Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Հեղինակ
ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Աստուածաբանութիւն  
Դիտել
Իսկ ոմանք յաւելուն յեւս ամբարշտութիւն. իբր փախչելով ի ձախոյն՝ խոտորին յաջ կողմն։ Ասելով թէ պատճառ ամեն այնի՝ բարեաց եւ չարեաց մերոց ոչ մեք եմք, այլ է առաջին պատճառն Աստուած։ Որք փախչելով յառաջասացեալ բախտէ եւ ճակատագրէ աստեղացն, փոխանակ նոցա յառաջին պատճառն վերագրեն զհարկն։ Որպէս զի մի ասիցեն երկու սկիզբն ըստ Մանիքոսի։
       Այլ մեք դասք ուղղափառաց, հետեւօղք ճշմ արտասիրութեան, ընդդիմանամք այսմ ասելով թէ Աստուած ոչ է պատճառ չարեաց. այլ միայն բարեաց. Եւ այս վասն բազում պատճառի։ Նախ՝ զի բարին էութիւն է. ուստի յայտ է՝ զի հակադարձին առ միմեանս. զի ամենայն որ բարի է՝ է է. եւ ամենայն որ է է՝ բարի է։ Իսկ չարն ոչ է էութիւն։
       Այլ արդ՝ Աստուած պատճառ էութեան է եւ ոչ ոչ էութեան։ Ապա ուրեմն չարն ոչ է յԱստուծոյ։ Երկրորդ՝ բարին ունակութիւն է, եւ չարն պակասութիւն նմին. որպէս խաւարն լուսոյ։
       Այլ արդ՝ Աստուած պատճառ է ունակութեան, եւ ոչ պակասութեան։ Ուրեմն չարն ոչ է յԱստուծոյ։ Երրոր դ՝ բարին ճշմարիտէ, եւ ճշմարիտն բարի։ Իսկ սուտն չարէ, եւ չարն սուտ։ Ապա ու Աստուած պատճառէ ճշմարտութեան. եւ ոչ ստութեան։
       Չորրորդ՝ զի թէ չարն է յԱստուծոյ, այլ արդ չարն եկամուտ է եւ պատահեալ. լինէր ապա ի յԱստուած օտար ինչ եւ պատահական. որ է անտեղի։ Հինգերորդ՝ բարին կարգաւորէ եւ չարն անկարգութիւն։
       Այլ արդ՝ եթէ չարն յԱստուծոյ է՝ լինի անկարգութիւն Աստուծոյ որ է յարմար։ Վեցերորդ՝ թէ չարն է յԱստուծոյ, երեւի թէ Աստուած պատճառէ չարեաց։ Այլ արդ՝ ամենայն պատճառ առաւել է քան զպատճառելին. եթէ բարեաց եւ եթէ չարեաց. ապա անհնարին հերձուած է ասել զչարն յԱստուծոյ։ Եօթներորդ՝ եթէ չարն է յԱստուծոյ, ապա սիրէ զչարն. եւ եթէ սիրէ զչարն, սիրէ եւ զչարագործս որք սիրեցին զչար։ Ութերորդ՝ եթէ չարն է յԱստուծոյ, ոչ պատժէ զսատանայ ոչ չարացաւ. եւ ոչ զչարս ի մարդկանէ, այլ ահա պատժէ. չար ուրեմն ոչ է յԱստուծոյ։ Իններորդ՝ եթէ չարն է յԱստուծոյ, ապա եւ կամի զչարն. յայնժամ լինի կրկին կամք Աստուծոյ. չար եւ բարի. զի կրկին գործ՝ ի կրկին կամաց առաջագայի։ Այլ թէ գործ եւ կամք կրկին է յԱստուած, ոչ է պարզ մի. այլ բաղադրեալ որ է անտեղի։ Տասներորդ՝ եթէ չարն է յԱստուծոյ եւ կամի զչարն, ապա զբարին ոչ կամի. ապա թէ զբարին ոչ կամի, բարին ուրեմն ոչ է յԱստուծոյ։ Մետասաներորդ՝ եթէ զբարին ոչ կամի, ապա բարի ոչ ոք կարէ լինիլ յեղելոցս. ոչ մարդ եւ ոչ հրեշտակք . զի կամացն Աստուծոյ ոչ ոք հակառակի։ Երկոտասաներորդ՝ եթէ չար ն է յԱստուծոյ, կամ գիտէ զչարն չար՝ կամ ոչ գիտէ. թէ ոչ գիտէ՝ անգիտութիւն ունի. եւ թէ գիտէ՝ գիտութեամբ առնէ զչարն։ Երեքտասաներորդ՝ թէ չարն է յԱստուծոյ՝ կորզութեա՞մբ առնէ զչարն, թէ անկարութեամբ։ Թէ անկարութեամբ՝ ահա բռնադատեալ է. եւ թէ կարողութեամբ առնէ ըզչար՝ անկար է առնել զբարի։
       Չորեքտասաներորդ՝ թէ չարն է յԱստուծոյ, ինքն բարի է եւ առնէ զչա՞ր, թէ չար է եւ առնէ զչար։ Զի եթէ բարի է եւ առնէ զչար, ահա ներհակ գործէ ինքեան։ Իսկ թէ չար է եւ առնէ զչար, ոչ ոք է ի յէակս բարի։
       Հնգետասաներորդ՝ թէ չարն է յԱստուծոյ՝ եւ ս կիզբն ամենայնի է Աստուած, որեւ չարեաց ըստ նոցա. ապա ոչ է սկզբնաչար առաջին գտակն չարեաց սատանայ. որպէս նոքայն բարբանջեն։
       Վեշտասաներորդ՝ զի թէ չարն է յԱստուծոյ որպէս բարին, եւ երկուցն սկիզբն է Աստուած, եւ արդ՝ եթէ մի եւ նոյն է սկիզբն երկուցն, անկարելի է ներ հակացն ի միասին ունիլ մի սկիզբն։ Զի լինէր սկիզբն այն ոչ պարզ. այլ երկատեսակ. եւ ոչ միեղէն՝ այլ բաժանեալ եւ այլայլեալ։ Նաեւ լինէր ինքն ինքեան հակառակ, եւ յառաջ եկելոցն ի նմանէ։ Եւ եթէ երկուցն բ՞՞՞ է սկիզբն, եւ այսպէս ի յԱստուած երեւի երկու սկիզբն, կամ երկու անսկիզբն ըստ մանիքոսի։
       Եօթն եւ Ժ. երորդ՝ զի թէ չարն եւ բարին ունին մի սկիզբն, որպէս ընդդիմաբաժանեալ տեսակքն զսեռն։ Եւ լինէր բարին եւ չարն ի սեռէ Աստուծոյ, որ է անհնարին։ Ութեւ Ժ. երորդ՝ զի թէ չարնէ յԱստուծոյ, այս լինի կամ հակակայութեամբ յառաջ եկեալ. որպէս սպիտակն յոչ սպիտակէն։ Կամ բաղդատութեամբ. որպէս կենդանին ի կենդանւոյ։ Այլ արդ՝ որ հակակայութեամբ լինի՝ նախ է զօրութեամբ՝ եւ ապա ներգործութեամբ լինի։ Այլ ի յԱստուած զօրութեամբ իր ոչ ինչ գոյ։ Ոչ բարի եւ ոչ չար։ Իսկ թէ բաղդատութեամբ, Աստուած բարի է եւ ի բարւոյ ն բարի լինի եւ ոչ չար։
       Ինն եւ Ժ. երորդ՝ զի թէ չարն է յԱստուծոյ, այլ արդ է ըստ ինքեան չար, եւ է ըստ պատահման։ Եւ ըստ ինքեան չար է՝ որպէս ասեմք զչարն չար։ Եւ ըստ պատահման՝ որպէս ասեմք զմարդն չար։ Եւ արդ՝ ցուցաւ զի պատահումն ոչ է ի յԱստուած։ Իսկ թէ ըստ ին քեան է չարն յԱստուծոյ, նա ոչ լինէր բարին յԱստուծոյ. զի ըստ ինքեան՝ հարկաւորէ եւ գոյացական եւ անփոփոխ։ Քսաներորդ՝ զի ի հարկէ բարի է Աստուած. որպէս ի հարկէ էակ է. այլարդ՝ հարկաւոր բարին է միշտ բարի եւ գոյացական բարի եւ զուոտ բարի. Եւ զի ի հարկէ ունի զգոլն բա րի՝ անկար է ոչ գոլ բարի։
       Եւ զի միշտ է բարի՝ անկար է լինիլ ոչ բարի։ Եւ զի գոյացականէ բարի, անկար է լինիլ պատահական չար։ Եւ զի զուտ եւ իսկապէս է բարի՝ անկար է խառնիլ չար։
       Եւ արդ՝ բաւական է այսչափ որպէս ցուցաւ, թէ Աստուած ոչ է պատճառ չարեաց, այլ բարեաց միայն։
       Սակայն բեր զառարկութիւնս նոցա տեսցուք. եւ զեղծումն նոցին յարմարեսցուք։
       Որեւ առարկեն Նախ այսպէս, եթէ պատճառն է հարկաւոր. նաեւ ներգործութիւն նորին։ Այլ արդ Աստուած է պատճառ ամենայնոցն եւ հարկաւոր. ապա ուրեմն ներգործութիւն նորին է հարկաւոր։ Ասեմք առ այս նախ՝ եթէ կրկին է պատճառ. հուպ եւ հեռի։
       Այլ արդ հուպ պատճառն է հարկաւոր, եւ ներգործութիւն իւր։ Իսկ հեռին ոչ է հարկաւոր որպէս ասացաւ ի վերոյ։ Այլարդ՝ Աստուած է ամենեցուն ոչ հուպ պատճառ, այլ հեռի. վասն որոյ ոչ հարկաւոր ներգործէ։ Դարձեալ ասեմք թէ՝ Աստուած ոչ է պատճառ ստեղծուածոցս ի հարկէ. այլ ըստ կամաց որով առնէ. զի ոմանք դիպին ի հարկէ, եւ ոմանք ոչ ի հարկէ։
       Երկրորդ՝ ասեն թէ Աստուած նախ քան զլինիլն մեր՝ ի նախատեսութիւնն իւր ետես զամենայն լինելոցն այնպէս. զչարն չար, եւ զբարին բարի։ Ա՛րդ՝ հարկէ ամենեցունց գոլ այ նպէս՝ որպէս Աստուած ետես եւ գիտաց. եւ գիտութիւնս Աստուծոյ անպատիր է. ապա ու ամենայնն լինի ի հարկէ տեսութեանն Աստուծոյ։ Ասեմք առ այս թէ գիտելի է՝ զի այլ է տեսութիւն Աստուծոյ՝ եւ այլ է տեսութիւն մարդոյ։ Զի ի տեսութիւնն Աստուծոյ ոչ է առաջին եւ վերջին. այլ բոլ որն համանգամայն եւ կատարեալ։ Իսկ ի տեսութիւն մարդոյ է առաջին եւ վերջին. զի զանցեալն տեսանէ յիշմամբ, եւ զներկայն իմացմամբ. եւ զհանդերձեալն ի պատճառն իւր ըստ ժամանակին փոփոխման որպէս ասացաք։ Զորօրինակ՝ թէ բազում մարդիկ անցանեն զճանապարհայն, եւ մերձ կացեալն տ եսանէ նաք ըզ մինն՝ եւ ապա զերկուսն՝ եւ որ զկնի։ Իսկ թէ ոք ի բարձր աշտարակ կայցէ՝ տեսանէ զամենայն միահամուռ։ Նոյնպէս եւ Աստուած ի յաշտարակն յաւիտենից բարձրացեալ՝ տեսանէ զամենայն ներկայապէս։ Ա՛րդ՝ պատասխանեմ առարկութեանցն։ Նախ՝ թէպէտ Աստուած տեսանէ զամենայն նախատեսութեամբ՝ եւ ոչ ինչ է արտաքոյ տեսութեանն Աստուծոյ, սակայն տեսանէ զոմանս ի հարկէ՝ եւ զոմանս ի ներընդունակութենէ լինիլ։ Դարձեալ ասեմք՝ թէպէտ տեսանէ Աստուած զամենայն նախ քան զլինիլն իւրեանց, սակայն տեսութիւնն Աստուծոյ ոչ հարկէ ի վերայ նոցա լինիլ չա ր կամ բարի։ Զորօրինակ՝ արուեստաւոր ոք մինչ գործէ զսայլ, եւ ի հեռուստ տեսանէ ոք զոր նա գործէ, այլ ոչ տեսութիւնն հարկեաց զսայլն լինիլ այնպէս. այլ կամք արուեստաւորին։ Նոյնպէս եւ տեսութիւնն Աստուծոյ ոչ հարկէ ի վերայ մեր գործ զբարի կամ զչար. այլ կամք մեր։
       Երրո րդ՝ ասեն թէ կամքն Աստուծոյ ոչ է ընդունայն. եւ ոչ ոք կայ ընդդէմ կամացն Աստուծոյ. վասնորոյ զորինչ կամի այնպէս առնէ. զոմն չար եւ զոմն բարի։ Ասեմք առայս։ Նախ եթէ կամացն Աստուծոյ ոչ ոք է ընդդէմ. եւ որպէս կամի այնպէս առնէ. այլ չար ոչ կամի եւ ոչ առնէ։
       Դարձեալ աս եմք՝ թէ կամքն Աստուծոյ ոչ է ընդունայն. զի զոր ինչ կամի առնէ. այլ կամեցաւ եւ արար զմեզ անձնիշխան եւ Տէր գործեաց մերոց. եթէ չար՝ եւ եթէ բարի։ Չորրորդ ասեն՝ թէ չարն ոչ է յԱստուծոյ, ապա երեւի թէ այլ ոմն է չարի սկիզբն, եւ այլ ոմն բարւոյ. եւ լինի Բարի սկիզբն եւ չար ընդ մանիքոսի։ Ասեմք առ այս։
       Նախ՝ եթէ չարն ոչ է յԱստուծոյ եւ ոչ ի բնութենէ եւ ոչ ի բնոութեան եւ ոչ է բնութիւն։ Ասեմ զառաջինն եթէ՝ չար ոչ է յԱստուծոյ. զի Աստուած բարի է բնութեամբ. եւ ի բարւոյն չար ոչ գայ յառաջ. որպէս ոչ ի լոուսոյն խաւար։ Այլ եւ ոչ ի բնութենէ. զի բնութիւնք ամենայն հրեշտակաց կամ մարդկան՝ բարի են ի բարւոյն յառաջ եկեալ. այլ չարն է յանձնիշխան կամաց եկամուտ ի բնութիւնս։ Այլ եւ ոչ ի բնութեան. զի ոչ է չարն ի բնութեան ուրուք. այլ արտաքոյ բնութեան պատահեալ։ Այլ եւ ոչէ բնութիւն. ոչ մասն եւ ոչ բոլոր. այլ պակասութիւն ունակութեան։ Զի բարին ունակութիւն է, եւ չարն պակասութիւն նորին։ րպէս խաւարն լուսոյ, եւ հիւանդութիւն առողջութեան, եւ մահ կենաց։
       Այժմ պատասխանեսցուք ընդդիմութեանն։ Ա՛րդ՝ թէպէտ չարն ոչ է յԱստուծոյ, այսու ոչ լինին երկու աստուածք. կամ Բ սկ իզբն. զի չարն ոչընչութիւն է. եւ ոչընչին սկիզբն ոչ է Աստուած. զի Աստուած սկիզբն էութեանց է։ Այլ եւ ոչ Բ սկիզբն. զի գործունեայք չարին սկսեալք են։
       Ուրեմն ոչ են Բ սկիզբն։
       Հինգերորդ, ասեն թէ՝ գործունեայք չարին են յԱստուծոյ որպէս կամքն. ապա եւ չարն է յԱստուծոյ. զի նա ստեղծ կամքն։ Առ այս ասեմք։ Նախ թէ Աստուած ստեղծ զկամքն բարի։ Եւ զբարին եդ առաջի կամիլ. իսկ նա անձնիշխանութեամբ հեռացեալ ի բարւոյն՝ գտակ եղեւ չարին. զի չարն ոչ այլ ինչ է, բայց հեռացումն. կամ պակասութիւն բարւոյ։ Ապա եւ թէպէտ բանն եւ կամքն է Աստուծոյ, այլ կամիլն եւ ընտրելն զչարն՝ ոչ է յԱստուծոյ, այլ կամացն եւ բանին։ Զորօրինակ՝ արուեստաւոր ոք կազմէ սուր ի պատճառս բարւոյ. այլ որ ներգործութեանց չար՝ նա եղեւ չարին պատճառ։ Նոյնպէս եւ Աստուած է արարողական պատճառ կամացն. այլ ներգործական պատճառ է չար՝ կամքս մեր։ Դարձեալ, անձնիշխան կամքն է յԱստուծոյ. եւ է յոչըն չէ եղեալ։ Այլ արդ՝ անձնիշխան կամքն ըստ այնմ որ յԱստուծոյ է եղել՝ ոչ է պատճառ չարի. այլ ըստ այնմ որ յոչընչէ՝ եւ ցանկայ ոչըն չի. այսինքն չարի. վասն այսորիկ մեղքն եւ չարն ոչ են յԱստուծոյ. այլ յոչընչէ՝ որէ սկի զբն նոցա։
       Դարձեալ ասեմք թէ՝ Աստուած ստեղծ զկամքն նաեւ զհրեշտակս եւ զմարդիկ բարի. եւ կամի զբարին. եւ բռնադատէ սիրել զբարին։
       Ուստի յայտ է թէ սերմանեաց ի բնութիւնս զբարին, եւ օրէնս եդ բարւոյ։ Այլ եւ խրատ եւ յորդորումն եւ պարգեւս բարեաց։
       Իսկ զչար ոչ կամ ի. եւ ոչ բռնադատէ ի չարն. այլ տանջանս եւ պատիժս եդ գործողացն զչար։ Ապա եւ չարն ոչ է յԱստուծոյ. եւ ոչ կամի զչար ուրուք։
       Վեցերորդ՝ ասեն հակառակքն, թէ չարն ոչ է յԱստուծոյ, ապա Աստուած ոչ ճանաչէ զչարն. որպէս մեք նմանեաւ զնմանն ճանաչեմք. այսինքն հոգւով զհոգե ւորս, եւ մարմնով զմարմնաւորս։ Ասեմք առ այս։ Նախ՝ թէ ըստ այդմ բանի հարկ է ապա եւ քեզ ջուր լինիլ եւ զջուրն գիտել. եւ քար լինիլ եւ զքարն ճանաչել, եւ զայլսն նոյնպէս։ Եւ զի ոչ է այս հարկ. զի գոլով նոյն՝ ճանաչեմք զայլսն։ Նմանապէս եւ Ասստուած գոլով բարի՝ ճանաչէ զչարս։ Դարձեալ ասեմք թէ՝ որպէս մեք ունիմք կրկին ճանաչումն իրաց, այսինքն զի զոմն ճանաչեմք ի յատուկ տեսակն իւր. եւ զոմն այլով տեսակաւ։ Այսպէս զունակութիւն ճանաչեմք իւր յատուկ տեսակաւն. եւ զպակասութիւնն այլով տեսակաւ. զիհակակայի ունակութեանն։ Ա՛րդ՝ առաջնովն ճա նաչեմք զլոյս. եւ երկրորդիւն զխաւարն։ Եւ առաջնովն ճանաչեմք զճշմարիտն. եւ երկրորդիւ զսուտն։ Այսպէս եւ առաջնովն ճանաչեմք զբարին, եւ երկրորդիւն զչարն։ Նմանապէս եւ Աստուած միակ միջնորդութեամբ ճանաչէ զբարին ըստ ինքեան ի յատուկ տեսակն իւր. եւ ճանաչէ զչարն կրկին միջոցաւ։ Այսինքն զի է հակակայ բարւոյն եւ է պակասութիւն նմին որպէս ասացաւ։ Եօթներորդ ասեն, թէ յԱստուծոյ չէ չարն, վասն էր ներէ սատանայի, եւ չար մարդկան։ Ասեմք նախ եթէ՝ չարն ոչ է յԱստուծոյ որպէս բարին. զի բարին ըստ կամաց է. իսկ չարն թոյլ տալով է։ Եւ այլ է կամա ցն որ յօժարութեամբ է, եւ այլ է թոյլ տալովն որ իբր ի յոչ կամացէ։ Դարձեալ, թոյլ տալ եւ ներել չարեաց՝ վասն բարւոյ է։ Զի նախախնամութեամբ բազում բարիս յառաջ Աստուած է ի չարէ։ Որպէս սատանայի թոյլ տայ, զի փորձեսցին բարիքն եւ յաւելցին պսակքն։ Նաեւ մարդկան չարեաց թ ոյլ տալ զի կամ ընտրեսցեն զբարիս՝ կամ յետոյ զղջասցին։ Եւ այլ պէս պէս նախախնամութեամբ որպէս ինքն գիտէ Աստուած՝ ներէ չարեաց. որպէս տեսանելոց եմք յառաջիկայսդ։
       Ութերորդ ասեն, թէ Աստուած ոչ կամի ըզ չար, ապա կարեմք առնել ինչ զոր ոչ կամի Աստուած։ Ապա ընդ է՞ր ասէ աւետարանն, «տերեւ մի ի ծառայ ոչ անկանի, եւ մազ մի ի գլխոյ ոչ սպիտակի առանց հրամանի»։ Ասեմք առ այս։ Նախ եթէ՝ ունիմք անձն իշխան կամք. եւ Տէր եմք գործոց մերոց առնել եւ ոչ առնել։ Այլ երբեմն սկիզբն ի մէնջէ, եւ կատարումն ի նախախնամութիւնն Աստուծոյ։ Երբեմն ըսկիզբ ն յԱստուծոյ, եւ կատարումն առ մեզ։
       Եւ երբեմն երկոքինն յԱստուծոյ. այսինքն սկիզբն եւ կատարումն։ Այլ արդ որ սկիզբն եւ կատարումն է յԱստուծոյ, աստուածային է ներգործութիւն. եւ սքանչելեաց իր։
       Իսկ սկիզբն եւ կատարումն ի մեզ, որպէս նախածանօթ ընտրեալքն յառաջ քան զլինիլն աշխարհի. որ այժմ բարի գործովք կատարեսցին ըստ նախասահմանելոյն իւրեանց։ Իսկ որ սկիզբն ի մէնջ՝ եւ կատարումն ի խնամոցն Աստուծոյ, այսինքն յորժամ սկսանիմք զբարին՝ եւ նա աւարտէ ի բարին։ Եւ թէ սկսանիմք զչար, եւ նա փոխէ ի բարին ըստ բարի խնամոցն իւրոց։ Դարձ եալ ասեմք թէ՝ ոչ է բարի առանց Աստուծոյ կամացն. եւ ոչ չար առանց թոյլ տալոյ նորա։ Այն է որ ասէ՝ տերեւ ոչ անկանի, եւ մազ մի ի գլխոյ. զի ոչինչ կարեմք առնել առանց կամաց կամ առանց գիտութեան՝ կամ առանց թոյլ տալոյն Աստուծոյ։
       Իններորդ ասեն, ընդէ՞ր ապա ասէ ինքն Աստ ուած, «ես եմ որ առնեմ զխաղաղութիւն. եւ հաստատեմ զչար. եւ սպանանեմ եւ կեցուցանեմ»։ Եւ թէ՝ «ես խստացուցից զսիրտն փարաւօնի»։ Ասեմք առ այս։ Նախ եթէ կրկին է չար. է չար գործոց, եւ է չար պատժոց։ Այլ արդ՝ չար գործոցն ոչ է յԱստուծոյ. որպէս ցուցաւ, այլ չար պատժոցն է արդարութեան Աստուծոյ. որ հատուցանէ արդարապէս։ Դարձեալ, չորեքկին են հատուցմունք. բարի փոխանակ բարւոյ, եւ չար փոխանակ չարի. որ է գործ արդարութեան։ Եւ բարի փոխանակ չարի, որ է անբաւ գթութեան եւ ողորմութեանն Աստուծոյ։ Իսկ չար փոխանակ բարւոյ ոչ առնէ ըստ որում ա նիրաւութիւն է. այլ առնէ երբէք ըստ որում նախախնամութիւն է. զի ի չարէն լինիցի բարի. թէպէտ մեզ չար երեւի, այլ այս եւս բարի է. որպէս հիւանդութիւն. փորձութիւն. եւ այլն Այսպէսէ հաստատել զչարն. եւ խստացուցանել զսիրտն. եւ այլն։
       Տասներորդ ասեն՝ ընդէ՞ր ասէ մարգարէն, «ի գիրս քո ամենայնք գրեցան»։ Եւ աւետարանն ասէ՝ «որդի մարդոյ երթայ որպէս եւ գրեալ է վասն նորա»։ ապա ուրեմն ամենայն ոք ի հարկէ գրոյն այնորիկ լինի. եթէ չար եւ եթէ բարի։
       Ասեմք առայս եթէ կրկին ունի դէմս գիրն դպրութեան կենաց։ Մինն է արդարութեան այժմու կենացս, որ է փոփոխական. յորմէ կարէ ոք ջընջիլ։ Եւ միւսն է յաւիտենական նախասահմանումն Աստուծոյ. յորմէ ոչ ոք կարէ ջընջիլ։ Ա՛րդ՝ ժամանակեայ արդարութիւնն յայտնի է որ անձնիշխան կամօք փոփոխի. երբեմն ի չար եւ երբեմն ի բարի. եւ ժամանէ փրկութեան կամ դատապարտութեան։
       Բայց ն ախախնամութիւնն Աստուծոյ ճանաչէ զփրկեալսն, եւ տայ զկերպ փրկելոցն որով փրկին ընտրեալքն։ Իսկ մարդիկ անձնիշխան կամօք եւ գործովք հասանին այնմ փրկութեան եւ շնորհաց եւ փառաց։
       Այս է գիր ընտրելոցն։ Եւ այսպէս է «երթալն որպէս եւ գրեալ է վասն նորա»։ Եւ այսպէս է ընտրե լն եւ կոչելն եւ արդարացուցանելն. որպէս գրէ առաքեալն։ Նոյնպէս եւ նախագիտութիւնն ճանաչումն է չարեաց։ Որ անձնիշխան կամօք եւ չար գործովք խոտեսցին չարքն։ Ապա յիմար են այնոքիկ որք ասեն՝ կամիմ առնել զհաճոյսն իմ. զի թէ յընտրելոցն եմ՝ փրկեցայց. եւ եթէ ոչ՝ դատապարտեցայց։ Որպէս յիմար հիւանդն ասիցէ, կամիմ ուտել եւ ըմպել զհաճոյսն իմ։ Եթէ առողջանալոյ եմ՝ առողջացայց. եւ եթէ մեռանելոյ՝ մեռայց.
       Մետասաներորդ՝ ասեն թէ որպէս ի կենդանիս ուղտն խոհեմ՝ եւ տատրակն ողջախոհէ, եւ այլ կենդանիք են ապուշք եւ բղջախոհք։ Այսպէս ի բնակ ան ստեղծումն հոգւոյն՝ ոմն խոհեմ եւ ոմն անզգամ. ցանկասէր՝ եւ ողջախոհ . բարեբարոյ՝ եւ չարաբարոյ լինին։ Ապա ուրեմն յԱստուծոյ է չարն եւ բարին։ Ասեմք առայս։ Նախ՝ եթէ ուշիմ եւ ապուշ եւ այլն ըստ կարգի, սոքա եթէ ի մարմնոյն խառնուածոյ պատճառին՝ եւ եթէ բնական որակութ եամբ հոգւոյն՝ նման եւ աննման գոլ , առանց ներգործելոյ ոչ չար են եւ ոչ բարի. ոչ գով. եւ ոչ պարսաւ հետեւի. որպէս եւ ոչ բնական բարուց անասնոց։ Դարձեալ, ասեմք եթէ՝ առնէ Աստուած զոմն խոհեմ եւ զոմն տգէտ, զի նա ի նմանէ ուսցի։ Նոյնպէս եւ չարաբարոյն։ Այսպէս եւ ցանկաս էրն ի բարւոյն ուղղեսցի։ Ապա թէ ոչ կամեսցին, յիրաւի պատժեսցին։ Դարձեալ ասեմք թէ՝ ըստ ինքեան սոքա ոչ են չար. այլ բարի. որպէս տգէտն ի մեղաց. եւ բարկութիւն ընդդէմ չարեաց . եւ ցանկացօղն բարեաց. զի ըստ բնութեան գործելով ոչ ոք մեղանչէ ասէ փիլիսոփայն։ Ապա եւ ամենայ ն ինչ որ յԱստուծոյ է՝ բարի է, եւ ոչ չար։
       Դարձեալ ասեմք թէ՝ սոքա ոչ են բնութիւնք ի հոգին. այլ որակութիւնք զանազանք եւ աննմանութիւնք. որպէս պատկերք երեսացն։ Այլ արդ՝ եդ Աստուած զսոսա բնական որակութիւնս ի մասունս հոգւոյն. եդ եւ զանձնիշխան կամքն տէր եւ իշխան իներքս ի հոգին. զի կառավարէ եւ առաջնորդէ հոգւոյն։ Զվատ որակն ի բարին ուղղել, եւ զբարին ի նոյնն պահել եւ առաւելուլ. զի այս է գործ անձն իշխանին։ Ապա թէ զայս ոչ առնէ, անձնիշխան կամօք հետեւի չարին եւ ոչ ի բնութենէ, զոր Աստուած բարի է ստեղծեալ։ Ապա եւ չարն ոչէ յայլ այլ ի մէնջ՝ կամ ի նենգութենէ թշնամւոյն որ պատրէ զմեզ։
       Երկոտասաներորդ՝ ասեն թէ Աստուած առնէ զոմն աղքատ եւ զոմն մեծատուն տէր՝ եւ ծառայ. իշխան՝ եւ իշխեցեալ։ Այսպէս առնէ զոմն արդար եւ զոմն մեղաւոր։ Չար՝ եւ բարի։ Որպէս ասէ գիր, «զԵսաւ ատեցի՝ եւ զՅակոբ սիրեցի մինչ չեւ ծնեալ էին»։ Ապա եւ զոմն չար եւ զոմն բարի ստեղծանէ։ Ասեմք առայս։ Նախ՝ եթէ աղքատութիւն եւ մեծութիւն, տիրելն եւ ծառայելն, է յԱստուծոյ. սակայն ոմանց կամելով՝ եւ ոմանց ներելով եւ թոյլ տալով. այսինքն զբարի մեծատունս եւ զաղքատս կամելով առնէ. եւ ըզչարսն ներելով եւ թոյլ տալով առնէ։ Այսպէս եւ զարդարս եւ զմեղաւորս. զչարս եւ զբարիս. զոմանս կամելով առնէ բարիս, եւ զոմանս թոյլ տալով առնէ չար, ապա եւ ոչ են ի կամացն Աստուծոյ չարութիւնք եւ ոչ մեղքն։ Դարձեալ ասեմք, եթէ առնէ Աստուած մեծատուն եւ աղքատ, տէր եւ ծառայ եւ այլն, զի ի միմեանց օգտեսցին։ Եւ ի ձեռն տէրանց խնամէ զծառայս եւ զհնազանդեալս։ Այսպէս առնէ զչարս եւ զմեղաւորս, զի ի ձեռն բարեաց օգտեսցին եւ ի լաւութիւն գայցեն։ Իսկ «զԵսաւն ատել եւ զՅակոբ սիրելն» է որպէս ցուցաւ ի վերոյ. զի զընտիրսն սիրէ եւ զխոտանսն ա նարգէ նախատես ճանաչմամբն։
       Եւ ի բացայայտութիւն այսմ բանի՝ ծանիր ըստ օրինակի։
       Որպէս արեգակն զամենայն լուսաւորէ, այլ պարզ նիւթն լուսաւորի եւ թանձրն ոչ։ Նոյնպէս եւ Աստուած զամենայն մարդոյ փրկութիւն կամի. որք անձնիշխան կամօք համակամ լիցին Աստուծոյ՝ փրկին. եւ ո րք հակառակին կամօք՝ ոչ փրկին։ Այլ զի արեգակն անբանապէս տայ զլոյսն. իսկ Աստուած բանիւ եւ իմացմամբ ընտրէ զարժանիսն եւ փրկէ. որպէս մարդիկ զընտրելիս ընտրեն, եւ ոչ զխոտելիս։ Եւ զի մարդոյ ճանաչումն է այժմ ընդ լինիլ իրին. այլ Աստուած ճանաչէ յաւիտենից եւ յառաջ քան զլինիլ իրին Եւ զի՝ մարդոյ ճանաչումն փոփոխի ընդ իրին. իսկ Աստուծոյն անփոփոխելի մնայ։ Այսպէս է նախասահմանումն Աստուծոյ եւ յառաջընտրութիւնն. եւ ոչ առնէ հարկ ի վերայ ումեք։
       Եւ գիտելի է այս, եթէ նախասահմանութիւնն Աստուծոյ առնէր հարկ գործոց մարդկան , չարի եւ բա րւոյ, լինէր բազում անպատշաճութիւն որ վասն բախտին ասացեալ եղեւ. զորեւ աստ կարգեսցուք։
       Նախ՝ զի ընդունայն լինէին խոստմունքն. բարեացն վարձս եւ չարեացն պատիժս։
       Երկրորդ՝ անիրաւ լինէին հատուցմունքն. բարեացն բարիս եւ չարեացն չարիս։
       Երրորդ՝ զի Աստուած լինէր պատճ առ չարեաց մերոց։
       Չորրորդ՝ անպիտան լինէր յոյսն եւ աղօթքն։
       Հինգերորդ՝ զի խափանեալ լինէր անձնիշխանութիւնն մեր. որ ունի զինքն առ երկոսեան կողմն։
       Վեցերորդ՝ զի ոչ բարեգործքն լինէին գոովելի, եւ ոչ չարքն պարսաւելի։
       Եօթներորդ՝ եւ ոչ լինէին մարդկային կամ աստուած ային առաքինութիւնք։
       Ութերորդ՝ ընդ վայր էրն ուսմունք եւ յորդորմունք ի բարիս. որովք փախչիմք ի չարէն, եւ հասանիմք բարւոյն։
       Իններորդ՝ աւելորդք էին դժոխք եւ արքայութիւն. որք տեղիք են բարեաց եւ չարաց։
       Տասներորդ՝ զի սուտ լինէին ամենայն օրէնք բնական՝ գրական՝ եւ աւետարանական. զի սոքա ամենայնքն խրատեն զմեզ խոտորիլ ի չարէ՝ եւ առնել զբարի. եւ այլն ամենայն։
       Այսքան ընդդէմ նոցա՝ որք յԱստուծոյ ասեն զբարիս. եւ զչարս։