Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Հեղինակ
ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Աստուածաբանութիւն  
Դիտել
Վասն է՞ր մասնկանցն դիրք՝ աչքն ի վերոյ է եյեալ. եւ ականջնն ի կողմանէ. եւ հոտոտելիքն զառ ի վայր. եւ այլն ըստ կարգի։
       Պատասխան։ Ըստ կարգի տարերց է եւ դիրք է մասանցն։ Զի շօշափելիքն ի ներքոյ է որպէս երկիր. եւ ճաշակելիքն ի վերոյ որպէս ջուր. լսելիքն յօդն է. եւ տեսանելիքն հուրն ի վերոյ։ Եւ հոտոտելիքն զառ ի վայր է, նախ՝ զի հոտն վերընթաց է՝ յինքն ընդունի։
       Եւ ապա՝ զաւելորդ ծորումն ի գլխոյն ի վայր հոսեսցէ։ Եւ այն զի մերձ է բերանոյն. զի հոտ ն եւ համն ազգակից են միմեանց. ի ջրոյ գոլով երկուցն։ Վասն այն զգայարանք նոցա առ միմեանս են մերձեցեալ։ Եւ այն զի աչքն ի դէմքն է, եւ ականջն ի կողմանէ. զի աչքն ուղղակշիռ ի դէմն տեսանէ. եւ ականջն շուրջանակի յամենայն կողմանէ լսէ. ի վերոյ ի ներքոյ եւ այլն։
      
       Հարց։ Ի հինգ զգայութիւնսն ո՞րն է պատուական։
       Պատասխան։ Երեքն ի սոցանէ գռեհիկք են. որ է շօշափելիք . ճառակելիք. հոտոտելիք. զի խառնելովն ի զգալի իրն ճանաչեն։ Իսկ երկուքն իշխանականք. որ է՛ տեսանելիքն եւ լսելիքն. ի հեռաստանէ՛ զգան։
       Իսկ սոցանէ պատուական է տեսանելիքն։ Նախ՝ զի յառաջ եդեալ նմա՝ լո՛յսն է որ է վերին տարր . եւ լսելեացն օդն։
       Երկրորդ՝ զի տեսանելն հաստա՛տ է քան զլուր ունկան։
       Այլ եւ ունի յատուկ պատուականութիւն եւ ունկն՝ զոր ո՛չ ունի ակն։ Նախ՝ զի ի տիւ եւ ի գիշեր լսէ։ Երկրորդ՝ զի յամենայն կողմանէ լսէ։ Երրորդ՝ զի զԱստուածաին բանս եւ զհոգեւորս ականջն միա՛յն լսէ։
       Վասն աննման Երեսացն Հարցումն։
       Վասն է՞ր է զի ամենայն անհատք ի մարդկանէ համատիպք են միմեանց. եւ օտարք իրերաց. զի նմանք են, եւ աննմանք որակութեամբ եւ ձեւով։
       Պատասխան։ Հարցումն այսմ իրի՝ նախ գիտելի է՝ թ է ուստի՞ գոյանայ պատկերն եւ տիպ։ Եւ ապա թէ՝ յորմէ՞ սեռէ է օտարութիւնն։ Եւ ապա զվասն էրն խնդրել։
       Վասն առաջնոյն պարտ է գիտել, զ առաւել հասարակն հեռի՛ է եւ մեծագոյն. եւ առաւել յատուկն մերձ է մեզ եւ նուազագոյն։ Զոր օրինակ՝ բնութեան յատուկն եւ անձին. զի բնութե ան տարբերն հեռագոյն է եւ մեծ. որպէս կենդանին եւ բանականն. եւ դիմաց յատուկն մերձ եւ նուազ. որպէս պատկեր եւ տիպ։ Ըստ այսմ ապացուցի. զի բնութիւնն ի սեւեռումն է եւ ի տարբերութեան ուստի բաղկանայ։ Եւ անձն ի բնութիւնն է յորմէ կայանայ։ Եւ դէմքն ի յանձնէ. եւ կերպար անն ի դիմաց. եւ պատկերն ի կերպարանաց. եւ տիպն ի պատկերաց. եւ որակ տպաւորեալ ի պատահմանց։ Այսպէս ի հասարակաց ի նուազունս գոլով ի մարմնականն տիպ։ Իսկ անդրադարձեալ։ Առաջին եւ առաւել գոյացութիւն՝ է անհատ անձն եւ դէմն. եւ Երկրորդ եւ նուազ՝ տեսակն եւ սեռ՝ եւ այլ քն ըստ կարգի։
       Վասն զի անձն է մեզ առաջին հիմն եւ ի ներքոյ եդեալ, յորմէ եւ առ որ ժողովին տեսակն եւ սեռն եւ սեռականագոյն սեռք։
       Այս՝ թէ ուստի՞ գոյանայ պատկերն եւ տիպ։
       Իսկ երկրորդն թէ յորմէ՞ սեռէ է օտարն եւ աննմանն՝ գիտելի է, զի դէմն եւ կերպն ի չորից սեռից գոյանայ. ի գոյէ՝ ի քանակէ՝ յորակէ՝ եւ ի տեղւոյ։
       Զի դէմքն ըստ որում մարդոյ եւ մարմին՝ գոյացութիւն է։ Եւ երկայն եւ կարճ քանակէ շարունակ. եւ Բ ակն եւ ունկն տարորոշ է։ Եւ ձեւն ուղիղ եւ թիւր՝ որակ է։
       Եւ դիրքն ըստ կարգի՝ տեղի է։
       Եւ պակասեալ ի սոցանէ մար մնոյն, ցուցանի կերպարան ի գոյէ ի քանակէ եւ յորակէ եւ ի տեղւոյ շարակցեալ. որպէս յա՛յտ է ի հայելւոջ։ Սակայն կերպն եւ կերպարանն տարորոշին. որպէս գաղափարն եւ պատկերեալն։ Եւ նուազեալ յայսցանէ գոյնն՝ մնայ պատկեր ի քանակէ եւ ի ձեւոյ եւ ի տեղւոյ երեւեալ. որպէս յա՛ յտ է ի մեռեալ մարդն։ Եւ պակասեալ ի սմանէ տեղին, լինի տիպ ի քանակէ եւ ի ձեւոյ բաղկացեալ. որպէս յայտ է ի մոմն տպացեալ։
       Եւ նուազեալ ի սմանէ քանակին, լինի նման եւ աննման ցուցեալ. որպէս յա՛յտ է ի տառն գրեալ. զի նման եւ աննմանն ուրոյն են որակի։ Իսկ միայնացեալ ո րակ ի ձեւոյն, երեւի աննման. զի նմանն ի վերայ որակութեան ասի. որպէս ծանրութիւն։ Ապա ուրեմն յա՛յտ է զի աննմանն եւ օտարն են ի սեռի որակութեան եւ յատուկ ձեւոյ որակի։
       բացթողում՝ էջ 236 (աջ սիւնեակ)
       քան զձեռակերտս յարացուցին։ Վասն որոյ գտանի յամենայն իրս նման եւ աննման ըստ որում յէից եւ յոչ էից են հաստատեալք։
       Իսկ բանականն այսպէս։
       Նախ՝ ցուցանի զի մի է արարիչ սոցա, եւ բազում արարածք. յաղագս որոյ նմանին եւ զանազանին։
       Երկրորդ՝ նշանակէ, զի առ ինչ է արարածս արարչին, ըստ այսմ նման են։ Եւ զի այլ են եւ զատեալք յարարչէն, ըստ այսմ աննմանք։
       Եր րորդ՝ այլ իմն գերազանց ընձեռնէ իմաստս։ Զի արարիչն սոցա մի է բնութեամբ, եւ զանազան անձամբ. եւ ըստ բնութեան հաւասար, եւ անձամբ յատուկ։ Եւ եւս, զի գ դէմք Երրորդութեանն սուրբ՝ նոյն եւ նման գոն միմեանց։
       Զի որդի պատկեր է հօր եւ տիպ եւ կերպարան։ Նոյնպէս եւ հոգի. ըստ այնմ նման։
       Իսկ զի անծին. եւ ծնեալ. եւ բղխեալ. ըստ այնմ աննման եւ յատուկ առանձնացեալ։
       Յաղագս որոյ եւ արարաեալք ի նմանէ մարմին եւ անմարմին՝ կենդանի եւ անկենդան, զնմանն արարչին յինքեանս կերպագրեալ, նմանք եւ աննմանք են իրերա։
       Եւ որպէս մարմնոյն պատկերք նման եւ աննման են իրերաց. նոյնպէս եւ հոգին ըստ միոյ բնութեան ստեղծեալք նման եւ աննմանք են իրերաց։ Նախ՝ զի անմարմին դիմօք առնաձնանան ի միմեանց. եւ այս յատուկ դիմօքս ճանաչեն հոգիքն զմիմեանս. որպէս մեծատունն զՂազարու եւ զԱբրահամու հոգին։ Եւ այս դէմքս անփոփոխ է ի հոգւոյն իկեանս եւ ի մահ. ո՛չ աճէ եւ ո՛չ նուազի։
       Է եւ այլ իմն աննմանութիւն հոգւոյ ըստ իմացմանն. առաւել եւ նուազ. ուշիմ եւ ապուշ. չկամ եւ կամեցօղ. հեզ եւ յանդուգն. ցանկացօղ եւ ողջախոհ. ըստ բնական բարոյիցն որակացեալ. նման եւ աննման գոլով իրերաց։
       Վասն որ ոյ ասէ առակն. «Որպէս չեն նման երեսք երեսաց, եւ ո՛չ սիրտքս սրտից»։ Եւ այս անճառ խնամոցն Աստուծոյ է տեսչութիւն որպէս ցուցանի յառաջիկայդ։
       Եւ թէ ոք ասիցէ, խառնուածոցն է այս , կամ յատուկ տեսակաց. որպէս ձայնք եւ տերեւք եւ կենդանիք չեն նման միմեանց։ Ասեմք թէ՝ եւ տեսակք եւ խառնուածք մարմնոց են ի տեսչութենէ խնամոցն արարչին։
       Եւ թէ ասեն՝ ի պատահմանէ լինին. կամ յարուսետից, կամ ի բնութեանց գործոց։
       Ասեմք թէ՝ նոյն է պատասխանին. զի պատահումն առ մեզ հանդիպի. այլ առ Աստուած ո՛չ ինչ է պատահմամբ. այլ ամենայն ինչ գիտութեամբ. զի ո՛չ տերեւ մի ի ծառոյ անկանի առանց գիտութեանն Աստուծոյ։ Եւ ի նմանէ են արուեստք եւ գիտութիւնք սկզբնաւորեալք. զի. «Աանց նորա եղեւ եւ ոյ ղչ ինչ » ասէ աւետարանիչն։
       Եւ թէ ոք ասիցէ՝ Աստուած զամենայն ինչ բարի՛ է ստեղծեալ, եւ սոքա չար երեւին։
       Ասեմք թէ՝ սոքա ի մ ասնաւոր հոգւոյն բարի են բնաւորեալ նախանձ ցանկութիւն եւ այլն. եւ վասն բարւոյ են եդեալ. այլ մարդն կամօք իւրովք փոխէ՛ զբնական բարին ի չրան։ Այլ ի թունից բանսարկուին ներկին եւ լինին չար։ Եւ սոյնպէս մարդն առաւելու ի չարն. ի բանականէն եւ ի կամացն եւ ի թուի ցն սատանայի չարացեալ որպէս ցուցաւ ի սկիզբն գրոցս։
       Այժմ տեսցուք թէ զի՞նչ է շահն աննման պատկերաց. զի բազում վնաս էր լինելոց թէ անհատք ո՛չ էին որոշեալ դիմօք։
       Նախ՝ զի ոչ ոք ճանաչէր զհայր կամ զեղբայր իւր . այլ ես զքեզ հայր գիտէի, եւ դու զայլ ոմն եղբայր. եւ լին էր մեծ շփոթումն։
       Երկրորդ՝ զի ո՛չ հարազատ որդին սեպհականէր զժառանգութիւնս հօր. այլ օտարն ի մեծութիւն հասանէր, եւ իւրն չքաւորութեամբ տառապէր։
       Երրորդ՝ զի ո՛չ գիտէին զանդրանիկն ժամանակաւ, եւ ո՛չ զկրտսերն. եւ լինէր փոփոխումն վիճակաց նոցին. որպէս Յակոբ էառ զան դրանկութիւնն Եսաւայ. եւ Եփրեմ զՄանասէին։ Թէ եւ սոքա տեսչութեամբն Աստուծոյ. այլ նոքա ի պատրանաց լինէին։
       Չորրորդ՝ զի ո՛չ ճանաչէր այր զկին իւր, եւ ոչ կին զայր իւր. եւ լինէր անօրէն խառնակումն. որպէս Յուդայ զնու իւր զԹամար ո՛չ ճանաչեաց. եւ ո՛չ Ղովտ զդստերսն իւր։
       Հինգերորդ՝ զի թէ ոք գողանայր եւ սպանանէր, զանմեղն դատապարտէին. եւ լինէին ամենեւին անօրէնութիւն։ Կամ զպարտս յոչ պարտականէն խնդրէին. որպէս այժմ անիրաւք զայլ ոք այլոյ գրաւ առնուն։
       Վեցերորդ՝ զի ո՛չ պատուաւորքն մեծարէին, եւ ո՛չ անարգք անպատուէին. այլ ընդդի մակն սոցա. զի ո՛չ կարէին ճանաչել զտէրն եւ զծառայն. զազատն եւ զանազատն։ Որպէս ասեն զՇամիրամէ թէ՝ յորժամ սպանաւ արա ի պատերազմին, զայլ ոմն նման նորին պատուեաց եւ ասաց թէ աստուածքն յարուցին։
       Եօթներորդ՝ զի ո՛չ կարէին ընտրել եւ խոտել զչարն եւ զբարին, զսուրբն ե ւ զանսուրբնի մարդկանէ, թէ գործ սորին է այս կամ այն. այլ անմեղութեամբ յարակցէին պղծոյն, եւ զխեղդ ոգւոց նորա ընդունէին։
       Զորմէ զգուշացուցանէ առակն. «Մի՛ բնակիր ընդ առն անզգամի. զի մի՛ ուսցիս զճանապարհս նորա. եւ զխեղդ ոգւոյ նորա ընդունիցիս յանձին քում»։ Զսոյն եւ մարգարէն Դաւիթ. «Ընդ սրբոյն սուրբ եղիցիս ասէ. եւ ընդ թիւրսն կործանեսցիս»։
       Ութերորդ՝ զի ո՛չ երեւէր բարեկամն եւ թշնամին. սիրելին եւ ատելին. եւ լինէին բազում սպանութիւնք եւ աւերք. զի ոչ զգուշանային միմեանց։
       Որպէս պատմի ի դատաւորքն. յորժամ Գեդէոն զփողսն հնչեցոյց, այլազգիքն ինքեանք զինքեանսլի սուր մաշեցին ի գիշերի։
       Իններորդ՝ զի եւ ի հոգեւորն՝ փոքունք զմեծամեծաց անուանս կոչէին ինքեանց ի մոլորումն մարդկան. որպէս Սիմոն կախարդն ասէր զինքենէ՛ թէ Քրիստոսն իցէ. մինչեւ յանդիմանեցաւ ի Պետրոսէ։ Եւ սուտ առաքեալք զճշ մարտիցն կերպանային. եւ այն զի ո՛չ ունէին զնոյն տիպ. իսկ թէ ունիցին զնոյն տիպ՝ ո՞րչափ եւս։
       Տասներորդ՝ զի եւ բանականս մարդ՝ քան զանբան կենդանիս տգէտ լինէր. վասն զի ամենայն կենդանի ունի բնական ճանաչումն իւրոց եւ օտարաց. ըստ այնմ որ արագիլ արդար՝ կերակրէ զիւր ծնօղսն միայն. եւ տատրակ մենացեալ ի զուգակցէն, ո՛չ զուգի ընդ այլ տատրակի։ Եւ չորքոտանիք զծնունդս իւրեանց դիեցուցանեն եւ խնամեն։
       Այսքան առ այս։