Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Զի՞նչ է սէրն։
       Պատասխանի.
       Սէրն ըստ առաքելոյ այսպէս սահմանի։ «Սէրն վախճան պատուիրանաց ի սուրբ սրտէ եեւ ի բարի խղճէ մտաց եւ յանկեղծաւոր հաւատոց»։ Եւ ըստ այլոց, «Սէրն է ուղիղ կամք յամենայն երկրաւորացս յետս դարձեալ. եւ ընդ Աստուծոյ միաւորեալ հրացեալ հոգւով սրբով անհատապէս»։ Եւ ըստ ներգործութեանն սահմանի քառակի։
       Նախ այսպէս։ «Սէր է սիրելութիւն, որով սիրի Աստուած վասն ինքեան. եւ ընկերնն վասն Աստուծոյ եւ ի յԱստուած»։ Երկրորդն՝ «Սէրն է կեանք որ միաւորէ զսիրօղն ընդ սիրեցելոյն»։
       Երրորդն՝ «Սէրն է առաքինութիւն, որով ցանկամք տեսանել զԱստուած եւ զմայլի ի նմա»։
       Չորրորդն՝ «Սէրն առաքինութիւն, որով ախորժակ մերոյս հոգւոյն ամենեւին է ուղիղ»։ Եւ գիտելի է, զի եռակի է սէրն։ բնական. բարոյական. եւ շնորհական։ Բնական սէրն է առինքն։ Բարոյականն առ ընկերն։ եւ Շնորհականն առ Աստուած։ Դարձեալ զանազանութիւն է ի մեջ սիրոյ Աստուծոյ եւ ընկերին։ Զի զԱստուած սիրեմք ի յինքն եւ վասն ինքեան։ Այլ զընկերն ի յԱստուած եւ վասն Աստուծոյ։ Արդ յորժամ ասեմք կրկին զսէրն, այսինքն Աստուծոյ եւ ընկերին. կրկինս այս է ո՛չ է ըստ ունակութեանց. այլ ըստ ներգործունեացնն։ Զի միով ունակութեամբ սիրոյ սիրի Աստուած եւ ընկերն։ Սէրն զբազում իրս նշանակէ. Երբեմն ասէ զունակութիւնն ըստ առաքելոյ. «սէրն Աստուծոյ սփռեալ է ի սիրտս մեր»։ Երբեմն նշանակէ զշարժումն. որպէս ասի յերգսն՝ «կարգեաց յիս զսէրն»։ Երբեմն զնշանակ սիրոյն. ըստ այնմ որ ասէ՝ «մեծագոյն սէր ոչ ոք ունիցի». այսինքն մեծ նշան սիրոյ։ Երբեմն նշանակէ զբոլորութիւնն. որպէս ասէ՝ «Աստուած սէր է». եւ այս առաւել լինի անձնականապէս եւ էականապէս։
       Երբեմն առեալ լինի վասն եռանդեան սիրոյն. ըստ այնմ «թողեալ լիցին նմա մեղք իւր բազում, զի յոյժ սիրեաց»։ Դարձեալ սէրն է սկիզբն բարեաց. զի յԱստուծոյ է։ Եւ է մէջ բարեաց. զի ըստ Աստուծոյ է. եւ է վախճան բարեաց. զի վասն Աստուծոյ է։
       Կամ այլ ազգ. սէրն է սկիզբն գործոց բարեաց, զի շարժէ առ այն. որպէս ասեն վարդապետք՝ սէրն գործէ մեծամեծս թէ է. եւ թէ դադարէ ի գործելոյն՝ ոչ է սէր։ Ասի եւ մէջ. զի տեսակաւորէ զգործս։ Ասի եւ վախճան. զի ուղղէ զգործս եւ ածէ ի պատշաճաւոր վախճանն։
       Հարցումն.
       Զի՞նչ է նշանք սիրոյ.
       Պատասխանի.
       Բազում ինչ։ Նախ՝ զի սիրելին յօժարութեամբ լսէ սիրելոյն։
       Երկրորդ՝ յօժարութեամբ խօսի զնմանէ։
       Երրորդ՝ բազում անգամ ի միտ ածէ։
       Չորրորդ՝ առանց ձանձրութեան ծառայէ նմա։
       Հինգերորդ՝ զմարմինս եւ զինչս դնէ ի վերա նորա։
       Վեցերորդ՝ զգուշանայ ի վիրաւորելոյ զնա։
       Եօթներորդ՝ թէ վիրաւորեալ է՝ հաշտեցուցանէ զնա։
       Ութներորդ՝ լինի ցաւակից նմա ի ժամանկի նեղութեան։
       Իններորդ՝ խնդա ընդ մերձ գոզն նորա։
       Տասներորդ, ցաւի ընդ հեռանալն նորա։
       Մետասաներորդ՝ սիրէ զոր ինչ նա։
       Երկոտասաներորդ՝ ատէ զոր ինչ եւ նա.
       Երեքտասներորդ՝ ջանայ հաճոյանալ նմա։ Չորեքտասներորդ՝ երկնչի անհաճոյ լինիլ։
       Հնգետասներորդ՝ քարշէ եւ զայլս ի սիրելութիւն նորա։ Վեշտասներորդ՝ զՊարգեւ տուեալ ի նմանէ ոչ օտարացուցանէ։ Եօթնեւ Ժ, հաւանի խրատուց նորա։ Ութեւ Ժ, խնդրէ ի նմանէ համարձակ յուսով։ Ինեւ Ժ՝ զամենայն ինչ սիրելւոյն իւրն համարի. եւ զիւն սիրելւոյն.
       Քսաներորդ, յամենայն տեղւոջ իւր սիրելեաւն պարծի։
       Քսանեւ մի, ի գովելն զնա ուրախ լինի։ Քսանեւ Բ, որք հայհոյեն զսիրելին՝ խոյս տայ ի նոցանէ։ Եւ կարելի է որ ոք կամեսցի՝ զայսոսիկ գլուխս ի սէրն Աստուծոյ ուղղել։
      
       Հարցումն.
       Զի՞նչ է աստիճանք սիրոյ.
       Պատասխանի.
       Երեք են. այսինքն անկատար եւ կատարեալ եւ գերակատար, այսպէս։ Նախ՝ անկատար սէր է մարմնոյն։ Եւ կատարեալ հոգւոյն։ Եւ գերակատար Աստուծոյ։
       Կամ անկատար սիրով զմեզ. եւ կատարեալ զընկերն. եւ կատարելագոյն զԱստուած։ Եւ այս նոյն է որ ասացաւ։
       Դարձեալ՝ անկատար սէր է ծառայական երկիւղնն վասն պատժոյն։ Եւ կատարեալ՝ վարձկականն վասն պատուոյն։ Եւ գերակատարն որդիական սէր վասն բնւթեամբ բարւոյն։
       Եւ այլք Դ դնեն աստիճանք սիրոյ։ Նախ՝ յորժամ սիրեմ զիս վասն իմ. սէրս այս ոչ է բարի.
       Երկրորդ՝ յորժամ սիրեմ զԱստուած վասն իմ. այս է վարձկականն։ Երրորդ՝ յորժամ սիրեմ զԱստուած վասն ինքեան զի բարի է. եւ սէրս այս բարի է։
       Չորրորդ՝ յորժամ սիրեմ զիս վաս Աստուծոյ։
       Հինգետասներորդ՝ քարշէ եւ զայլս ի սիրելութին նորա։ Վեշտասներորդ՝ ղՊարգեւս տուեալ ի նմանէ ո՛չ օտարացուցանէ։ Եօթնեւ Ժ, հաւանի խրատուց նորա։
       Ութեւ Ժ, խնդրէ ի նմանէ համարձակ յուսով։
       Իննեւ Ժ՝ զամենայն ինչ սիրելւոյն իւրն համարի. եւ զիւրն սիրելւոյն։ Քսաներերոդ, յամենայն տեղւոջ իւր սիրելեաւն պարծի։ Քսանեւ մի, ի գովելն զնա ուրախ լինի։ Քսանեւ Բ, որք հայհոյեն զսիրելին խոյս տայ ի նոցանէ։ Եւ կարելի է որ ոք կամեսցի զայսոսիկ գլուխս ի սէրն Աստուծոյ ուղղել.
      
       Հարցումն.
       Զի՞նչ է աստիճանք սիրոյն.
       Պատասխանի.
       Երեք են. այսինքն անկատար ե կատարեալ եւ գերակատար, այսպէս։ Նախ՝ անկատար սէր է մարմնոյն։ Եւ կատարեալ հոգւոյն։ Եւ գերակատար Աստուծոյ։ Կամ անկատար սիրով զմեզ. եւ կատարեալ զընկերն։ եւ կատարելագոյն զԱստուած։ Եւ այս նոյն էր որ ասացաւ։
       Դարձեալ՝ անկատար սէր ծառայական երկիւղն վասն պատժոյն։ Եւ կատրեալ՝ վարձկականն վասն պատուոյն։ Եւ գերակատարն որդիական սէր վասն բնութեամբ բարւոյն։
       Եւ այլք Դ դնեն աստիճանք սիրոյ։ Նախ՝ յորժամ սիրեմ զիս վաս իմ. սէրն այս ոչ է բարի.
       Երկրորդ՝ յորժամ սիրեմ զԱստուած վասն իմ. այս է վարձկականն։
       Երրորդ՝ յորժամ սիրեմ զԱստուած վասն ինքեա զի բարի է. եւ սէրս այս բարի է։
       Չորրորդ՝ յորժամ սիրեմ զիս վասն Աստուծոյ. եււ այս եւսէ լաւագոյն. զի ոչ խնդրէ մարդ զիւրն, այլ զԱստուծոյն միայն։
      
       Հարցումն։
       Զի՞նչ է նշան կատարեալ սիրոյ.
       Պատասխանի.
       Երեք այսինքն զի բոլո սրտիւ սիրէ եւ միշտ սիրէ ե առանց փոխարինաց սիրէ. որպէս ասացաւ յերկրորդ օրէնքն.
       Դարձեալ կատրեալ սէր է, յորժամ է ունակութեամբ մեծ. ներքին շարժմամբն ուղիղ։ արտաքին գործքն ժիր. արմատովն հաստատեալ. ջերմ եռանդութեամբն խոհեմ. եւ քաղցրութեամբն մխիթարական։
      
       Հարցումն.
       Զի՞նչ է կարգ Սիրոյն։
       Պատասխանի.
       Կարգ սիրոյն ասացաւ ի վերոյ յաստուածաբանութիւն Դիոնիսեայ ի Թ գլուխ, ի ԴԶ համարն։ Եւ այլ վարդապետք ասեն, սիրել պարտ է նախ զայն որ ի վերոյ է քան զմեզ. այսինքն զԱստուած. եւ ապա զմեզ. յետ որոյ զընկերն. եւ ապա զմարմինս մեր. եւ ի նոյն աստիճաննս զմարմին ընկերին. զի մարմինն երկրորդ է հոգւոյն։ Եւ այլք ասեն՝ նախ սիրելոյ է Աստուած։ Երկրորդ ծնօղքն. յետոյ որդիքն. ապա ընտանիքն. վերջոյ թշնամիքն։
       Եւ վասն չորից պատճառաց լաւագոյն է սիրել քան զսիրիլ։ Նախ՝ զոր ինչ սիրեմք գիտեմք, այլ թէ սիրիմք ոչ գիտեմք։
       Երկրորդ՝ զոր սիրեմք՝ է յատուկ առաքինութիւն մեր. այլ թէ սիրիմք՝ է առաքինութիւն այլոց։ Երկրորդ՝ յորժամ սիրեմք պարտական առնեմք զայլս։ Եւ յորժամ սիրիմք պարտական լինիմք այլոց։
       Չորրորդ՝ յորժամ սիրեմք շահիմք մեզ. այլ յորժամ սիրիմք՝ այլք շահին ինքեանց։
      
       Հարց.
       Ուստի՞ ուսանիմք զսէր ընկերին։
       Պատասխանի.
       Յերից։ Նախ՝ ի բնական իրաւանց. ըստ այնմ «զոր ինչ կա միք թէ արասցէ ձեզ մարդիկ, այսինքն արարէք եւ դուք նոցա»։
       Երկրորդ՝ ի գրաւոր օրինացն որ ասէ, «սիրեսցես զընկեր քո իբրեւ զանձն քո»։
       Երրորդ՝ ի ստեղծուածոց. զի ամենայն նման սիրէ զնմանն իւր. եւ խնդայ ընդ նմանին։
      
       Հարց.
       Զի՞նչ է «պատւիրան նոր տամ ձեզ, զի սիրեսջիք զմիմեանս զի եւ ի հինն ետ»։
       Պատասխանի.
       Ի հինն ասաց սիրել զնկերն, եւ ի նորա յաւել սիրել զթշնամին։
      
       Հարց.
       Ո՞րնէ առաւել, սէր ընկերի՞ն թէ թշնամւոյն.
       Պատասխանի.
       Սիրել զսիրելիս պարտական է ամենայն ոք. այլ սիրել զթշնամիս առաւել արդիւնաւոր։ Նախ՝ զի առաւել մատչի առ կատարելութիւնն. զի մեծագոյն առաքինութիւն է։
       Երկրորդ՝ առաւել է ի թողութիւն պատժոյն. զի առաւել դժուարութիւն է։
       Երրորդ՝ է յայտնագոյն նշան սիրոյ. զի է ընդդէմ շարժման բնութեանն։
      
       Հարց.
       Զո՞ր թշնամիս պարտ է սիրել։
       Պատասխանի.
       Զթշնամիսն մեր պարտ է սիրել ե աղօթել վասն նոցա. եւ զթշնամիսն Աստուծոյ ատել. ըստ այնմ «զատելիս քո Տէր ատեցի»։
       Դարձեալ՝ կրկին է թշնամին. մեր անձինս, եւ եկեղեցւոյ։ Առանձին թշնամւոյն պարտ է բարի առնել իսկ թշնամւոյն եկեղեցւոյ՝ ոչ առնել բարի եւ ոչ չար։ Դարձեալ՝ պարտ է սիրել զմարմնոյն թշնամիս մեր. այլ զհոգւոյ թշնամիս ատել։ Այս քան վասն Սիրոյ։