Գիրք Դատաստանի, Բ խմբ.

Ա. ՅԱՂԱԳՍ ԴԱՏԱՍՏԱՆԱՑ ԹԱԳԱՒՈՐԱՑ ԵՒ ՈՐՔ ԸՆԴ ՁԵՌԱՄԲՆ ՆՈՑԱ:

1. «Յառաջագոյն գրեցաք զեկեղեցւոյ դատաստան եւ ի նմա կարգեցաք զսահման դատաւորաց եւ զմուտս շահից նոցա, զի առաջին է եւ մեծ:

Իսկ երկրորդ նմինկարգեսցուք զդատաստան թագաւորի եւ իշխանաց եւամենայն աշխարհականաց:

Բայց գիտելի է զի թագաւորտիրապէս Աստուած է եւ անուանակիր միայն մարդիկ, ո'չճ շմարիտք. սակայն թագաւորք այնոքիկ անուանին, որքազգաց իւրեանց տիրեն միանգամայն եւ յայլոց հարկառնուն յազգաց, եւ եթէ ոչ` ո'չ հարկիցին:

Եւ եթէ պատահիցի որդիսլինել նմա եւ դստերս, զոյգ եւ արդար զվիճ ակթագաւորութեանն բաժանիցէ. զի թէպէտ զանդրանիկն իդէպ է թագաւորեցուցանել, այլ զյառաջադէմն յաթոռնստուսցէ թագաւոր: Եւ որքան եղբարք իցեն նորա`որդւոց նորա ոչ է իրաւացի առնուլ թագաւորութիւն, եւի հատանել եղբարց` ապա նստցին որդիք: Եւ եթէ դուստրիցէ նորա, նահապետութեան տուն կարգեսցէ հանդերձարամբն. կէս եղբօր մասն առցէ: Եւ թէ մահուամբբարձցին թագաւորք եւ որդւոյ իցէ որդի եւ դստերն, որդւոյ որդին առցէ զաթոռն եւ ոչ դստերն. եւ որքանյորդւոցն իցէ ի ծննդոց դստերն մի' առցէ, ապա թէ առցէ`յօտարս համարեսցի: Զի այդպէս մերն արքայ Աբգարիոսկարգեաց զտուն թագաւորութեանն Պարսից: Եւ նահապետնՆոյ ընդ որդիսն` եւ դստերն ետ մասն վիճ ակի զկողմնհարաւոյ ըստ որում եւ կանայք թագաւորեն կողմանցն. զոր եւ Սողոմոն երբեմն էած զդշխոյն հարաւոյ. եւ Տէրիսկ վկայէ: Սակայն զանդրանիկն պատուէ ընտիր վիճակաւ, զոր եւ օրէնքն կրկին հրամայէ տալ: Ի դէպ է թէե'ւ դստերն իբր կէս եղբօր տայ վիճ ակ, սակայնթագաւոր է իբր նախնի եղեալ: Իսկ եթէ որդի չիցէ եւդուստր իցէ, տացէ զթագ իւր դստերն. եւ ունիմքհաստատուն վկայ զօրէնսն` եթէ ոք մեռանիցի, ասէ, եւդուստր իցէ եւ ոչ որդի, զժառանգութիւն նմա տացէ: Եւառեալ այր` զթագ իւր տալ նմա իշխան լիցի. բայց զկնիմահուան նորա իբր յօտարս համարեսցին ծնունդք նորա: Ապա թէ ոք ասիցէ` զիա'րդ ոչ ըստ օրինակի կողմանցնհարաւոյ իշխան լիցի ինքն թագաւորել, այլ առն տալ. գիտասցէ զի անդ սովորութիւնն զայնոսիկ յառաջ տանի, այլ ըստ գրոց դատաստանի զայդոսիկ հաստատունկարծեմ: Եւ եթէ կտակ արասցէ թագաւորն, որքանկենդանի է իշխան լիցի փոփոխել ըստ արժանւոյն, զիկտակ յետ մահու հաստատուն է, ըստ առաքելոյ, որպէսարքայն Կոստանդիանոս կտակաւ թագաւորեցուցանէրզորդիս իւր: Եւ զսահմանսն լերամբք եւ գետօքհաստատեսցէ եւ արձանօք, ըստ առաջին թագաւորացն: Եւթէ չիցէ բնաւին ժառանգ ի ցեղէ հարց, իշխան լիցի տալզթագ իւր օտարի, ո'չ ըստ կրօնից, որպէս որդիթագաւորին Հնդկաց եւ Մակեդոնացին Աղէքսանդր. եւզայլ եւս մատակարարութիւն թողուլ ի Տէր: Իսկ եթէ իտանէ հօր նորա իցեն ժառանգք, որք մերձաւորք իցեն`նոքա լիցին: Եւ յորդւոց թէ իցեն` զմի առ ինքն կալցիմիշտ եւ նմին ժառանգեցուսցէ զանկաւորն, եւ զայլսնհեռի բնակեցուսցէ որպէս ե'ւ զայս սովորութիւնկալան առաջինքն թագաւորք: Այս իրաւունք դատաստանիյասացեալս ամենայն եղիցի իշխանաց եւ ազատացմիանգամայն: Բայց ի թագաւորեցուցանելն մի' առանցհրամանի հայրապետին լիցի:

Եթէ շինիցէ քաղաք եւ դղեակ, աշխարհագիր եթէ առնիցէ, եւ եթէ դահեկան եւ դրամհատանիցէ, իշխանութիւն կալցի ըստ իրաւանցդատաստանի: Այլ իշխանաց ոչ է իրաւացի հատանելդահեկան եւ դրամ. եւ թէ հատանիցէ, հրամանաւ լիցիթագաւորին:

Նոյնպէս շինել քաղաք եւբերդ, եւ կամուրջս շինել մեծամեծ գետոց, թագաւորացլիցի, եւ հոգետուն եւ իջաւանաց տունս. եւ այնոցիկ -որ ընդ հրամանաւ նոցա լիցի:

Իշխանք զթագաւորաց մի'զգեցցին զգեստ, մինչեւ նոքա հրամայիցեն եւ կամտայցեն պատիւս:

Առաջի թագաւորի մեծամեծիշխանք մի նստցին, բայց եթէ հրամայիցէ:

Ի սեղան թագաւորի բայց իհայրապետէ մի' ոք կերիցէ, եւ յորժամ նա կամեսցի. այլյարքունիս ինքնիշխան լիցի եւ հայրապետն նստել, այլոչ թագաւոր ի տուն Հայրապետի:

Մի' լիցի հաւատացեալ ի Տէրթագաւորի զօրէն հեթանոս թագաւորի հարճ օք վարիլ, այլ օրինաւոր լիցի ի կարգ ամուսնութեան, զիիշխանութիւն է նմա ընդ հայրապետի ի բեմի կալ, այլզձեւ առցէ զբարեպաշտիցն Ովսիայ եւ Եզեկիայ եւզնոյն ինքն Դաւթի, զԿոստանդիանոսն, զԹէոդոսի, զՏրդատիոսի եւ զնմանեաց նոցա:

Դատաստանաւ վարեսցիյամենայն իրս եւ ի գործս հաւատացեալ թագաւոր:

Եթէ պատահի պատերազմել ընդայլազգիս հարկաւորաբար, յորժամ սուրն վերասցի` մի'տացէ առնել սպանումն, բայց եթէ որ պատճ առպատերազմին իցէ յայլազգեացն:

Եւ եթէ զքաղաք պաշարիցէայլազգեաց, նախ ի խաղաղութիւն զնոսա կոչիցէ միանգամ եւ երկիցս եւ երիցս. եւ եթէ ոչ կամիցին գալ եւբռնաբար առցէ, զընդդիմացեալսն սպանեալ զայլսն ընդհարկիւ կալցի. ապա թէ անձնատուրք լինիցին - յայլսնհարկիցին, այլ մի' ի գլուխսն: Եւ զծառատունկս ո'չհատանել ի պաշարել քաղաքի զպտղաբերս:

Զքաղաքատուրս եւզբերդատուրս, եթէ ճ շմարիտ իցէ եւ յայլազգեաց, մատնիցէ մահու. ապա թէ բաւական իցէ փրկել զանձն, զկին եւ զմանկունս յարքունիս կալեալ վաճ առիցէ եւտարագիր ի ժառանգութենէ արասցէ խրատեալ յաչս: Ապաթէ ի գլուխ չարն ելանիցէ եւ ընդ ձեռամբ գայցէ, մի'ապրեցուսցէ: Իսկ եթէ քրիստոնեայ եւ հանդերձեալ իցէյայլազգի մատնել եւ թէ ի քրիստոնեայս, նոյնդատաստան մահու է եւ այլոց. բայց վասնմարդասիրութեան մեր օրինաց խրատիցի յաչս կամ իձեռս, կամ յալս, զի ապաշխարութեան հասանիցէ եւ մի'կորիցէ չարին յանգ ոչ ելելոյ:

Այլ զգող գանձուն տէրունի`զայլազգի խրատեալ յաչս եւ կամ ի ձեռս, եւ զկին եւզորդի եւ զժառանգութիւն յարքունիս կալեալ, տարագիրարասցէ: Բայց զքրիստոնեայ - զգողօնն առեալ եւ զինքնեւ զկին եւ զորդիս յազգատոհմ եւ ի քրիստոնեայս վաճառեալ թողցէ. ապա թէ այս ոչ իցէ, խրատիցի յաչս եւ իձեռս եւ թողցի:

Իսկ եթէ սպանանիցէ այլազգիզքրիստոնեայ կամաւ, սպանցի փոխանակ նորա. ապա թէակամայ, խրատիցի ի ձեռս եւ զգին արեան տուգանեսցի: Իսկ գին արեան մարդոյն ըստ արժանւոյ գնոյ ո'չ է, զիգործ Աստուծոյ է եւ պատկեր եւ յարուցանել միայնԱստուծոյ է մեռեալ: Բայց մի' ոք զՅովսէփայ եւ զՏեառնգինն կարծիցէ ճ շմարիտ զքսան եւ զերեսուն, զի գողքիսկ էին վաճ առողքն: Այլ հանդիպողութեամբ եւ ըստկարի ի դէպ կարծեմ երեք հարիւր վաթսուն եւ հինգլինել գին դահեկանի, ոսկի դահեկան, որ լինիերեքտասան դրամ արծաթ ըստ ժամանակին վարման: Այդգին ըստ բանականի շնորհին եւ ըստ քրիստոնէութեանկրկին լիցի, եւ ըստ աշտիճ անաց յաւելցի: Իսկայլազգեաց - յերից մասանցն մին լիցի, իբրու զի ո'չբանի ունել շնորհ եւ ո'չ զքրիստոնէութեան: Այդյայդոսիկ լիցի դատումն: Ապա թէ չիցէ կարհատուցանել, վաճ առիցի եւ սպանելոցն հատուսցի, եւտունն յաւար յարքունիս լիցի: Այլ եթէ քրիստոնեայզայլազգի սպանցէ կամաւ, զգին արեանն տուգանեսցիըստ ցուցանելոյ օրինակին հարիւր քսան եւ երկուդեկան. եւ եթէ ակամայ - զկէս գնոյն վաթսուն եւ միդեկան, եւ գինն յարքունիս լիցի, բայց յերից մասանցնմին տացի իւրոցն: Իսկ եթէ քրիստոնեայ զքրիստոնեայսպանցէ կամաւ, զգինն տուգանեսցի արեան իւրոցն, եւթագաւորի տուգանք ըստ կարի լիցի: Եւ թէպէտ ըստօրինացն մահու արժանի է, այլ ի ձեռս խրատ առեալապաշխարութեան հասցէ. ապա թէ աղքատ իցէ վաճ առեսցիիւրովքն յազգատոհմ եւ հատուսցէ: Ապա թէ ակամայ -զկէս գնոյն իւրոցն տացէ, եւ թագաւորի ըստ կարիտուգանք. բայց խրատ մի' առցէ: Զայդոսիկ թագաւորնդատիցի, եւ զայլս եւս դատաստան հասարակաց իդատաւորսն թողցէ, եւ զանյայտսն զբնաւսն իխոստովանութիւնս վարդապետացն: Իշխանաց մի' լիցիզսպանողսն սպանանել առանց հրամանի թագաւորաց, իսկզգողսն խրատել իշխան լիցին: Եւ ազատ առանց հրամանիիշխանի մի' իշխեսցէ զգողսն խրատել:

Բայց ասելի է զօրինակբաժանման գերւոյն եւ աւարին: Եթէ պատահիցի երթալյաւար թագաւորի ամենայն զօրօք, դրոշիւք եւ փողովքյաշխարհ թշնամեաց եւ աւար առեալ դարձցի, ոսկի գտեալյաւարին - թագաւորի լիցի. բայց մի' երդմամբ առցէ, այլքարոզ լիցի, զի թէ յետոյ առ ոք գտցի` ընդ միոյ եօթնտուգանեսցի: Բայց տասանորդս յեկեղեցիս տայցէ: Եւգերւոյն եւ աւարին կէսն թագաւորի լիցի եւ տասանորդիցէ յեկեղեցիս. եւ ի կիսոյն - զօրացն: Իւրաքանչիւրիշխանքն զնոյն բաժին արասցեն. եւ նոքա եւս նախտասանորդեսցին յեկեղեցիս իւրաքանչիւր: Իսկ եթէչիցէ թագաւոր ընդ զօրս եւ իշխանք ինքեանց դրօշիւքեւ փողովք իցեն, ոսկին նմանապէս թագաւորի լիցի, եւ իգերւոյն եւ յաւարէն տասանորդ թագաւորի. իսկյեկեղեցիս յիսներորդիցեն, որէ ըստ օրինացն: Փողս եւգրոշս տալ իշխանի ի վերայ գաւառի եւ բերդի լիցի: Իսկգողս թագաւորի եւ իշխանի ո'չ վայել է, բայց միայնլրտեսս: Ապա թէ արտաքոյ իրաւանց ելցեն եւառաքեսցեն, վասն հրամանին կէսն նոցա լիցի ի մարդոյեւ յանասնոյ. իսկ եթէ առանց հրամանի երթիցեն, երկուբաժինն երթողին լիցի, զի կամօք ի մահ երթիցեն, երկուբաժինն երթողին լիցի, զի կամօք ի մահ դիմեցին: Զայսըստ սովորութեան ասացաք, զի ոչ է հրաման ի գրոց, զի իպատերազմի զօրականին մեռանել` անպարտ է տէրն: Իսկգող առաքեալ եւ մեռեալ` պարտապան արեան է տէրն, իսկիւրովի երթողին - ո'չ: Եւ զոր առաքիցէ ի գողութիւն եւըմբռնեսցի` գնեսցէ, եւ զոր ոչ առաքեսցէ, ինքնինգնեսցէ զանձն: Զօրական ի պատերազմի զոք ըմբռնեալզգեստն եւ երիվարն եւ զէնքն ամենայն նորա լիցին, այլ զրահ տեառնն լիցի: Արծաթ եւ մարգարիտ յաւարինիշխանաց լիցի, պղինձ եւ երկաթ եւ նմանք նոցա -զօրացն: Ոսկի, ակունք եւ դիպակ ամենայն օրինակաւթագաւորի լիցի, եւ ասրեղէն պատուական եւ կտաւ -իշխանաց, եւ անարգ ասրեղէն եւ կտաւեղէն` զօրացն:

Իսկ զհարկս գաւառաց եւազգաց թագաւորք եւ իշխանք արդարութեամբ առցեն. մի'ինչ աւելի քան զառաջնոցն սովորութիւնս կալցին, զիընդ ամենայնի համարս ունին տալ, զի յԱստուծոյկարգեցան ի պահպանութիւն եւ ի փրկութիւն աշխարհիեւ ոչ ի կործանումն: Եւ արդ` այսպէս լիցի: Զանդաստանացն զհինգերորդ մասն առցեն, որպէս Յովսէփօրինադրեաց յԵգիպտոս, զի յորժամ ստացաւ զերկիրնՓարաւոնի, յայնժամ զհինգերորդն կարգեաց. յայտ է զինախ ինքեանց էր ժառանգութիւն եւ ոչ էր հինգերորդ, այլ հայրենի կտուր սակաւ: Սոյնպէս եւ այժմ լիցի. զիարծաթագին անդաստան եւ այգեստան եւ բուրաստան մի'լիցի ընդ հարկաւ հնգեկի, նմանապէս եւ ջրաղաց եւտուն եւ խանութ: Այլ թէ բնակիչքն ընդ արուեստի եւկամ ընդ վաճ առի հարկիցին, զի ոչ է հարկ գլխոյքրիստոնէից, բայց այլազգեաց` յորժամ բռնի ընդհարկաւ արասցեն: Բայց անդաստանք ջրարբիք` լիցին ընդհնգեկաւ, այլ ոստինք տասանորդեսցին. զի հող միայն էթագաւորի եւ իշխանի, եւ ոչ ջուր. սոյնպէս ոստինք, այգիք եւ ծառաստանք:

Այսպէս եւ յաւուրս շաբաթույեօթնէ մին գործիցի իշխանին եւ տէրունի. այլ աւելիաշխատելն զձեռամբ անկեալն անիրաւութիւն մեծ է:

Եզին առանձինն այլ հարկ մի'լիցի, զի այն իսկ է զոր աշխատեալ հնգեկի:

Կովու լիտր եղն միայն լիցի:

Արօտի այլ հարկ մի' լիցի, զիայն իսկ են արօտականք որ հարկին:

Ոչխարք ի գառինսնտասանորդեսցին. թէ հաճ ոյ իցէ տէրունեացն` ընդոչխարի փոխանակիցէ ըստ արժանւոյն:

Ձիոյ եւ ջորւոյ եւ իշոյ մի'լիցի հարկ, զի նոքօք բազում անգամ ծառայէզտէրունիսն:

Ի տարեմուտս ըստ կարիծառայեսցէ եւ յաւուրս տօնից: Մի' լիցի չէքուչէքբազում այլ չի'ք լիցին անիրաւ սովորութիւնքն, զի եւսահմանդ բազում եւ յաւելորդ սովորութեանց եղեւ: Առանց դատաստանի մի' տուգանեսցի, այլ ըստ կարի լիցիթէ յանցաւոր ի տէրունիսն գտցի. իսկ յայլս յանցաւորգտեալ, դատաւորօք վճ արեսցի:

Անդատաստան է իշխանացհարկել զհաւատացեալս, զոր հարկեն այլազգիք. զիյայլազգեաց հարկ արժան է եւ ո'չ ի նոցունց, որպէս եւառնեն Վիրք ընդ ձեռամբ անկելոցն:

Թագաւոր իշխանի տուեալգաւառ` եթէ շինէ ըստ հրամանի նորա բերդ եւ կամ աւանեւ կամ աւերակս ի նոյն սահմանսն ի ժառանգութիւնսհամարեսցի նմա. մի' լիցի փոխել առանց մեծի եւիրաւացի յանցանաց. եւ զկնի մահու նոցա` որդւոց նոցալիցի հրամանաւ թագաւորի: Սոյնպէս ընդ ձեռամբիշխանաց ազատք լիցին եւ ընդ ազատաց ձեռամբշինականք. յորժամ աւերս շինեսցեն եւ հողսհատանիցեն ի մայրեաց, ստացուած լիցի անփոփոխ եւորդւոց նոցա յետ մահու. այլ փոփոխումն ի վերայ մեծիյանցանաց եւ իրաւացի լիցի, եւ մի' ի պատճ առսզրպարտութեան փոփոխիցին:

Նոր շինեալ տեղեացազատութիւն լիցի մինչ զի ամենայնիւ հաստատիցի:

Ի շինուածս քաղաքի եւ բերդիեթէ պակասիցէ գանձ արքունի, ամենեքեան հասարակ վճարիցեն:

Արք քաղաքացիք առաւել քանզգեղջուկս պատուիցին եւ գեղջկաց նմանապէս առաւելպատիւ լիցի քան բնակչաց ագարակի. սոյնպէս լիցիբերդի բնակչաց եւ աւանի, զի եւ կարգ առաջնոցն էմերոց թագաւորացն այդոքիկ:

Հարկաւորք եւ օգտակարքյարուեստս հողագործութիւն է եւ դարբնութիւն եւհիւսնութիւն, եւ բազմաց է հողագործել. առաւելպատուիցի երկաթագործ եւ փայտագործ: Իսկ օգնականբնութեանս մարմնոյ եւ հարկաւոր յարուեստս էբանական է բժշկութիւն. պատուիցի եւ սա: Եւ թէպէտամենայն կարծեալքն նուազունք - յոյժ հարկաւորք (են), այլ որոց սակաւ գիւտն է` յարքունուստ - առաւել իպէտս հասարակաց պատուիցին: Սակայն պիտանի եւհարկաւոր ի բանական արուեստս եւ փրկական`վարդապետութիւն է, նախապատիւ լիցի յիշխանս եւյարքունիս, զի հասարակաց հայր է եւ բժիշկ հոգւոցե: