Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Վասն է՞ր հոգւովն էջ ի դժոխս Տէրն մեր Քրիստոս.
       Պատասխանի
       Նախ՝ զի ցուցցէ վասն որոյ մարդ եղեւ եւ մեռաւ զի ազատեսցէ զհոգիսն։
       Երկրորդ՝ զի Ադամ ի միջակ լուծն կշռոց այսինքն ի միջակ լուծն կշռոց այսինքն յանձնիշխանութիւնն ստեղծաւ. եւ մեղօք ծանրացեալ էջ ի ներքին կէտս դժոխոցն, եւ այլ ոչ կարէն բարձրանալ. մինչ ի վերին կետէն Բանն Աստուած էջ ի ներքին կէտն. եւ ապա ել Ադամ ի վերին կէտն երկնից։
       Երրորդ՝ որպէս մարմնով լոյս ծագեաց մարմնաւորացն եւ քարոզեաց զփրկութիւն։ Նոյնպէս եւ հոգւոցն որ ի դժոխս լոյս ծագեաց հոգւով եւ քարոզեաց զփրկութիւն։ Որպէս ասէ Պետրոս «երթեալ քարոզեաց հոգւոցն ապստամբելոց. յորժամ ներէր նոցա Աստուծոյ երկայնմտութիւնն»։
       Չորորդ՝ որպէս անիրաւութեամբ կապեաց սատանայ զհոգիս մարդկան. արդ արութեամբն ազատեսցէ Քրիստոս զնոսա։
       Հինգերորդ զադամաստեղծ ձեռս իւր տարածեաց Տէրն ի վերայ խաչին. եւ արտաքս ընկէց զչար ի շխանն. եւ կորզեաց զմարդիկ յիշխանութենէ նորա։ Ըստ որում ասաց, «այժմ իշխան աշխարհիս այսորիկ ընկեսցի արտաքս. եւ ես յորժամ բարձրացայց ի խաչ, զամենեսին առիս ձգեցից»։ Յայնժամ փախուցեալ սատանայ իբր զապստամբ ծառայ. եւ մտեալ յորջն դժոխոց կարծէր ամրանալ անդ եւ ունել զհոգիսն։
       Որ եւ անդ ժամանեաց Տէրն եւ կապեաց զհզօրն. եւ զկարծրացեալ ամրոցն աւերեաց. եւ կողոպտեաց ի նմանէ զհոգիսն մարդկան որ յԱդամայ հետէ ընդ բռամբ ունէր։ «Էառ աւար. բաշխեաց պարգեւս մարդկան» ազատելով զհոգիսն ի դժոխոց։
       Եւ չարչարանքն Քրիստոսի երկու իրս ներգործեաց. նախ զպարտիս մեղաց վճարեաց. երկրորդ զդրունս եկնից եբաց։
       Վասն որոյ զնոյն գործեաց ի դժոխս։ Նախ՝ վաս վճարման պարտուցն լուծան կապանք դժոխոցն. որպէս ասէ Դաւիթ «զդրունս դժոխոց խորորատեաց եւ զնիգս փշրեաց»։ Դրունք եւ նիգք յետուստ են. այսինքն կամ սկզբնական եւ ներգործական մեղօք կապեաց յետոյ, կամ մեղօք եւ յուսահատութեամբ։ Որ եւ զերկոսինս զայսոսիկ խորտակեաց Տէր իջմամբն առ նոսա։
       Երկրորդ՝ զի վասն բացման գրանց երկնից լոյս ծագեաց ի բանտին ըստ Եսայեայ. «որք ի կապանս էք ելէք. եւ որք ի խաւարի յայտնեցարուք»։
      
       Հարց. Ո՞ւր էր դժոխքն որ աւերեցաւ։
       Պատասխանի. Ի գիրս բենետիքտոսի հարցեալ եղեւ թէ ո՞ւր են դրժոխքն. եւ տուաւ պատասխան ի թէ՝ յանկեան եւ յեզը ծովուն իներքոյ երկրի ի խաւարչուտ վայրս։ Ուր արկեալ էր սատանայ զաթոռ իւրոյ իշխանութեանն. եւ անդ արգեալ բանտէր զհոգիսն որ յԱդամայ. մինչ ի գնալ անդ անմահ թագաւորին մերոյ եւ Աստուծոյ Յիսուսի Քրիստոսի։ Եւ բերէ վկայ զբանն սաղմոսին «փրկեցեր զանձն իմ ի դժոխոց ներքոց». Զի յայնմանէ ազատեաց Քրիստոս իջանելովն անդ. եւ աւերեաց զնա յաւիտեան. եւ առհասարակ ազատեաց զհոգիսն։
      
       Հարցումն։
       Մարմնական տեղին զանմարմին հոգին որպէս արգիլէ։
       Պատասխանի։
       Որպէս մարմնական հուր զանմարմին հոգիսն եւ զդեւսն տանջէ, նոյնպէս եւ տեղին ըմբռնէ։ Եւ դարձեալ՝ որպէս Աստուծոյ կարողութեանն է զանմարմին հոգին հրով տանջել եւ զմարմինն անմահ պահել ի հուրն։ Նոյնպէս եւ զհոգիքն թողեալք ի յԱստուծոյ՝ արգելուն դեւքն։
       Եւ դարձեալ՝ մեղքն ծանրացուցանէր եւ փակէր ի դժոխս։
      
       Հարցումն։
       Ապա մասն է՞ր յԵրուսաղէմ ասեն զդժոխքն՝ թէ է այր դիւահոտ եւ ձայն աղաղակի եւ չարչարանք եւ այրեցումն չարաչար դիւաց լսելի լինի։
       Պատասխանի։ Դուռն ասեն զայն դժոխոց. եւ ամենայն ինչ հնարաւոր է Աստուծոյ։
      
       Հարցումն։
       Ասացեր թէ դժոխքն աւերեալ է յաւիտեան. այժմ այլ դժոխք ո՞չ է։
       Պատասխանի։ Դժոխքն այն յորում նախքան զՔրիստոս հոգիսն արգելոյր սատանայ՝ աւերեցաւ յաւիտեան։ Այլ հուրն յաւիտենից՝ է այժմ դժոխք սատանայի եւ մեղաւորաց։ Զի որպէս յԵսոււ աւերեաց զերիքով եւ անէծ զի մի շինեսցի. նոյնպէս եւ զդժոխքն աւերեաց Քրիստոս եւ անէծ զշինօղսն չար գործօք։ Վասն այն ասէ «երթայք յինէն անիծեալք ի հուրն յաւիտենից»։
      
       Հարց. Քանի՞ են դժոխք։
       Պատասխանի. Ոմանք Դ ասեն. եւ այլք՝ բազումք։ Զի ի գերեզմանի ասեն տանջիլ. եւ յօդս. եւ ի ծովս. եւ ի վէմս։ Եւ որք Դ ասեն՝ զներքին դժոխքն մահու չափ մեղաւորացն ասեն. եւ զքաւարանն ներելի մեղաւորաց. եւ զլիմպոսն արդարոց. եւ զդժոխս ոչ մկրտելոցն։
       Այլ զայսոսիկ ո՛չ ընդունին ուղղափառ վարդապետք։
       Այլ մի է դժոխքն. որպէս մի է արքայութիւնն։ Զի հակակայք են. եւ որքան ասի մինն, նոյն Քրիստոս ասի եւ միւսն։ Եւ որպէս ի մի արքայութիւնն օթեւանք եւ փառք բազում են ըստ գործոցն. այսինքն երեսնաւոր. վաթսնաւոր. եւ ճաւոր. Նոյնպէս ի մի դժոխքն տեղիք բազումք են եւ տանջանք։ Եւ որպէս մի հուրն զանազանապէս այրէ զդալարի փայտ եւ զչոր զխոտ՝ եւ զեղեգն։ Նոյնպէս մի հուր դժոխոցն զանազանապէս տանջէ զմեղաւորսն։
      
       Հարց. Վասն է՞ր ասի դժոխքն բազմաւորական. եւ ոչ դժոխ միաւորական։
       Պատասխանի. Դժոխ՝ զդժուար զնեղ եւ զանձուկն նշանակէ. եւ կոչի բազմաւոր, Նախ վասն բազում կրիցն. ուր լալ աչացն է եւ կրճել ատամանց եւ խաւար ներքին եւ արտաքին եւ այլն։ Երկրորդ՝ վասն բազում մասանցն. որք կրեն զտանջանս մարմնոյ մասամբ եւ զգայութեամբ. եւ հոգւոյ զօրութեամբ եւ մտաց իմացմամբ։
      
       Հարց. Ապա ո՞ր է դժոխք ներքին որ ասէ մարգարէն. «փրկեցեր զանձն իմ եւ դժոխոց ներքնոց»։ Ա՛րդ՝ թէ գոյ ներքին, գո՛յ եւ վերին եւ միջին դժոխք։
       Պատասխանի. Իմաստունք զտեղին յերկուս բաժանեն. ի վերին եւ ի ներքին. զի սոքա են հակակայք եւ առինչք միմեանց. իսկ միջին տեղի ո՛չ է. զի վերնոյն ներքինէ, եւ ներքնոյն վերին. ապա սուտ է ասելդ թէ գոյ ներքին եւ վերին եւ միջին դժոխք։ Դարձեալ ասեմք, ներքին դժոխքէ հոգւոցն. եւ վերին՝ գերեզման մարմնոցն. եւ նա կոչի դժոխք ի Սուրբ Գիրս. որպէս ասաց Դաւիթ «զսիմէի արեամբ հանդերձ ի դժոխս իջո՛» որ է գերեզմանն։ Ուտի յայտ է թէ մի է դժոխք հոգւոցն։
       Դարձեալ՝ եթէ հարկաւ պահանջես ըստ մտաց քոց Գ դժոխք։
       Ասեմք ներքին դժոխք զհոգւոցն. եւ միջին զգերեզմանս. եւ վերին զմեղքն որ է ի հոգիս։ Զի եւ նա՛ չարչարէ զհոգիս եւ է կենդանւոյն ի դժոխս ընդ մեզ շրջեալ։
       Դարձեալ՝ առ հասարակ կարծիք, կոչի ներքին դժոխք յատակ դժոխոցն. որպէս ասէ Սողոմոն «մեղր կաթի ի շրթանց պոռնկի եւ կատարածն հայի յատակս դժոխոց»։ Զայս Դաւիթ ներքին դժոխք անուանէ։ Ուր եւ առաւել չարք եւ ամբարիշտք տանջին, եւ գլխաւորն դիւաց։ Իսկ միջին դժոխք որ կոչի բանտ դժոխոց՝ է միջակ մեղաւորաց. որք ունին հաւատ եւ ո՛չ գործք. որպէս չար հաւատացեալք. կամ գործք եւ ո՛չ հաւատ. որպէս թերահաւատք։ Իսկ վերջին դժոխք որ կոչի անջրդի գուբ, նոցա է որք ոչ ունին չար եւ ոչ բարի. որպէս մանկունք անմկրտելք. ոչ տաջին զի չեն մեղանչեալ. եւ ոչ հանգչին զի չեն արդարացեալ. այլ վասն սկզբնականին մնան յանջրդի գուբն խաւարին։
      
       Հարց. Քրիստոս ի յո՞ր դժոխքն էջ։
       Պատասխանի. Ոմանք ասեն թէ ի չորորդ դժոխքն էջ ուր էին արդարոց հոգիքն արտաքոյ ասաց լերիցս, եւ զնա միայն աւերեաց. եւ զարդարսն միայն եհան. եւ զայլսն եթող անդ։
       Արդ՝ նոքա որք զայս ասեն երիւք հակառակին Սուրբ Գրոց։
       Նախ ասեն թէ ի չորորդ դժոխքն գնաց որ է վերին եւ ոչ ներքին։
       Երկրորդ ասեն թէ զայն միայն աւերեաց եւ զայլսն եթող։
       Երորդ ասեն թէ զարդարսն միայն հանեալ եւ զայլսն թողեալ։
       Առ առաջինն ասեմք, թէ Քրիստոս ո՛չ ի վերին՝ այլ ի ներքին դժոխքն էջ։
       Նախ՝ զի ասէ մարգարէն Դաւիթ ընդ դէմ նոցա «փրկեցեր զանձնիմ ի դժոխոց ներքնոց» եւ ոչ ի վերնոց
       Երկրորդ՝ զի ասէ Աստուած Մովսէսիւ «հուր բորբոքեացաւ ի բարկութենէ իմմէ. եւ իջցէ մինչ ի դժոխս ներքինս». ապա սուտ է լիմպոսն նոցա։
       Երր որդ՝ զի ասէ Պետրոս ի կաթողիկէն «երթեալ քարոզեաց երբեմն ապստամբելոցն». այլ ապստամբ՝ մեղաւորքն էին եւ ո՛չ մարգերէքն։
       Չորորդ՝ զի ասէ Դաւիթ «արձակել զորդիս մահապարտաց». այլ մահապարտք մեղաւորքն են եւ ո՛չ արդարքն։
       Հինգերորդ՝ Ադամ առաջին յանցաւորն էր ի ներքին դժոխս. զի այն է մահու մեռանիլն. այլ արդ եթէ Քրիստոս ո՛չ գնաց ի ներքին դժոխքն, ո՛չ ազատեաց զԱդամ։
       Վեցերորդ՝ ամուրն սատանայի է ներքին դժոխքն. ուր են դրունք պղնձիք եւ նիգք երկաթիք. որ է՛ մեղքն մեծամեծք եւ յուսահատութիւնք. եւ այն էր ամրոց նորա։ Եւ Քրիստոս անդ գնաց եւ կապեաց զհզօրն եւ քակեաց զամուրս նորա եւ աւար էառ զհոգիսն։ Արդ՝ եթէ Քրիստոս ի ներքին դժոխքն ոչ էջ, ոչ է կապեալ հզօրն որպէս աւետարանն ասէ. եւ ոչ զդրունսն խորտակեալ. եւ ոչ զգերիսն աւար առեալ որպէս Դաւիթ ասէ։
       Այս առ առաջինն։
      
       Իսկ առ երկրորդն որ ասեն թէ միայն զլիմպոսն աւերեաց եւ զայլսն եթող։ Նախ ասեմք եթէ առաջինք դժոխք հոգւոցն ո՛չ էր վասն ներգործական մեղացն հասարակ. այլ վասն պարտուցն Ադամայ։
       Ուստի յայտ է, զի արդարք եւ մեղաւորք ի դժոխս էին։
       Այլ արդ՝ եթէ դժոխքն այն ոչ է աւերեալ. ապա Քրիստոս ի յառաջին պարտուցն ո՛չ է ազատեալ զմեզ։
       Երկրորդ՝ զի դժոխքն այն էր բուռն զօրութիւնն սատանայի. եւ Քրիստոս կապեաց զհզօրն ըստ աւետարանին։ Ապա ուրեմն Քրիստոս աւերեաց զդժոխս։
       Երրորդ՝ մեղքն էր դժոխք եւ տանջանք մեղաւորաց. եւ Քրիստոս եբարձ զմեղս. ապա աւերեաց զդժոխս։
       Չորրորդ՝ անէծք առաջին մարդոյն՝ եղեւ տանջանք եւ դատապարտութիւն մարդոյն. եւ Քրիստոս գնեաց զմեզ յանիծից օրինաց եղեալ վասն մեր անէծք. ապա ուրեմն Քրիստոս աւերեաց զդժոխս։
       Հինգերորդ՝ մահու մահն էր դժոխքն. զի մահ մարմնոյն՝ ապա կանութիւնն է, եւ մահ հոգւոյն՝ դժոխքն. ըստ որում վճիռ հատաւ Ադամայ մահու մեռանիլ։ Այլ արդ՝ Տէրն մահուամբ զմահ մեռոյց որ է դժոխքն այժմ։ Եւ յարութեամբն եբարձ զապականութիւն մարմնոյ ի հանդերձեալն, ապա աւերեաց զդժոխս։
       Վեցերորդ՝ թէ զմասն դժոխոց աւերեաց, եւ զմասն մահու եբարձ, եւ զմասն անիծից, եւ զմասն պարտուց եւ զայլսն։ Ապա մասնաւոր եղեւ փրկութիւնն եւ ոչ բոլորից մարդկան։ Այս առ երկրորդն։ Իսկ առ երորդն որ ասեն թէ միայն զարդարսն եհան եւ զայլսն եթող անդ։ Նախ ասեմք, եթէ դժոխքն է պատիժ մեղաց. եւ կրկին է մեղք. այսինքն սկզբնական եւ ներգործական։ Եւ պատիժ սկզբնականին էր դժոխքն առաջին. եւ ներգործելոց՝ վերջինն. «որում հաստատեաց օր մի՝ յորում դատելոց է զամենայն». որպէս ասէ Պօղոս ի պրակս առաքելոցն։ Ապա ուրեմն առ հասարակ ազատեցան որք էին ի դժոխս առաջին։
       Երկրորդ եթէ սկզբաչարն սատանայ է ամենայն մեղաց պատճառ եւ ո՛չ տանջի մինչ ի կատարած. նաեւ ո՛չ մարդիկ։
       Երկրորդ՝ պատճառ պարտաւորութեան մեղաւորաց էր Ադամ. եւ նա ազատեցաւ. ապա ուրեմն ամենայն պատճառելիքն ազատեսցին։
       Չորրորդ՝ որպէս Ադամաւ առ հասարակ մեռան արդարք եւ մեղաւորք։ Նոյնպէս եւ Քրիստոսիւ ամենեքեան փրկեցան արդարք եւ մեղաւորք ըստ առաքելոյ։
       Հինգերորդ՝ որպէս մեղքն զամենեսին մեռոյց, եւ շնորհքն առաւել զամենայսին կեցոյց որ գերազօրն է ի վերայ մեղաց։
       Վեցերորդ՝ ասէ Պետրոս «որք ի կապանսդ էք ելէք եւ որք ի խաւարի յայտնեցարուք»։ Այլ արդարքն ո՛չ ունէին զկապանս մեղաց եւ ոչ զխաւար նախնական, այլ մեղաւորքն։
       Եօթներորդ՝ որպէս ասացաք յառաջին պատասխանին՝ որդիք մահապարտաց եւ ապստամբք Աստուծոյ մեղաւորքն էին նոցա քարոզեաց եւ ազատեաց։
       Ութներորդ՝ ասէ մարգարէն «էառ աւար՝ բաշխեաց պարգեւս մարդկան»։ Այլ արդ՝ աւարն առհասարակ է եւ ո՛չ մասնաւոր։
       Իններորդ՝ յայտ է յօրինակէն, զի Եգիպտոս հալոց երկաթի կոչի. նշանակէ զդժոխքն որ տանջէր զհոգիսն։ Այլ արդ Մովսէս բովանդակ զժողովուրդն եհան յանապական։ Նոյնպէս եւ Քրիստոս առհասարակ ազատեաց զհոգիսն եւ եհան ի կայանս հոգւոցն։
       Տասներորդ՝ առաջին գալուստն Քրիստոսի ողորմութեան էր եւ շնորհաց. եւ երկրորդն արդարութեան եւ հատուցման։ Արդ՝ որպէս կենդանեաց շնորհեաց զթողութիւն, նոյնպէս եւ հոգւոցն առ հասարակ ազատութիւն։ Որպէս ասէ սուրբն Եպիփան. վասն զի շնորհաց եւ ազատութեան էր ժամանակն. պարտ էր մեղաւորացն ընդ արդարոցն վայելել ի շնորհն։ Որպէս բազում անգամ ի ժամանակս պատժոց մեղաց՝ եւ արդարք ընդ մեղաւորացն կրեն զպտուհասն։
       Եւ թէ ոք ասիցէ ի յերկրի որք հաւատացին փրկեցան, եւ անհաւատքն ոչ նոյնպէս եւ ի դժոխս։ Ասեմք եթէ ոչ ինչ գոյր նոցա արգելք հաւատոյ յորժամ լոյս ծագեաց Քրիստոս ի դժոխս։
       Եւ թէ ոք ասիցէ հաւատն աստ է, եւ ի հանդերձեալն խափանի։ Ասեմք եթէ՝ խափանի հաւատն ի հանդերձեալն վասն դէմ յանդիման տեսութեանն։ Այլ արդ՝ մեռեալքն ո՛չ են ի դէմ յանդիման տեսութեան. վասն որոյ պիտոյ էր նոցա հաւատ։ Եւ դարձեալ յոյս գոյ ի մեռեալսն. ըստ այնմ «յոյս նոցա լի է անմահութեամբ». եւ յոյսնէ մասն հաւատոյն։ Եւ դարձեալ որ ուղիղն է, որպէս մարմնով տեսին ի յերկրի, նոյնպէս եւ հոգւով ի դժոխս պարտ էր հոգւոցն հաւատալ ի հոգին Քրիստոսի եւ ազատիլ։
       Եւ թէ ոք ասիցէ ըստ մարգարէին, «ոչ թէ ի դժոխս խոստովան լինին առ քեզ»։ Ասեմք եթէ՝ խոստովանիլն կրկին է. մին ներքին իմացմամբ. եւ միւսն մարմնով արտաձայնութեամբ։ Որպէս ասէ Պօղոս «սրտիւ հաւատալ յարդարութիւն» վասն առաջնոյն. «եւ բերանով խոստովանիլ զփրկութիւն» վասն երկրորդին։ Արդ՝ ի կենդանեաց երկոքինն պահանջին. իսկ հոգւոցն բաւական է միայն ներքին իմացումն զի չունին մարմին։
       Եւ թէ ոք ասիցէ, ապա ուրեմն ամենայն հոգիք յետ մահու կարեն խոստովանիլ. Ասեմք թէ՝ ոչ կարեն վասն երկու պատճառի։
       Նախ՝ զի անցեալ է ժամանակն եւ օր փրկութեան ըստ առաքելոյն «ահա՛ ժամանակ ընդունելի, ահա օր փրկութեան»։
       Երկրորդ՝ զի փոխեալ է որպիսութիւն մարդոյն. զի ո՛չ կարէ մեռանիլ. նոյնպէս եւ ո՛չ կարէ արդարանալ ըստ ինքեան. նաեւ ո՛չ մեղանչել։ Եւ որպէս դեւք զկնի անկման իւրեանց ոչ կարեն արդարանալ ըստ ինքեան. զի անկումն նոցա մահ է նոցա։ Նոյնպէս եւ հոգի մարդոյ զկնի մահու ո՛չ կարէ արդարանալ ըստ ինքեան. բայց թէ ի ձեռս այլոց վճարի պարտ նոցա եւ հասանին ողորմութեան։
       Այս առհասարակ ամենայն հոգւոց։ Իսկ հոգիքն ի դժոխս յորժամ տեսին զՔրիստոս, այն էր ժամանակ փրկութեան նոցա եւ ընդունելոյ զողորմութիւն. յաղագս որոյ հաւատովք արդարացան նոքա միայն ի նոյն ժամն։ Եւ թէ ոք ասիցէ, «փրկեցեր զնտրեալս քո»։ Ասեմք թէ՝ կրկին է փրկութինն. յաւիտենից եւ ժամանկեայ։
       Որք հաւատացին՝ յաւիտենից փրկեցան։ Եւ որք ոչ ժամանակեայ. վասն իջման որդւոյն Աստուծոյ ի դժոխս։ Եւ դարձեալ դարձցին մեղաւորք անդրէն ի դժոխս թէ ի նոյն տեղի ըստ ոմանց, կամ յայլ տեղի տանջանաց ըստ գործոց հատուցման։ Որպէս յօրինակէն տեսանի. որ թէպէտ առ հասարակ ելին յԵգիպտոսէ յանապատն, այլ ոմանք մտին յերկիրն պարգեւաց։ Այս քան վասն դժոխոց։