Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Ծանի՛ր, զի վասն չարչարանաց ասացեալ է ի վերոյ ի ԺԱ պրակն աստուածաբանին Գրիգորի ընդդէմ Արիոսի։ Իսկ այժմ վասն խաչին նախ գիտելի է, զի չարչարանքն Քրիստոսի ընդդէմ եւ բարձօղ է մոլորութեանց մեղաց։ Զամբարտաւանութիւն՝ խոնարհումն գլխոյն։
       Զնախանձն՝ տարածումն բազկացն. որ նշանակէ զգիրկս արկանելն սիրով։
       Զբարկութիւն՝ կակուղ պատասխանին։ Զծուլութիւն՝ փութալովն ի չարչարանս։ Զագահութիւն՝ բազմաբաշխութիւն. որ ետ զմարմինն իւր ի կերակուր եւ զարիւնն իւր ըմպելի. զհոգին ի գին. զջուր կողին ի լուացումն. զհանդերձն խաչողացն. զմարմինն աշակերտացն. եւ մայրն՝ Յոհաննու։ Զորկրամոլութիւն՝ ըմպելովն զքացախն եւ զլեղին։ Զբղջախոհութիւն՝ խոցմամբ կողին։
       Դարձեալ ի չարչարանքն Քրիստոսի ծանիր ընդ քաղցրութիւնս։
       Առաջինն է խոնարհումն գլխոյն ի համբոյր եւ ի նշան հաշտութեան մերոյ։ Երկրորդն է տարածումն բազկացն ի գիրկ արկանել. եւ նշան ընդունելոյ զդարձեալսն ի մեղաց։ Երրորդն է բացումն կողին. ի նշան ամէնառատ գնոջ փրկութեան մերոյ։ Չորրորդն ելումն արեան եւ ջրոյն ի լուացումն եւ յարբումն մեր։ Հինգերորդն է բեւեռք ոտիցն եւ ձեռացն. առ միշտ յիշատակելոյ զմեզ ի միտս իւր. ըստ այնմ «ի ձեռս իմ գրեցից զքեզ»։ Վեցերորդն է մերկացումն մարմնոյն. ի նշան խոստովանութեան մերոյ որ պարտ է լինիլ մերկապարանոց։ Եօթներորդն է բարձումն խաչին. ի նշան հետեւելոյ մեզ նմին։ Ութներորդն է թագիլն փշեղէն պսակօք. ի նշան փառաւորութեան մերեոյ։
       Դարձեալ՝ տարածումն ձեռացն զմերժումն եւ զհերքումն թշնամւոյն, այլ եւ զիշխանութիւն նորա արտաքս ընկեենու. ըստ այնմ «այժմ իշխան աշխարհիս այսորիկ ընկեսցի արտաքս»։ Այլ եւ առ ինքն ժողովեալ զհեռացեալսն դիւապաշտութեամբ։ Այլ եւ հանգուցեալ ի գիրկս իւր զվաստակեալսն մեղօք. ըստ այնմ «եկայք առ իս ամենայն աշխատեալք, եւ ես հանգուցից զձեզ»։
      
       Հարց։ Քանի՞ եղեն նշանք ի խաչելութեան։
       Պատ. ։ Վեց։ Նախ երկիր շարժեցաւ։ Երկրորդ վէմք պատառեցան։ Երրորդ՝ գերեզմանք բացան։ Չորրորդ՝ վարագոյրն հերձաւ։ Հինգերորդ լուսաւորքն խաւարեցան։ Վեցերորդ՝ ջուր եւ արիւն բղխեաեց ի կողէն։
      
       Հարց։ Քանի՞ են նշանք ի խաւարիլն։
       Պատ. ։ Նախ զի չորեքտասան էր լուսինն եկն ի ներքին կիսագնդէն ի վերին գունդն եւ ձգեցաւ առ արեգակն։
       Երկրորդ՝ զվեց կենդանակերպսն կոխեաց, որ էր եժան աւուր ճանապարհ ի կուսէն ի խոյն ընթացեալ։
       Երրորդ՝ զի Գ ժամ ընդ արեգականն ընթացաւ եւ խաւարեցոյց զնա մինչ ի Թ ժամն։
       Չորրորդ՝ զի յինն ժամէն մինչեւ յերեկոյ ի տեղի իւր դարձաւ։ Իսկ խաւարումն արեգականն նշանակէ զամենայն կուրութիւնս հրէիցն։ Դարձեալ նշանակէ զամենայն կուրութիւնս մարմնասիրաց ի մէջ եկեղեցւոյ։ Դարձեալ նշանակէ զմահն Քրիստոսի. զոր արեգակն արդարութեան կամեցաւ ի մարմին իւր թաքչիլ. զի զմեեզ լուսաւորեսցէ։ Դարձեալ նշանակէ զխաւարումն այնմ ժամանակի, յորում եթէ գուցէ հնար՝ ընտրեալքն մոլորեսցին։
      
       Հարցումն։
       Վասն է՞ր եղեն այս հրաշք։
       Պատաս։
       Նախ զի ծանիցի թէ սոցա արարիչ է անարգեալն. վասնայն լուսեղէնք եւ օդեղէնք եւ օդն խաւարեցան. ջուր ի կողիցն բղխեաց. եւ երկիր շարժեցաւ։
       Երկրորդ՝ ի յանդիմանութիւն խաչողացն. զի լուսաւորքն տեսեալ զՏէրն իւրեանց մերկացեալ, պատկառեցին եւ քօղ արկին զխաւարն։ Եւ զի մի՛ տեսցեն անարժանքն։ Եւ ի ձայնէն վէմք պատառեալ եւ երկիր շարժեալ, տեղի ատուն իջանել ի նոսա. եւ քարացեալ սիրտ նոցա ո՛չ շարժեցաւ։ Եւ գերեզմանք բացան. զի կարօտ էին ննջեեցեալքննմա. ե ւ նոքա փակեցին զգերեզմանս սրտից իւրեանց։ Եւ վարագոյրն պատառեցաւ. զի յանարգանս փեսային պատառեաց հարսն զքօղն. եւ կողն աղբիւրացաւ. եւ նոքա ոչ արտասուեցին։ Եւ զի պարտապանք եղեն արեանն եւ վճարելոց էին։
       Իսկ ամօթն քառակի էր։ Նա՛խ՝ զի երեւելի էր եւ ո՛չ անարգ ոք։ Որ եւ սակաւ ինչ յառաջ փառօք եմուտ ի քաղաքն։ Երկրորդ՝զի ի բարձր տեղւով էր ի թագաւորական քաղաքի։ Երրորդ՝ զի ի մէջ ծանօթից էր եւ սիրելեաց։ Չորրորդ՝ զի ի տօնի զատկին ի մէջ բազում ժողովրդոց։
       Առաջինն ի դէմս իւր։ Երկրորդն ի տեղին։ Երրորդ ի ժամանակն։ Չորրորդն ի դէմս տեսողացն։ Եւ չորիւքս այս առաւելու ամօթն։ Իսկ հինգերորդ՝ զի ի մէջ չարագործ աւազակացն էր համարեալ։ Վեցերորդ՝ զի անարգանաց մահ էր խաչն. զայս ամենայն կրեալ վասն մեր։ Այլ եւ ասեն վարդապետք, Վասն ամբարշտին՝ ձաղի գթութիւնն։ Վասն յիմարին՝ ծաղր լինի իմաստութիւնն։ Վասն ստոյն մեռանի ճշմարտութիւն։ Վասն անօրինին դատապարտի արդարութիւն։
       Վասն անողորմին տանջի ողորմութիւն։ Վասն թշուառականին ի բաց մերժի երջանկութիւնն։ Քացախ եւ լեղի արբնու քաղցրութիւն։ Վասն մեռելոյ մեռանի կեանքն։
       Եւ վասն մերոյ հիւանդութեան՝ Քրիստոս էառ զդեղն եւ բժշկեաց զմեզ։ Անսուաղ՝ զպահքն քառասնօրեայ։ Եւ քրտամբ յորժամ քիրտն հոսէր յերկիր։ Երակ հատեալ, յորժամ բեւեռօք եւ գեարդեամբ խոցեցաւ։ Ըմպելեաւ, յորժամ ճաշակեաց քացախ ընդ լեղի։ Սպեղանեաւ, յորժամ երեսք նորա թքով մածեցան։ Յօշարակաւ, յորժամ զմարմին եւ զարիւն իւր ետ աշակերտացն յետ ընթրեացն։
       Այլ եւ գիտելի է, զի ամենայն պատարագ յերեք դէմս որոշի. որ է մատուցօղն, եւ ընդունօղն, եւ պատարագն։ Եւ սոքա ի Դ։ Զի է որ մատուցօօղն մեծ է քան զպատարագն. որպէս հին օրինաց պատարագն. զի անասունք էին։ Եւ է որ պատարագն մեծ է քան զմատուցօղն. որպէս նոր օրինացս մարմինն Քհրիստոսի մեծ է քան զքահանայն։ եւ է որ մտաուցօղն մեծ է քան զընդունողն. որպէս Մելքիսեեդեկ քան զԱբրահամ. եւ քահանայն մեծ է քան զժողովուրդն որ ճաշակէ։ Իսկ չորրորդն է պատարագ Տեառն մերոյ Քրիսոտոսի որ ի մի դէմ անձնաւորութեան Գ երես պատարագին բացայայտեցաւ. այսինքն մեծ գոլ մատուցօղն եւ ընդունօղն եւ պատարագն։ Նոր պատարագեւ նոր քահանայ եւ նոր եղանակ։ Նախ՝ զի զԱստուած Աստուծոյ պատարագեաց։ Երկրորդ՝ զի ինքն զինքն պատարագեաց։ Երրորդ՝ դարձեալ ինքն ընկալաւ։ Զի ըստ որում մարդ եղեւ տընօրէնութեամբ պատարագեաց զինքն։ Եւ աստուածութեամբն ընդ Հօր եւ ընդ հոգւոյ ընկալաւ զինքն։
      
       Հարցումն։
       Յորժամ հայր մատնեաց զորդի, ըսատ այնմ «որ յիւր որդին ոչ խնայեաց. այլ վասն մեր ամնեցուն մատնեաց զնա»։ Այլ եւ որդին «մատնեացզանձն իւր վասն մեր» ասէ առաքեալն։ Ապա զինչ մեղաւ Յուդա։
       Պատաս։
       Հայր մատնեաց զնա վասն սիրոյ։ եւ Որդի մատնեաց զանձն իւր վասն փրկութեան մերոյ։ Իսկ Յուդա մատնեաց վասն ագահութեան։
      
       Հարցումն։
       Վասն է՞ր կամեցաւ ի փայտի բարձրանալ եւ մեռանիլ։
       Պատաս։
       Զի զայն որ փայտիւն յաղթեաց՝ յաղթեսցէ. եւ զայն որ փայտիւն անկաւ փրկեսցէ։
      
       Հարց։ Զի՞նչ գործեաց մահն Քրիստոսի։
       Պատ։ Յանցումն Ադամայ երիս վնաս էարկ ի բնութիւնս։ Նախ զի դատապարտեցաւ ընդ մահու։ Երկրորդ՝ զի անհաշտ թշնամութիւն եղեւ Հօր Աստուծոյ ընդ մարդոյ։ Երրորդ՝ զի եբարձ զհոգին շնորհաց։ Այլ արդ՝ բանն Աստուած եղեւ մարդ եւ անմեղ պահեաց զբնական կիրս. եւ ներգործական կրիւքն հնազանդ եղեւ հօր՝ մահու չափ եւ մահու խաչի։ Զի զանմեղ մարմինն իւր կամաւ պատարագեաց վասն մեր։
       Ա՛րդ՝ Գ իր երեւի ի մահն Քրիստոսի։ Նախ մեռանիլն եւ անմեղ մեռանիլն. եւ կամաւ մեռանիլն։ Զի ըստ այնմ որ կամաւ մեռաւ՝ դատապարտեաց զմահ։ Եւ վասն անմեղ մահուն՝ հաշտեցաւ հայր Աստուած ընդ մարդկան։ Եւ վասն մահուանն որդւոյ՝ հայր Աստուած ետ զհոգին սուրբ պարգեւս մարդկան։
      
       Հարցումն։
       Զազգս մարդկան սատանայէր գերեալ. վասն է՞ր Քրիստոս զգին արեանն ի հայր ետ։
       Պատ։ Զի թէպէտ սատանայ էր գերեալ զմարդն, սակայնի գերութիւն նմա հայր մատնեաց յորժամ պատժեաց զնա։ Զոր օրինակ՝ զմահապարտ ոմն թագաւորն հրամայէ դահճին ի բանտ դննել. դարձեալ զնոյն թագաւորն աղերսեն եւ նա հրամայէ արձակել ի բանտէն։ Յիրաւի ապա Տէր մեր զգին արեանն ի հայր ետ. թէպէտ սատանայ էր գերեալ եւ չարչարէր զմարդիկ։
      
       Հարց։ Զի՞նչ է բանն որ խօսեցաւ ի խաչին։
       Պատ։ Առաջինն է «հա՛յր թող սոցա»։ Երկրորդն «այսօր ընդիս իցես ի դրախտին»։ Երրորդն «կին դու ահա որդի քո» Չորրորդն «ծարաւի եմ»։ Հինգերորդն «էլի էլի լամասափաքթանի»։ Վեցերորդն «ի ձեռս քո յանձն առնեմ զհոգի իմ»։ Եօթներորդն «ամենայն ինչ կատարեալ է»։ Առաջինն ուսուցանէ թողուլ զանիրաւութիւնս արարեալ ընդդէմ մեր։ Երկրորդիւն լսել աղաչանաց։ Երրորդիւն պատուեալ զծնօղս։ Չորրորդիւն ցանկալ փրկութեան մերում։ Հինգերորդիւն աղաղակեալ առ Աստուած ի ժամանակի նեղութեան։ Վեցերորդիւն զամենայն հոգս մեր ընկենուլ առ Աստուած։ Եօթներորդիւն կատարեալ զկեաենս մեր պատճաշաւոր վախճանաւ։ Այլ եւ յեօթն տեղ մասն է բղխեաեցց արիւնն Քրիստոսի։ Առաջինն ի թլատումն։ Եւ ի քիրտ արեանն կայլակ հոսիլ։ Եւ ի կողիցն։ Եւ յերկոսին ձեռացն եւ ոտիցն։
      
       Հարցումն։
       Ի քանի՞ տեղ յոյժ անանգեցաւ Քրիստոս ի ժամ չարչարանացն։
       Պատաս. ։
       Յեօթն տեղ յոյժ անարգեցաւ։ Նախ անարգեցաւ ի պարտէզ զկնի արեան քրտանցն յորւոմ մատնեցաւ ի Յուդայէ. եւ իբրեւ աւազակ ըմբռնեցաւ եւ կապեցաւ։ Երկրորդ՝ կապեալ ածաւ ի տունն Աննայի. եւ ի ծառայէն ապտակեցաւ. եւ Պետրոս Գ անգամ ուրացաւ։ Երրորդ՝ կապեալ ածաւ ի տունն Կայիափայ. եւ անդզթուքն կալաւ յերեսն. եւ մինչի վաղիւն հըսկեաց։ Չորրորդ՝ յապարանս Պիղատոսի. եւ մատնեցաւ որպէս չարագործ։ Հինգերորդ՝ ածաւ առ Հերովդէս. եւ ի հրէից յոյժ չարախօսեալ. եւ սպիտակ հանդերձ զգեցեալ առ ի նախատինս։ Վեցերորդ՝ ածաւ վերստին առ Պիղատոս. եւ անդ խնդրեցին ի խաչ հանել. եւ զկնի ձաղեալ. եւ թուք ընկալեալ. եւ ի խաչ դատապարտեցաւ։ Եօթներորդ ածաւ ի տեղի կառափելոյ եւ անդ խաչեցաւ։
       Արդ զապարանքն Պիղատոսի իբր զմի տեղի առեալ. թէպէտ կրկնեալ եղեւ. եւ խաչելութեան տեղի լինի Զ եւ գերեզման յորում հանգեաւ է։
      
       Հարց։ Զի՞նչ նշանակէ քառաթեւ խաչն. երկայն, եւ լայն, խոր, եւ բարձր։
       Պատ։ Նախ նշանակէ զպէս պէս զօրութիւնս Քրիստոսի. որ երբեմն զբարձրագոյնս ներգործէր եւ երբեմն զնուաստագոյնս երեւեցուցանէր յինքեան։
       Երկրորդ՝ նշանակէ աստուածային խնամոցն առ մեզ ներգոծեալ։ Երկայնութիւն՝ աստուածային գթութեան։ Լայնութիւն աստուածային բարութեան։ Խորութիւն աստուածային իմաստութեան։ Եւ բարձրութիւն՝ աստուածային իշխանութեան
       Երրորդ՝ այնու ցուցանի եւ պարգեւի մեզ բարձրութիւն յուսոյ։ Խորութիւն հաւատոյ. որ յոյժ իմաստուն եւ խոնարհէ։ Լայնութիւն հոգեւոր սիրոյ։ Եւ երկայնութիւն աստուածային շնորհին։
       Չորրորդ դարձեալ Դ թեւ խաչին նշանակէ զչօրս բարերարութիւնս Քրիստոսի։ Զի վերին մասն ցուցանէ զբացումն արքայութեանն երկնից։ Ներքինն զաւերումն դժոխոց։ Աջն զբաշխումն շնորհաց։ Ահեակն զթողութիւն մեղաց։
       Հինգերորդ՝ նշանակէ զչորս առաքինութիւնս ի յորս պարտիտարածիլ ներքին մարդս մեր։ Այսինքն վերին մասն նշանակէ զսէրն. ներքինն զխոնարհութիւն աջն զհնազանդութիւնն. ահեակն զհամբերութիւն։
       Վեցերորդ՝ նշանակէ զանկանիլն մեր ի դրախտէն. Եւ զի աջ էաք եւ ահեակ դարձաք։
       Եօթներորդ՝ գլուխն եւ պատուանդանն նշանակէ միաւորեալ զաստուածութիւն եւ զմարդկութիւն Քրիստոսի. որ խաչեալն է ի նմա։ Աջն զշնորհս արդարոց. ահեակն զպատուհաս մեղաւորացն։ Եւ դարձեալ աջն զփրկութիւն մարդկան. ահեակն զսաստ դիւացն
       Ութերորդ՝ նշանակէ զչորս տարբերութիւն փկրելոցս նովաւ. այսինքն երկնաւորք եւ երկրաւորք, կենդանիք եւ մեռեալք։
       Իններորդ՝ նշանակէ զչորեսին խորհուրդս մեր։ Վերին մասն միշտ զվերինն խորհիլ ուր Քրիստոս նստի. եւ ներքինն զկատարած ելից կենցաղոյս։ Աջ եւ ահեակն զընտրութիւն դատաստանին. զփառս աջակողմեանց, եւ զպատիժ ձախակողմեանց։
       Տասներորդ՝ նշանակէ զչորեսին առաքինութիւնս մեր այսպէս։ Վերին մասն զխոհեմ եւ զհամաստ բաննսիբրեւ աղիւ համեմեալ։ Ներքինն զարի եւ ժուժկեալ վարս համբերութեամբ ստանալ զհոգիս։ Աջն զարդարութիւն առ ամենայն ոք եւ յօրէնս Աստուծոյ. Ահեակն ողջախոհ եւ սուրբ ուել կեանս յանձին։
       Դարձեալ նշանակէ Գ թեւ խաչին՝ փրկութիւն գոլ եւ լոյս հոգւոյ որք ի Դ ծագս տիեզերաց հաւատացեալք են։ Այլ եւ մաքրութիւն մեղաց ըստ չորից նիւթոց մարմնոյս։ Այլ եւ պահապան չորից զգոյութեանց ըստ չորից տարերաց։ Եւ ակն խառնուած չորից թեւոցն, խառնեալ զգայութեանց եւ մտաց։ Այլ եւ երկիւղի զգայութեան չորս հասակի մարդոյն. ի մանկութեան, յերիտասարդութեան, յալիս եւ ի ծերութեան։ Այլ եւ կատարումն չորից կարգաւորեաց օրինաց։ Բնականն որ Ադամայ։ Բանականն Աբրահամու։ Գրաւորն Մովսէսի, իսկ Աւետարանն չորրորդ ի ձեռն խաչին։
       Դարձեալ՝ նշանակութիւն քառաթեւ խաչին, նախ՝ քառադէմ կառքն Եզեկիէլի, եւ Տէր բազմեալ ի վերայ։
       Այլ եւ սանդուղքն Յակոբայ եւ Տէր հաստատեալ ի նմա։
       Այլ եւ աղիւսաձեւ ակն չափիւ ղայ ի ներքոյ ոտից նորա։ Այլ եւ տարածումն ձեռացն Մովսէսի ընդդէմ Ամաղեկայ։ Այլ եւ տապանն Նոյի եւ տապանակն Մովսէսի եւ քաւութիւն ի վերայ. Սեղան ողջակիզացն, եւ սեղան սրբութեանցն եւ սեղան խնկոցն. ամենայն քառակուսի նշանակ են քառաթեւ խաչին Յիսգուսի։ Դարձեեալ խաչաձեւ է Գ կողմն աշխարհի. որ է Արեւելք, Արեւմուտք, Հիւսիս, եւ հարաւ։ Այլ եւ Դ սկզբունք տարրական ամենայն մարմնոց։ Այլ եւ խաչաձեւ է մարդ, գլուխ տարրական կենդանեաց։ Այլ եւ խաչաձեւ թռչին օդապարիկ թռչունք. որ էտեսական միտք. զթեւ տարածեալ զերկոսին կողմանս։ Այլ եւ խաչաձեւ ընթանայ նաւ ի վերայ ջուրց յորժամ լարէ հողմ զարմիոնն. կամ տարածեալ թեւօք հասանին ի նաւահանգիստն։ Որ եւ մարդիկք զրկին թեւօք ժամանեն ի փառս այւիտենական կենացն։
       Դարձեալ վայելուչ էր փրկութեան մեր՝ լինիլ ի ձեռն փայտի. որ ցուցանէ զփայտն կենաց ի մէջ դրախտին։ Այլ եւ Նոյեան տապանն ի վերայ ջուրց։ Այլ եւ փայտն բարձեալ ի վերայ իշոյն Իսահակայ։ Այլեւ ծառն սաբեկայ ուր խոյն կախեցաւ։ Այլ եւ ցուպն Յակոբայ անցեալ ընդ Յորդանան. եւ սանդուղքն ասացեալ։ Այլ եւ նշանեալ փայտն խայտախարիւ յաւազանս եդեալ։ Այլ եւ գաւազանն Յուդայ գրաւական ի Թամար։ Այլ եւ գաւազանն հրաշագործ ի ձեռն Մովսէսի։ Եւ փայտն որ քաղցրացոյց զջուրն ի մեռայն. եւ ի վիմէն ջուր բղխեցոյց։ Այլ եւ գաւազանն Ահարօնի որ ծաղկեցաւ։ եւ ձողն յորում օձն պղնձի բարձրացաւ։ Եւ լըծակն որով ողկոյզն բերաւ։ Այլեւ Գայիսոնն յԵսուայ։ Եւ նշանն Րախաբ պոռնկի։ Այլ եւ ցիցն ի ձեռին յայելի զոր վարսեաց ընդ ծամելիսն սիսարայ։ Այլ եւ գաւազանն ի ձեռն հրեշտակին. որ ընկալաւ զպատարագն Գեդէովնի։
       Այլ եւ ցուպն հովուական Դաւթի. զորտարաւ ընդ դէմ գողիաթու։ Այլ եւ զսոյն նշանակէ գաւազանն Եղիսէի։ Նաեւ փայտն որով զրեկաթն ի Յորդանանէ վերածեաց։ Այլ եւ խաչն է որ գրեալ է «արկցուք հաց ի փայտ նորա»։ Եւ Սողոմոն «ի պտղոյ արդարութեան բուսանի ծառ կենաց»։ Եւ ի գիրս իմաստութեան «Օրհնեալ է փայտն որով լինի արդարութիւն»։ Այսքան ըստ նշանակութեան սրբոյ Խաչին։
      
       Հարցումն։
       Զի՞նչ նշանակէ չորս մասն փայտից Խաչին։
       Պատ։ Ասեն վարդապետք թէ Բունն Կիպարի էր վերուստ ի վայր եւ խոտորնակն արմաւենի։ Թեւէ ի թեւ եւ պատուանդանն նոճի։ Եւ տախտակ վերնագրին ձիթենի։ Արդ կիպարին զանուշահոտ վարս նշանակէ։ Եւ արմաւենին զպտուղ արդարութեանն։ Նոճն զբարձրութիւն խոկմանն։ Եւ ձիթենին զկակղութիւն ողորմութեան։
      
       Հարց։ Քանի՞ բեւեռ է խաչին։
       Պատ։ Ոմանք Գ ասեն. եւ անուանութեան, Ատուր, Թատուր Գատուր, Սատնատուր։ Այլ եւ բովանդակ ամեենայն բեւեռք Թ էր ի վերայ խաչին։ Այսպէս։ Բ ոտիցն։ Բ ձեռացն։ Ա ուսոյն վերայ. Ա խաչին թեւին։ Ա Պիղատոսի տախտակին։ Բ այն տախտակին որ պատուանդան էր ե ոտքն ի վերայ բեւեռեալ։
      
       Հարց։ Ո՞ր է դրախտն զո խոստացաւ աւազակին։
       Պատ։ Ոմանք ասեն թէ աւանդիլ հոգւոյն Քրիսոտսի, աւազակն եմուտ յերկրաւոր դրախտն ուստի ել Ադամ. եւ չէ հաւանելի։ Զի անդ մարմնովն եմուտ յետ յարութեան։ Եւ ոմանք ասեն թէ՝ յերկրաւոր դրախտնեմուտ հոգւովն մինչ ի կիրակէ մէջ գիշերին. եւ ի նոյն ժամն էջ ի դժոխս եւ ազատեալ զհոգիսն յարեաւ ի գերեզմանէն։ Եւ այս եւս կարծեօք է։ Զի Պետրոս քարոզեալ ասէ հոգւոյն որ ի բազում ժամս կատարի։ Զի որք ամենայնի յերկրի խարոզեաց, նոյն քան ժամ ի դժոխս առ հոգիսն։ Եւ այլք ասեն՝ դրախտ զտեսութիւն աստաուածութեան կոչէ. զոր յետ աւանդելոյ հոգւոյն ետես աւազակն. եւ այս ուղիղ է. զի ո՛չ ասաց թէ՝ իցեմք, այլ թէ՝ իցես։ Աւազակն որ յաջմէն խաչեցաւ Դէմաս էր անունն. եւ որ յահեակէն՝ կոստաս։ Ասեն ոմանք թէ աջակողմեան աւազակն ի հեթանոսաց էր. եւ ձախոյն ի հրէից։ Որ էած ապտակք ի Մաղքոս էր անունն։ Որ եթուք՝ ոչքոր։
       Որ զլեղին եբեր՝ ռաքոս.
       Որ խոցեաց՝ Ղունկիանոս։
       Ասեն թէ մին աչքն կո՛յր էր. եւ խոցեաց թէսըտամեռուկ չլինի։ Ել ջուր եւ արիւն։ Նա խթեաց զտէգն եւ հասոյց յաչքն իւր եւ լուսաւորեացւ։ Որպէս եւ գրեալ է թէ «ետես եւ հաւատաց»։
       Այլ եւ սամարուհի կնոջն Լուսինա էր անունն։ Տեառնատեսին Փոտինա։ Քանանուհւոյն վերին է։ Անդամալուծին էիա։ Դպրին Նիկոմիկոս։ Ներքինոյն զոր Փիլիպոս մկրտեաց փոթամոս էր։ Դշխոյն հարաւոյ նսա էր անունն։ Այս Ք առպ այս։
      
       Հարցումն։
       Որո՞վ զանազանի մահն Քրիստոսի եւ հասարակ ամենայն մարդոյ։
       Պատաս։
       Գիտել պարտ է, զի առ հասարակ մահն, հարկաւոր կիրք է մարդ կայինգս բնութեան. զի ամենայն որ ծնանի՝ մեռանի։ Այլ զանազանութիւն գոյ ի մէջ մահու նախաստեղծ մարդոյն, եւ մահու Տեառն մերոյ Քրիստոսի, եւ մահու հասարակ մարդկայինս ազգի։
       Նախ՝ զի յԱդամ եղեւ ներգործեալ. եւ ի մեզ բնաւորեալ. եւ ի Քրիստոս առեալ։
       Դարձեալ՝ մահն ի յԱդամ պատժաւոր է. եւ ի Քրիստոս կամաւոր. եւ ի մեզ հարկաւոր։
       Դարձեալ մահն ի յԱդամ պատիժ ինքեան էր. իսկ ի Քրիստոս պատիժ այլոց. իսկ ի մեզ պատիժ ինքեան եւ այլոց. այսինքն զի վասն մեր եւ վասն Ադամայ կրեմք զմահն։
       Դարձեալ՝ մահն Ադամայ զմահ եւ մոյծ ի բնութիւնս. եւ մահն Քրիստոսի ելոյծ զմահն եւ եբարձ. եւ մահ մեր ոչ մուծանէ եւ ո՛չ լուծանէ։
       Այս զանազանութիւն ի մէջ երից մահուանն. Ադամայ, եւ Քրիստոսի, եւ մեր մարդկայինս ազգի։ Եւ այս գիտելի է, զի կրկին են կրք. նախ բնական. եւ ապա եկամտական։ Եւ է՛ բնականն կիրք, որպէս քաղց. եւ ծարաւ. ննջել. աշխատիլ. եւ այելն։ Եւ ասին սոքա բնականք, զի նախքան զյանցանելն ի դրախտին՝ բնաւորապէս գոյին առ Ադամ։ Եւ սոքա են անանգոսնելի կիրք։ Եւ զայսոսիկ կատարեաց Քրիստոս. զի ստեղծուած էր ինքեան։ Իսկ եկամուտ կիրքն բաժանի յերիս տեսակս։ Որոց առաջինն է մեղք։ Երկրորդն մահ։ Երրորդն ապականութիւն։ Մեղքն է գործ եւ մահն պատիժ. եւ ապականութիւն է հետեւանք պատժոյն։ Զի մեղքն գործեաց Ադամ։ Զի պատիժն եդ Աստուած։ Եւ զապականութիւն հետեւացոյց բանսարկուն սատանայ։ Եւ սոքա այսպէս զանազանին դարձեալ մեղքն է առաջին ծայր. սկսեալ յանձնիշխան կամացն Ադամայ։ Իսկ ապականութիւնն վերջին. հետեւեալ ի հնարից բանսարկուին։ Իսկ միջին պատուհասն եեդ Աստուած ի վերայ զմահն։
       Արդ՝ երկոքի ծայրքն՝ այսինքն մեղքն եւ ապականութիւն են պարզաբարր եւ ամենեւիմբ չար անուամբ եւ իրօք. զի մեղքն ի մահ հրաւիրէ, եւ ապականութիւն յանգոյութիւն ճանապարհորդէ։ Իսկ մահն ո՛չ է պարզաբար չար. այլ շարամանեալ ընդ բարւոյ անուամբ եւ իրօք։ Զի որ ասի մահ, նոյն եւ նինջ կոչի ի սուրբ գիրս։ Ըստ այնմ թէ «Աստուած զննջեցեալսն ի ձեռն Յիսուսի ածցէ»։ Նոյն եւ իր մահուն խառնէ ընդ բարւոյ։ Զի որ վախճան է կենաց, նոյն եւ սկիզբն է կենաց։ Այսինքն վախճան ժամանակին, եւ սկիզբն մշտնջենաւորին։ Ապա յայտ է ոպիսութիւն մեղաց՝ մահու եւ ապականութեան։ Իսկ Տէր մեր ի մարդեղութեան իւրում յայսցանէ եկամուտ կրից միայն զմահն կրեաց։ Իսկ զմեղս եւ զապականութիւնս ոչ կրեաց։ Եւ նախ առաջին պատճառ, զի «ո՛չ արար մեղս» մարգարէն վկայեաց։ եւ «մարմին նորա ոչ ետես զապականութիւն» միւս մարգարէն կնքեաց։ Իսկ զմահն կրեաց. որպէս եւ սոյն մարգարէ վկայեաց թէ՝ «ի մահ մատնեցաւ անձն նորա եւ մեռաւ վասն մերոյեե անօրէնութեան»։ Երկրորդ՝ զմահ կրեաց. զի ինքն եդ զմահն պատիժ ի վերայ մեր. իսկ զմեղքն եւ զապականութիւն բանսարկուն եւ Ադամ ակին ի բնութիւնս. վասն որոյ զոր ինքն ոչ եդ՝ կրեաց մարմնով իւրով։
       Եւ թէ ոք ասիցէ ապաքէն եւ զապականութիւն Աստուած եդ պատիժ Ադամայ. ըստ որում ասաց «հող էիր եւ ի հող դարձցիս»։ Ասեմք եթէ՝ ո՛չ ասաց զայս հրաման տալով. այլ պատմողաբար։ Ուստի յայտ է զի ո՛չ ասաց ի հող դարձիր. այլ թէ՝ «դարձցիս».
       Զոր օրինակ ի բարաձրուստէք խար հոլովեսցի, եւ որ մօտն կացցէ ասէ ցնա երթալ ունիս մինչ ի ներքին վայր տեղիս եւ ապա դադարիս։ Նոյնպէս եւ Ադամայ ասաց Աստուած՝ ի հողոյ սկսար եւ ի հող կամիս դադարիլ։ Ապա ուրեմն օտար արկածք էր ապականութիւն, վասնայն ո՛չ կրեաց ի սուրբ մարմին իւր անապական։
       Երրորդ պատճառ, կամեցաւ բանն Աստուած ազատեալ զմեզ ի մեղաց եւ յապականուեց։ Ա՛րդ՝ յորոց ազատէրն զմեզ՝ աւելորդ էր յինքեան կրել։ Զի թէ կրեալ էր զմեղս եւ զապականութիւն, ո՛չ կարէր ազատել զմեզ. ինքն ի ներքոյ անկեալ կրից եւ ապականուեց։
       Եւ թէ ոք ասիցէ, ապա եւ ի մահու ազատեաց զմեզ, վասն է՞ր կրեաց զմահ։
       Ասեմք թէ՝ ո՛չ զհարկաւորն, այլ զկամաւոր մահն կրեաց որպէսցուցաւ ի վերոյ։ Զոր օրինակ՝ բժիշկն զդեղն տայ, նախ ինքն ճաշակէ զի հաւատալի լիցի։ Նոյնպէս եւ զկամաւոր մահն որ է դեղ եւ առիթ յաւիտենական կենացն, նախ ինքն ճաշակեաց եւ ուսոյց հետեւողաց իւրոց։ Եւ զի ա՛յլ է կամաւոր մահն ի հարկաւորէն. ուստի յայտ է զի հարկաւոր մահն է պատիժ. եւ կամաւորն պսակ եւ պարգեւ. Որպէս այնոքիկ որք զօրացան այսու մահուամբ եւ զորդեգրութեանն ընկալան շնորհ եւ նահատակեցան, նոքա չարչարակից եղեն Քրիստոսի եւ փառացն հաղորդակիցք։ Արդ զայս կամաւոր մահս կրեաց Քրիստոս։
       Դարձեալ՝ ասեմք եթէ մահն ո՛չ է մեղք եւ ո՛չ ապականութիւն. այլ լուծիչ մեղաց եւ ապականութեան։
       Զոր օրինակ հուրն հալէ զոսկին եւ բոցն ջնջէ ինմանէ զժանկն։ Այսպէս եւ Քրիստոս զմահ կրեաց եւ ի բաց ջնջեաց զմեղս եւ զապականութիւն ի մերմէ բնութենէս։ Եւ դարձեալ ասեմք, մեղքն ապականութիւն են առաջին եւ վերջին ծայրքն կրից. իսկ մահն միջին որպէս ցուցաւ ի վերոյ։
       Եւ ունի մահն կրկին յատկութիւն որ ընդդէմ է երկուց ծայրիցն. այսինքն զի է վախճն կենաց՝ եւ է՛ սկիզբն կենաց։
       Սկիզբն կենաց՝ ըստ այնմ որ վախճան է կենաց՝ մեղաց։ Եւ ըստ այնմ որ սկիզբն է կենաց՝ ընդ դէմ է ապականուեաց։ Զի ապականութիւնն տանի յոչ գոյութիւն. իսկ մահն առաջնորդէ ի կեանս։ Յաղագս որոյ զմահն կրեաց Քրիստոս. զի այսպէս բարձցէ յերկուց կողմանց զմեղս եւ զապականութիւն։ Եւ թէ ոք ասիցէ, որպէս մահուամմբ զմահ եբարձ, այսպէս եւ ապականութեամբ զապականութիւն։
       Ասեմք եթէ՝ կարի արժանապէս քումդ անմտութեան հերձասիրութեանդ դատեցար։ Զի որպէս մահուամբ զմահ եբարձ, եւ ապականութեաեեմբ զապականութիւն, եւ անիծիւք զանէծք, եւ մեղօք զմեղս որպէս դու ժայթքես։ Այլ զոր օրինակ՝ բժիշկք երբեմն նմանեաւն եւ երբեմն հակառակաւն բժշկեն. նմանեաւ՝ որպէս հրով զհուր, եւ ցրտով զցուրտ։ Իասկ հակառակաւն՝ որպէս ջերմ զցուրտ, եւ գէճ զչորն արտաքսէ։
       Այսպէս եւ Տէր մեր նմանեաւ, որպէս անիծիւք զանէծս՝ եւ մահուամբ զմահ եբարձ. իսկ հակառակաւն՝ անապական եւ անմեղ մարմնովն զմեղս եւ զապականութիւն ելոյծ։ Եւ պատճառն ասացաւ ի վերոյ, զոր ինչ ինքն եդ զպատիժ նմանեաւն եբարձ. եւ զորս յանձնիշխան կամաց մարդոյն եւ ի բանսարկուէն արկածք, զայնոսիկ հակառակաւն ելոյծ Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս։ Որում փառք եւ զօրութիւն յաւիտեանս ամէն։