւ ընդունելի լիցի ի կամսՏեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի: