Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Զի՞նչ պատասխանեմք որք բամբասեն զազգս հայոց ո՛չ միաբանիլ այլոց։ Այլ եւ ասեն թէ ընդհանրական կանոնքն ճշմարիտ է քան զառանձնականն։ Եւ սոքա որիշ են յամենայն ազգաց։
       Պատասխանի. Ասեմք առ այս։ Նախ՝ թէ ո՛չ ամենան ուրէք է ընդհանրականք ճշմարիտք. եւ ո՛չ ամենայն ուրեք առանձնականքն սուտք։
       Որպէս ասելն, ամենայն մարդ է արդար. ո՛չ ոք մարդ է արդար։ Ահա՝ սքա ընդհանրականք են եւ ո՛չ ճշմարիտ. այլ սուտ։ Եւ ոմն մարդ արդար է. եւ ոմն մարդ ոչ է արդար։ Ահա սոքա առանձնականք եւ ճշմարիտք. որպէս ասի ընդ իմաստասիրացն։
       Դարձեալ թէպէտ ըստ պարիւրոսի մասն բոլորին հետեւի. որպէս անհատն տեսակին. եւ տեսակն սեռին։ Սակայն ըստ Արիստոտէլի սեռն եւ տեսակն անհատին հետեւին. զի են երկրորդ գոյացութիւն։ Իսկ անհատն է առաւել եւ իսկագոյն եւ առաջին գոյացութիւն. որ է առանձնական եւ մասնաւոր որպէս զազգս մեր։ Դարձեալ՝ գոյ առաւել ճշմարիտ, գոյ եւ նուազ ճշմարիտ։ Որպէս գոյ առաւել բարի, եւ նուազ բարի։ Այսպէս ճշմարիտ եւ ըստ ինքեան բարի՝ առաւել է. եւ որ ըստ պատահման է ճշմարիտ կամ բարի՝ նուազ է. վասն զի ըստ ինքեանն գոյացութեամբ եւ հարկաւոր է. այսինքն անփոխոխ եւ միշտ։
       Իսկ պատահմանն՝ կարելի է եւ ներընդունական. այսինքն փոփոխական եւ երբեմն։ Զորօրինակ՝ յորժամ ասիցէ որք զբարին բարի գոլ, այս ըստ ինքեան ճշմարիտ է։ Եւ յորժամ ասիցէ զբարին ոչ չար գոլ, ճշմարիտ է եւ այս. այլ ըստ պատահման է որպէս ցուցաւ։ Ապա յայտ է, զի նուազ ճշմարիտն առաւել ճշմարտին հետեւեսցի. որպէս նուազ բարին առաւել բարւոյն. եթէ ընդհանուրն եւ եթէ մասնաւորն։ Այլ արդ՝ ազգս հայոց ունի զառաւել ճշմարիտն եւ զառաւել բարին ի դաւանութիւնն եւ ի կարգս. այսինքն ի հաւատս եւ գործս։ Ապա ուրեմն պարտին ամենայն ազգք քրիստոնէից սորա հետեւիլ։ Դարձեալ՝ ճշմարիտն մի է եւ սուտն բազում. եեւ բարին մի է եւ չարն բազում. եւ առաքինութիւն մի է եւ մոլութիւնն բազում։
       Այլ եւ արդ կարելի է զի մինն բազմաց հակառակեսցի եւ յաղթեսցէ. որպէս հայոց զայլս ամենայն որ բազում են եւ ոչ մի։ Դարձեալ՝ որ ոք մարձ է ի ճշմարտութիւն՝ նա առաւել է ճշմարիտ. որպէս որք մերձ լուսոյն եւ ջերմութեան՝ առաւել լոյս են եւ ջերմութիւն։ Այլ արդ՝ ճշմարտութիւն է առաքելական կանոնքն եւ հայրապետականն եւ երից սուրբ ժողովոցն։ Եւ որ սոցա առաւել մերձ է եւ անշարժ մնացեալ՝ է ազգս հայոց։ Դարձեալ՝ զուտ է եւ անխառն իսկապէս ճշմարիտն քան զխառնեան ի ստէ։ Այլ արդ՝ յամենայն ազգաց ելին հերձուածօղք որ է սուտ։ Եւ խառնեցան ընդ ճշմարտութեանն։ Իսկ յազգէս հայոց ո՛չ ոք իշխեաց խօսիլ հերձուած եւ զայլոցն ո՛չ ընկալան։ Վասն այն մնաց ի մեղ ճշմարտութիւնն իսկապէս եւ անխառն ի սրտութենէ։
       Դարձեալ՝ յայտնապէս ասել ո՛չ հարկ՝ թէ ամենայն բազում պատուական է քան զմին. զի ահա գոյացութիւնն մի եւ պատուհումն բազում. եւ արեգակն մի է եւ աստղք բազում. եւ գլուխն մի է եւ անդամք բազում։ Որ եւ պատուական է վարդապետն քան զաշակերտն. եւ զօրավարն քալ զզօրս. եւ կառաջարն քան զկառն եւ այլն։ Նմանապէս եւ ազգս հայոց թէպէտ մի է, կարէ պատուական գոլ բազմաց։
       Դարձեալ, ի նախաստեղծուածս՝ մարդն միայն էր՝ եւ կենդանիք բազում։ Եւ Նոյ միայն ապրեցաւ, եւ բազումք կորեան։ Եւ եբեր միայն պահեաց անխառնակ զնախնական լեզուն. Աբրահամ միայն էր Աստուած ապաշտ, եւ քանանցիք բազում։ Յոբ միայն համբերօղ, եւ ազգն բազում։ Յովսէփ միայն, եւ եգիպտացիք բազում։ Եւ զայս վասն է՞ր յերկարել ինձ. զի ցուցանիցի թէ ոչ է պարտ միոյն ճշմարտի բազում ստոց հետեւիլ։ Եւ լաւ է մի ակն պատուական քան զբազում քանրինս անպիտան։ Եւ թէ ոք ասիցէ, ապա ուրեմն լաւ է տարաձայնութիւն քան զհամաձայնութիւն. եւ բաժանումն քան զմիութիւն։ Ասեմք առ այս թէ՝ ոչ է հարկաւոր այս ամենայն ուրէք. զի գո՛յ եւ տարաձայնութիւն բարի՝ քան զհամաձայնութիւն ընդ հերձուածօղս. եւ լաւ է բաժանումն ի չար ժողովոց՝ քան զմիաբանութիւն։
       Դարձեալ, զորօրինակ բազումք ընթանան ի մի ճանապարհ, եւ ամենեքեան թողեալ զնոյն՝ ընդ այլս գնասցեն, եւ մինն նմասցէ ի նոյնն. ո՛չ ասեմք թէ մինն բաժանեցաւ ի ճանապարհէն, այլ՝ այլքն։ Այսպէս եւ ամենայն ազգք քրիստնէից ունէին ճանապարհ դաւանՈՒթեան եւ աւանդութեան յառաքելոց անտի մինչ ի ժողովն Քաղկեդոնի. եւ յետ անտի բաժանեցան ամենայն ազգք յամենայն իրս, որպէս յայտ է յիւրաքանչիւր եկեղեցիս. Իսկ մերս դաւանութիւն ամենայնիւ նոյնն եկեց մնաց զոր ունէր նախ ի սրբոյն Գրիգորէ Լուսաւորչէ եւ ի նմանեանց նորա։ Ապա յայտ է թէ ոչ ազգս հայոց եթող եւ բաժանեցաւ, այլ նոքա թողին զուղիղն եւ բաժանեցան։
       Դարձեալ, բնաւորեալ է մարդոյ՝ զի ամենայն ոք կարծէ զինքս ճշմարիտ եւ արդար. այլ որ ունի զճշմարտութիւնն նա է ճշմարիտ եւ արդար։ Զորօրինակ Բ օք ի դատախազից իւրաքանչիւրն զինքն կամի եւ կարծէ ճշմարիտ գոլ այլ մերձ եկեալ դատաւորին՝ վկայիւք յայտնի ճշմարիտն։
       Նմանապէսս եւ ամենայն ազգ քրիստոնէից ասէ զիքն ճշմարիտ։ Այլ դատաւոր միան կացուցեալ երկու վկայ զանբիծ հաւատս եւ զօրէնս որ են հաւատք եւ գործք. զի առ ո՞ր եւ իցէ Քրիստոս նա է ճշմարիտ։ Եւ զի ճշմարիտ վկայք են սոքա, եւ Տէր մեր առ կուրացեալ հրէայսն զսոյն կացոյց վկայ, ասելով «թէ եւ ինձ ո՛չ հաւատայք, սակայն գործոցն հաւատացէք»։ Արդ՝ բէր ածցուք զվկայս զայս առ դատաւոր միտս, եւ դատեսցուք ուղղութեամբ, այլ ո՛չ զրպարտութեամբ։ Զայս ասեմ, զի որ ինչ անօրէնութիւն է ազգիս հայոց, նո՛յն է օրէնք այլազգ քրիստոնէից, եւ որ մեզ երկբայութիւն է՝ նոյն դաւանութիւն է նոցա։
       Որպէս զինչ ասեմ համառօտ թէ՝ թերութիւն է մեր բաժանել զբանն ի մարմնոյն յերկու բնութիւնս եւ յերկու դէմս. ի կրկին կամս եւ ի գործս։ Այլ դաւանութիւն նոցա այս է. որպէս զի մի՛ լիցի ըստ նոցա Աստուած մարդացեալ. կամ մերս բնութիւն ընդ աստուածութեանն միաւորեալ. որպէս ընդարձակապէս ցուցանէ աստուածաբանն Կիւրեղ ի գիրս պարապմանց։ Իսկ անօրէնութիւն է մեզ լուծումն պահոց աւանդեալ յառաքելոց անտի զերեք յիսունս եւ զչորքշաբաթի եւ զուրբաթ. եւ զայլ շաբաթապահս ի Նիկիական ժողովոյն սրբութեամբ պահել։ Այլ արդ լուծումն պահոցս այսոցիկ օրէնք է նոցա. նաեւ ի ձուկն եւ ի ձէթ եւ յայլ սոյնպիսիս։ Ո՞չ ապաքէն առաքեալքն եդին զչորսս զայս. խորշիլ յարենէ եւ ի զոհից ի հեղձուցելոյ եւ ի պոռնկութենէ։
       Այլ արդ՝ հեղձուցեալն՝ սուրբ եւ կերակրելի է նոցա. եւ պոռնկութիւնն անխտիր յորժամ կանգնեն զգլորեալն։ Ո՞չ ապաքէն Մովսէս ի հինն որոշեաց զսուրբս եւ զանսուրբս. մանաւանդ թէ յաւուրս Նոյի գոյի ընտրութիւնս. այսպէս ցուցաւ եւ մեզ պահել իբր զբնական օրէնս. այլ սոցա ոչ ինչ է պիղծ ի կենդանեաց։ Զի ամենայն ի բերան մտանէ եւ ընդ արտաքս ելանէ ասեն։ Եւ այլ բազում եւ զանազան ազգապղծութիւն ընդ հոգեւորս եւ ընդ մարմնաւորս. երկու եղբարց եւ Բ քերց. եւ ընդ քերց հոգեւոր մօր. եւ անխտիր ի բազմանկողինս եւ այլս բազումս որ զազիր է խօսելոյ օրէնքէ նոցա։ Իսկ մեզ անօրէնութիւն։
       Ապա ուրեմն յայտ է յայսցանէ՝ թէ առ մինն իցէ ճշմարիտ հաւատ է օրէնքս՝ նա է ճշմարիտ եւ ոչ այլքն. թէպէտ բաժանեալ լիցի ի նոցանէ.
       Դարձեալ վասն միաբանութեան եւ բաժանման Եկեղեցւոյ Հարցումն.
       Ազգ առ ազգ բաժանեալ լինի գաւառաւ եւ լեզուաւ եւ կանոնական սահմանաւ որ են աւանդութիւնք եւ հաւատք եկեղեցւոյ։ Եւ բաժանումն յաւէտ զքան գաւառաւ եւ լեզուաւ՝ կանոնական սահմանաւն ասացեալ լինին։ Այսպէս եւ առ միաբանութիւնս է իմանալ. առաւել միաբանութիւն ասել զորս կանոնական սահմանադրութեամբ է, քան որ գաւառաւ եւ լեզուաւ։
       Եւ յայսոսիկ միաբանութիւնս որ ըստ կանոնս յաւէտ միաբանութիւն զայս է իմանալ՝ որ ըստ բոլորին օրինադրութեանց սահմանաց կամ ըստ գլխաւորագնիցն լինիցի. եւ ո՛չ մասամբ միով միաբանեալք եւ բազմօք զանազանեալք. մանաւանդ թէ հակառակեալք եւ ընդդիմացեալք։ Եւ այն որ ի գլխաւորագոյնս ո՛չ ասի միաբանութիւն, եւ զիա՞րդ միաբանութիւն ասիցէ ոք զայս։
       Եւ զի՞նչ այս։ Այսինքն է, զազգս քրիստոնէից տեսանեմք զի ո՛չ ըստ անուանն եւ զմիութիւն կանոնական սահմանի ունել. Զի ահա լատինացիք առանձնական ունին աւանդութիւնս։
       Նախ՝ ի բաժակէն ո՛չ տալ ժողովրդեանն։
       Երկրորդ՝ մի քահանայ երիցս անգամ ի միում աւուր պատարագս մատուցանել։
       Երրորդ՝ եւ զայն ի միում եկեղեցւոջ առանց խտրութեան։
       Չորրորդ՝ եւ յերկոսեան ճրագալոյցս ո՛չ առնել պատարագ։
       Հինգերորդ՝ զբուրգաթուրն զոր ասեն։
       Վեցերորդ՝ զՀոգին ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ բղխումն։
       Եօթներորդ՝ այլ ազգ ունել զտօն սրբոց. եւ ո՛չ ըստ այսմաւորաց։
       Ութներորդ՝ ի բոլոր աղուհացսն պատարագել։
       Իններորդ՝ կին ո՛չ առնուլ քահանայից. եւ զմորուսն ածիլել. եւ զգլոբեալն կանգնել անխտիր։
       Տասներորդ՝ կանանց մկրտութիւն առնել. եւ աշխարհականաց խոստովանիլ. այլ եւ կրկին մկրտել։ Եւ այլք գոն յոլովք։ Մանաւանդ զկեղծաւորեալ վիճիլս։ Զչորեք շաբաթս ո՛չ պահել։ Զսկզբանս պահոցն լուծանել։ Անզեղջ խոստովանիլ։ Զպիղծ կենդանիս ո՛չ խաբել. եւ զհեղձուցեալսն ուտել. եւ այլ բազում ինչ։
       Իսկ յոնք,
       Առաջին՝ նախասրբեալ պատարագն։
       Երկրորդ՝ կրկինն ջուրն, ջերմ եւ ցուրտ։
       Երրորդ՝ զբոլոր հաց պատարագին ոչ հանել ի սեղանն. այլ մասն ինչ։
       Չորրորդ՝ մնացուած պատարագին. որպէս ինքեանք քաջ գիտեն։
       Հինգերորդ՝ զչեզոքս աբեղայ առնել։
       Վեցերորդ՝ զձեւ զգեստուն այլաբան ունել։
       Եօթներորդ՝ ի պահս եւ յաղօթս եւ յայլ աւանդութիւնս բազում ունել որոշումն։ Ասորիք,
       Առաջին՝ ուրբաթազենն։
       Երկրորդ՝ ոմանց խոստովանութիւն ո՛չ առնել։
       Երրորդ միով մատամբ զնշանն դրոշմել։
       Չորրորդ՝ հրաման տալ աւագսարկաւագաց կին առնուլ եւ քահանայ լինիլ։
       Հինգերորդ՝ ոմանց թլփատութիւն ունել։
       Վեցերորդ՝ եւ զհաց պատարագին ձիթով օծանել։ Եւ այլք գոն յոլովք. զի յորժամ պարապով ոք քննիցէ գտանէ։
       Եւ այսպէս բազում ունելով իւրաքանչիւր ոք սահմանս առ անձին, միայն հայք նախատեալ լինիլ որպէս ոչ ունիլ միաբանութիւն ընդ այլս ի քրիստոնէից. այլ առանձ միայնաբար ընթանալ. եւ այսու որպէս հակառակ եպերեալ։ Բայց պարտ է այնոցիկ որք ո՛չ գիտեն՝ եւ կամ թէ կամաւ տգիտանան՝ ցուցանել զմիաբանութիւն ազգիս հայոց առ այլ քրիստոնեայսն. զի գիտացեալ յամօթ լիցին յաղթեալք ի ճշմարտութեանէն։ Առ
       Լատինացիս զուգաւորութեան հայաստանեաց եղեղեցի
       Նախ՝ զհաց պատարագին բաղարջ առնել։ Երկրորդ՝ գառն զենուլ ի տօնս։ Երրորդ՝ վասն ննջեցելոց ի յանբանից զենուլ եւ տալ ողորմութիւն աղքատաց. Չորրորդ՝ զտօն սրբոցն յառաջիկայն անցուցանել օր։ Հինգերորդ այսմաւուրօք ո՛չ տօնել ըստ յունաց. այլ այլով օրինակաւ տօնել։ Եւ այլք բազումք գոն պարապով տեսեալք։
       Իսկ առ Ասորիս ունել միաբանութիւն։
       Նախ ի լուծանել զճրագալոյցսն ի պանիլ ի յիւղ՝ եւ յայլ այսպիսի կերակուր բաց ի մսոյ.
       Երկրորդ՝ ի Քրիստոս բնութենցն միացելոց մի ասել բնութիւն ըստ սրբոյն Աթանասի եւ Կիւրղի։
       Երրորդ՝ յերեք սրբեանն զխաչեցարն յաւելուլ։
       Չորրորդ՝ ի ժողովոյն Քաղկեդոնի խորշիլ, եւ այսոքիկ առ ասորիս։
       Եւ առ Յոյնս ունել միաբանութիւն Հայոց։
       Նախ՝ ըստ դրութեան կարգի աղօթիւցն որ յեկեղեցիս նոցա։
       Երկրորդ՝ ի յաղու հացսն ո՛չ ունել հրաման պատարագ մատուցանել բաց ի շաբաթէ եւ ի կիրակէէ։
       Երրորդ՝ առ քահանայս զգուշութիւն օրինօք ունել թէպէտ եւ ոմանք կաղան առ այս։
       Չորրորդ՝ յարդեան ժամանակիս այսմաւուրօք տօնել ոմանց. եւ այսոքիկ առ յոյնս։
       Բայց ոմանք բերանաբաց եղեալ հակառակին՝ զծնունդն եւ որ ըստ նորին ամենեցուն առ հասարակ միաբանեալ բաց ի հայոց։ Եւ այսոքիկ աւանդութիւնք եւ ոչ հաւատ։ Եւ եզով միաբանութիւն։ մասամբ եւ ոչ յոգնագոյնս։ Եւ ըստ այսմ միաբանութեան եւ զմէրս տեսանեմք եկեղեցի ունել եզով միաբանութիւն առ այլ քրիստոնեայս։
       Որպէս ահա յերկոսեան ճրագալոյցսն այսինքն ի ծննդեան եւ ի յարութեանն միաբանին հայք եւ յոյնք ե ասորիք՝ իսկ լատինք ո՛չ։ Վասն զի սոքա պատարագ մատուցանեն ի նախատօնակ ծննդեանն եւ յարութեանն. եւ լատինք ոչ։ Եւ ի հաց պատարագին զբոլորն մատուցանեն եւ ո՛չ մասն ինչ, լատինք եւ հայք եւ ասորիք։ Իսկ յոյնք ո՛չ։ Եւ յառնուլ զաստիճան սարկաւագութեան ոչ տան հրաման կին առնուլ հայք եւ լատինք եւ յոյնք. բայց ասորիք ո՛չ։ Եւ այսոքիկ թէպէտ եւ ոմանց ո՛չ թուեսցին որպէս փոք կարծեցեալք. սակայն աւանդութիւն եւ ո՛չ հաւատ։
       Որպէս եւ տօն ծննդեանն զոր միաբան ասեն տօնել այլոց քրիստոնէից բաց ի հայոց. զի եւ այն աւանդութիւն է եւ տօնախմբութիւն եւ ո՛չ հաւատ։ Եւ ո՛չ բարկանայ առ այս Քրիստոս յայլ եւ այլ ժամու տօնել։
       Որպէս եւ ո՛չ բարկանայք վասն պայծառակերպութեանն իւրքանչիւրոք յայլում ժամու տօնել։ Զի եւ սա՛ մի է խորհրդականաց տօնից կենարարին մերոյ։ Եւ ո՛չ միաբանին յայս տօնախմբութիւնն ամենայն հաւատացելոց ժողովուրդք։
       Իսկ վասն ջրոյն զի՞նչ պարտ է ասել. զի յոյնք թերի ցուցանեն զլատինացւոց խառնումն, ինքեանց կրկին խառնմամբն. եւ զայն ի խորհուրդ առեալ.
       Այս քան առ այս։
       Վասն Հայոցս Առանձին։
       Իսկ ազգիս Հայոց ի յԱստուծոյ առանձնական բարութիւն պարգեւեալ այսոքիկ։
       Առաջին՝ դարձն հրաշիւք։
       Երկրորդ՝ սրբոյն Գրիգորի որ վասն շինութեան եկեղեցւոյ տեսիլն։
       Երրորդ՝ յերկոտասանից առաքելոցն երիցն ի հայս քարոզութիւնն եւ վախճան։
       Չորրորդ՝ Ա բգարու թագաւորին նախընծայ ի Քրիստոս հաւատալն.
       Հինգերորդ՝ աստուածապարգեւ գիրն.
       Վեցերորդ՝ տապանն Նոյի Յարատ ի լեառն Մասիս։
       Եօթներորդ՝ եդեմաբուղխ եցից գետոց հոսումն։
       Ութներորդ՝ զի արեւելեանք կոչին հայք։
       Իններորդ՝ եւ յայսմ կողմանէ եւ աստուածատունկ դրախտն։
       Տասներորդ՝ եւ այսմ կողմանէ շարժին լուսաւորքդ ի յընթացս իւրեանց. որ են Կարապետ մեծին լուսոյ ծագմանն։
       Վասն զի արեգակն արդարութեան Քրիստոս հայրական փառօք եւ աստուածագումար դասուք եւ կարապետեալ աստուածային նշանն անդտի գալոց է ըստ Տեառն «որպէս փայլակն որ ելանէ յարեւելից՝ այսպէս եւ գալուստն որդւոյ մարդոյ»։ Որում փառք եւ զօրութիւն ընդ Հօր իւրում եւ Սուրբ Հոգւոյն։ Ամէն։