Ներգործական
իմն
մշտաշարժ
բնաւորեալ
ելոյ
զօրէն
վեր
ընթաց
հրոյ՝
բանեղէն
իմացումն
մարդոյ,
ո՛չ
ունելով
դուլ՝
մինչ
յելերիլ
առ
կայումն
կատարման
իւրոյ։
Եւ
է՛
կատարումն
ներ
բանի՝
ճշմարիտն.
որպէս
եւ
ներգործոյ՝
բարին։
Եւ
այսու
իսկ
տեսականաւ
եւ
գործնականաւ
զարդարի
հոգիս
մեր
զանազանապէս։
Զի
գործնակա՛նն
է
կախեալ
զյօժարակա՛նն
կամաց։
Իսկ
տեսականն՝
առ
իմացակա՛նն
մասն
է։
Նաեւ
յառաջանայ
տեսականն
հասեալ
առ
ճշմարիտն.
շարժելով
զյօժարականն
ի
բարին։
Ա՛րդ՝
տեսականին
գիտութիւն
հասարակի՛
առ
իրողութիւն.
որպէս
եւ
որքան։
Յորոց
ոմանք
գերազանցեալ
գոն
իմաստութեան,
եւ
այլք
ի
ներքոյ
Տրամախոհութեան։
Եւ
այս
մեզ
անհաս՝
դիւրահաս՝
եւ
դժուարահա՛ս
բացորոշեցի։
Եւ
զի
անհասն
ո՛չ
է
այժմու
տեսութեան.
եւ
դիւրահասն՝
զգայութեան
արտաքոյ
լիցի.
իսկ
դժուարահասն
եռակի
կերպիւ
գիտելի։
Առաջին,
սահմանելով
զպարզն,
եւ
բաժանմամբ
զբաղադրեալս,
եւ
հաւաքմամբ
զճշմարտութիւն
խնդրելոյ
հարցմանց։
Զի
ամենայն
հարցումն
խնդիր
է
պատասխանւոյ.
եւ
առ
նա՛
ունի
զդիտումն
որոնելոյ։
Իսկ
հարցումն
երկակի՛
է՝
եւ
պատասխանին։
Զի
է՛
պարզ
հարցումն՝
եւ
բաղադրեալ,
եւ
պարզ
պատասխանի՝
եւ
բաղադրեալ։
Որ
եւ
հարցմանն
սեռ՝
յերկուս
տեսակս
տարորոշի,
ի
տրամաբանական.
եւ
յապացուցական։
Եւ
է՛
տրամաբանութիւն,
որ
մինն
հարցանէ
եւ
միւսն
պատասխանէ՛։
Նոյնպէս
եւ
ապացուցականն։
Սակայն
այլազանին։
Նախ՝
զի
տրամաբանութեան
սկիզբն
ի
յայլմէ
է,
այս
է
ի
հարցողէն.
թէ
զի՞նչ
հարցանէ,
կամ
ուստի՞։
Իսկ
ապացուցականն
զսկիզբն
յինքենէ
եւ
ունի
որպէս
եւ
կամի։
Եւ
եւս,
ապացուցականին
կատարումն
առ
ճշմարիտն
է
ամենեւին։
Իսկ
տրամաբանականին
մերթ
ճշմարիտ
եւ
մերթ
սուտ։
Զի
թէ
գիտէ
պատասխանօղն՝
առ
ճշմարիտն
է.
եւ
թէ
ոչ՝
առ
սուտն։
Եւ
այլ
եւս։
Զմինն
շառագունէ՛
տրամաբանականն,
այս
է
զհարցանօղն,
կամ
զպատասխանօղն։
Իսկ
ապացուցականն
ո՛չ
զոք,
ո՛չ
զուսանօղն,
եւ
ո՛չ
զուսուցանօղն։
Չորիր
եւս։
Ապացուցականն
զպարզն
հարցանէ
եւ
պատասխանէ։
Որպէս՝
մարդն
կենդանի
է.
կենդանին
գո՛յ
է.
ապա
ուրեմն
մարդն
կենդանի
եւ
գո՛յ
է։
Իսկ
տրամաբանականն
զբաղադրեալն.
որ
է՛
հակասութեան
երկոքին
կողմն.
վասն
որոյ
պատասխանելի՛
է
բաղադրեալ։
Այլ
թէ
բաղադրեալ
հարցման
պարզ
պատասխանես,
լինիցիս
շառագունեալ։
Որպէս
թէ
ոք
հարցանէ.
աշխարհս
անապակա՞ն
է,
թէ
ապականացու.
այս
բաղադրեալ
է։
Թէ
պատասխանես
զպարզն
անապական
գոլ,
սո՛ւտ
ես.
զի
մասամբ
ապականի։
Իսկ
թէ
ապականացու
դարձեալ
սուտ.
զի
երկինք
եւ
տարերք
անապականք
գոն։
Վասն
որոյ
բաղադրեալ
պատասխանի,
թէ՝
ըստ
բոլորին
անապական
է,
եւ
ըստ
մասին
ապականացու։
Դարձեալ
ըստ
այլ
եղանակի
զանազանին
սոքա։
Նախ՝
որպէս
յամենայն
իրողութիւնս
չորս
իր
խնդրելի
է
ըստ
փիլիսոփային.
այսինքն՝
թէ
է՞.
զինչ
է.
ո՞րպիսի
ինչ
է.
վասն
է՞ր
է։
Ա՛րդ՝
եթէ
էն
միա՛յն
է
տրամաբանական
հարցումն.
իսկ
զինչ
էն
եւ
որպիսի
ինչ
էն՝
ապացուցական
հարցումն։
Երկրորդ՝
զի
չո՛րք
են
զանազանութիւնք
ձայնի
եւ
իմացման։
Զի
է՛
ձայնն
մի
է
եւ
իմացեալ
իրն
բազում.
որպէս
կենդանի.
կամ
բանական
կամ
հոմանուն
ձայնք։
Եւ
է՛
որ
ձայնն
եւ
իմացումն
բազում.
որպէս
Պետրոս
խօսի,
Պօղոս
քարոզէ՛։
Եւ
է՛
որ
ձայնն
բազում,
եւ
իմացեալ
իրն
մի.
որպէս
կենդանի
բանական
երկոտանի
մարդն։
Եւ
է՛
որ
ձայնն
մի՝
եւ
իրն՝
մի.
որպէս
մարդ՝
Պետրոս։
Ա՛րդ՝
երկու
ի
նոցանէ՝
այն
որ
ձայնն
բազում
է
եւ
իրն
մի,
եւ
որ
ձայնն
եւ
իրն
մի,
են
սոքա
տրամաբանական
հարցումն։
Եւ
երկուքն
որ
ձայնն
եւ
իրն
բազում,
եւ
ձայնն
մի
եւ
իրն
բազում,
սոքա
են
ապացուցական
հարցումն։
Երրորդ՝
զի
տրամաբանականն՝
զհակասութեան
զերկու
կողմն
հարցանէ,
եւ
պատասխանի
զմիո՛յն
առնու։
Որպէս
թէ
ոք
հարցանէ՛,
Պետրոս
նստի՞
թէ
ոչ։
Պատասխանին
զմին
կողմն
ասէ,
այո՝
կամ
ո՛չ։
Իսկ
ապացուցականն
զմին
կողմն
հարցանէ.
այսինքն
զստորասութիւնն՝
թէ
զի՞նչ
է
մարդ.
զի՞նչ
երկինք։
Չորրորդ՝
զի
ի
տրամաբանութեան
մի
է
հարցումն,
եւ
մի
պատասխանի.
որպէս
ցուցաւ։
Իսկ
յապացուցականին՝
կարէ՛
լինիլ
միոյ
հարցման
բազում
պատասխանի.
եւ
բազում
հարցմանն՝
մի։
Որպէս
թէ
ոք
հարցանէ,
զի՞նչ
է
մարդ։
Պատասխանեմք
զսահմանն.
որ
է՛
բազում։
Եւ
զի՞նչ
է
սահմանն
որ
ասէ՝
կենդանի
բանաւոր,
ասեմք
թէ
մարդն
է։
Ապա
ուրեմն
յաեւտ
է
զի
առաջիկայ
հարցմունքս
է՛
առաւել
ապացուցական
ճշմարտացուցութեան.
քան
տրամաբանական
հակաճառութեան։
Եւ
զի
յամենայն
իրս
գործառնութեան՝
չորիցս
խնդրին
պատճառք։
Արարողական.
Նիւթական.
Տեսական.
եւ
Կատարունական.
այսինքն
Արարօղն,
եւ
Արարեալն
եւ
Արարումն,
եւ
Պատճառ
նորին։
Որպէս
ի
շինութիւն
տան,
Արուեստաւոր՝
հիւսն։
Եւ
Շինեալ՝
տունն։
Եւ
Որպիսիութիւն
նորին՝
բոլոր,
կամ
քառանկիւնի։
Եւ
Պատճառ
նորին
վասն
բնակութեան
մարդոյ։
Իսկ
առաջիկայ
իրողութեանս,
Նիւթական
պատճառ
եւ
ենթակայ՝
է՛
տասն
իմ
սեռական
հատոր
հարցմանցս
այսոքիկ։
Որոց
յարմարումն
շարք
կարգութեան՝
է՛
ըստ
այսմ
օրինակիս։
Առաջինն՝
առ
արտաքինսն
առարկութիւն։
Եւ
լուծումն
ընդդիմախօսութեան
նոցա,
որք
զհարկ
եւ
զճակատագիր,
զչարս
եւ
զբարիս՝
յԱստուծոյ
համբաւէն։
Եւ
ընդ
դէմ
մանիքեցւոց,
եւ
հրէից։
Երկրորդն՝
ընդ
դէմ
Արիոսի,
եւ
հոգէմարտիցն.
եւ
Նեստորի,
եւ
երկաբնակացն։
Երրորդն՝
ճշմարիտ
աստուածաբանութեան
սրբոյն
Դիոնիսի՝
ցուցումն
սակաւուք։
Չորրորդն՝
վասն
վեցօրէից.
եւ
արարչութեան
բոլոր
աշխարհի։
Հինգերորդն՝
ի
կազմութենէ
լինելութեան
մարդոյն։
Վեցերորդն՝
ի
նոյն
ինքն
յարարածոց
սկզբանէ՛.
ըստ
կարգի
պատմութեան
ե
գրոցն
Մովսէսի։
Եօթներորդ՝
Յեսու,
եւ
դատաւորք .
եւ
դ
թագաւորութեանցն
համառօտեալ։
Ութերորդ՝
ի
նոր
կտակաց
մարդեղութեան
բանին
Աստուծոյ։
Իններորդն՝
ի
նորս
եկեղեցւոյ
հարցմունք
զանազանք։
Տասներորդն՝
վասն
փոփոխման.
եւ
կատարածի
աշխարհի։
Յարութեան,
եւ
դատաստանին
հատուցման։
Ա՛րդ՝
այսոքիկ
են
Նիւթական
պատճառք
այսոցիկ
հարցմանց։
Իսկ
Տեսական
եւ
Կատարունական,
Նո՛յն
է
լուծումն
բանից
ընդ
դիմակաց։
Եւ
Յանգումն՝
առ
ճշմարիտ
հաւանութիւն
խոստովանութեան
մերս
եկեղեցւոյ
իմաստասիրեալ։
Իսկ
հաւաքականն
պատճառ
գոլոյ,
իմս
ապիկարութեան
ախեղծ
մատին
եւ
տկար
անձին
Գրիգորի
բանասիրի։
Ի
խնդրոյ
ուրումն
աշակերտի՝
Ատոմի
ուղղափառի։
Որ
եւ
մակագրեսցի
յորջորջումն
գրոյս
ըստ
կոչման
իրի,
Հարցմունք
Գրիգորի
Սպասաւորի։
Այլ
եւ
պատճառ
սորին
երիցս
եղեւ
մեզ
հանդիպեալ։
Նախ՝
ըստ
վերո
կոչեցեալն
Ատոմի։
Բազում
անգամ
եւ
յաշակերտաց
իմ
աղաչեցեալ
զխնդիրս
ոմանս
լուծանել։
Զոր
ո՛չ
եղեւ
հնար
ընդ
դիմադարձ
լինիլ։
Երկրորդ,
երկուցեալ
յաստուածախօսն
անկանիլ
տուգանս.
որ
զհաւատացեալն
թաքոյց
քանքար։
Զմեծութիւնն
զոր
եկուլ՝
հանցէ
յորովայնէ
նորա.
որ
ծածկէ
զբանն
Աստուծոյ
ի
սովեցելոյն
ասէ։
Երրորդ,
զի
աշխատութիւն
իմ՝
մի
միայն
լիցի
ներկայիս
լսելոյ,
հո՛գ
տարայ
եւ
յետնոցն
գրչա՛ւ
աւանդել։
Աղաչելով,
եթէ
ոք
դեգերեսցի
ի
սմա՛
ընթերցմամբ,
վասն
իմ
մաղթանս
մատուցանել
Աստուծոյ։
Ա՛րդ՝
հիմն
գործոյս՝
ի
վերայ
անշարժ
վիմին
Քրիստոսի
կայասցի։
Եւ
բոլորն
շինու
ած՝
չորիւք
սեամբք
հաստատեսցի։
Զի
առաջին
սիւնն
կանգնեսցէ
առաքելականն
քարոզութիւնն։
Զերկրորդն՝
մարգարէականն
վկայութիւն։
Զերրորդն՝
մեկնողա՛ցն
ուղղութիւն։
Զչորրորդն՝
ընթերցողացն
հաւանութիւն
եւ
ճշմարտասիրութիւն։
Եւ
մի՛
ոք
կասկածեսցէ
երկբայական
մտօք՝
բիծ
թիւրո
ւթեան
ի
բանից
սրբոց
հաւաքել։
Եւ
ասեմ
ո՛չ
ըստ
գիտութեան
իմաստութեան,
որոց
բազում
են
սխալանքն։
Եւ
ես
ինձէն
գիտեմ
զպակասն
եւ
զյաճախն.
զանկարգն
եւ
զկրկինն
եւս։
Որպէս
յա՛յտ
է
քննութեամբ
խնդրողացն։
Այլ
ըստ
ճշմարտութեան
ուղղափառութեան
հոգ
տարեալ
յամենայն
կամաց
ո՛
չ
գոլ
եպերանք
մտադիւր
մտադիւր
իմացողաց
մերս
միաշունչ
համաձայնութեանց։
Այլ
եւ
աղաչեմ
հարկելի՛
վճռաւ,
ոչինչ
ըստերիւրել
ի
սմանէ
կամակա՛ր
մտօք.
որպէս
այնոքիկ
որք
սովո՛ր
են
զգիրս
սուրբս
եղծանել
եւ
թիւրել.
եւ
դատապարտութիւն
անձանց
իւրեանց
նիւթել։
Վասն
որոյ
գրեա
լ
է,
եթէ
ոք
յաւելցէ
ինչ
ի
սմա՛
խոտորեալ
մտօք,
յաւելցէ՛
Տէր
ի
վերայ
նորա
զամենայն
հարուածս
գրեալս
ի
սմա՛։
Նաեւ
թէ
պակասեցուսցէ
նոյն
մտօք,
պակասեսցի
եւ
ինքն
ի
գրոյն
կենաց
գցեալ
ի
գիրս
յայսմիկ։
Ամէն
Եղիցի
Եղիցի։
Այլ
ուշիմ
մտօք
եւ
հոգացօղ
գաղափարօղքն,
գրեցեալ
լիցին
ի
գիրն
կենաց
անջնջելի
յիշատակութեամբ։
Ամէն
Եղիցի
Եղիցի։
