Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Հեղինակ
ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Աստուածաբանութիւն  
Դիտել
ՈՐՊԷՍ ԱՍԵՆ ՀԵՐՁՈՒԱԾՕՂՔ՝ զամենայն ինչ մարդկան ի հարկէ գոլ. այսինքն զգործ. զդիպուած. զմահ. զկեանք. եւ զամենայն ինչ։
       (Պատասխանի ) Նոքա որք զբախտ եւ զճակատագիր եւ զհրամանն համբաւեն, ոչինչ ասեն ի կամաց մեր գործիլ . այլ զամենայն ի հարկէ ասեն. զի զեղխաբար զկենցաղս վճարեսցեն։ Եւ ասեն ըստ այսմ եղանակի։ Առաջին պատճառն Աստուած՝ եդ զզօրութիւն իւր յաստեղս. եւ նոքա ազդեն ի մեզ, եւ դարձուցանեն զմեզ ըստ իւրեանց շարժութեան ի չար կամ ի բարի։ Զի ոչ այլ ինչ է բախտն, եթէ ոչ զօրութիւն աստեղաց։
       Զոր առեալ յառաջին պատճառէն՝ հարկ առնեն ի վերայ մեր։ Որպէս արեգակն զի ոչ այրէ որ է հեռաւոր պատճառ։ Այլ հուրն ի նմանէ առեալ զջերմութիւն՝ մերձ գոլով այրէ, որպէս յայտ է ի հայելւոջն, որ առեալ զնշոյլս յարեգականէն՝ այրէ, այսպէս եւ բանս մեր ի հարկէ նոցա լինի՝ զոր ստորասեմք կամ բացասեմք։ Զոր օրինակ՝ յորժամ ասեմք՝ լի նի անձրեւ կամ ոչ, ի հարկէ մինն ի նոցանէ լինի։ Այս է նոցա զրախօսութեան կարգ, որք զհրամանն համբաւեն։ Այլ մեք զի՞նչ առ այս։ Նախ առհասարակ հանդիպիմք ընդդիմութեանցն, եթէ որք զայս ասեն՝ մեղանչեն չորիւք եղանակօք։
       Նախ, զի ըստ սոցա ոչինչ է զանազանութիւն մշտնջենաւո րացն եւ փոփոխականացն. որք են երկնայինք եւ երկրաւորք։ Զի նոքա միայն են ի հարկէ, որք միշտ նոյնպէս ունին։ Որպէս հրեշտակք անմահք. եւ լուսաւորք երկնից. եւ ջերմութիւն հրոյ։ Իսկ երկրաւորք մերթ այսպէս եւ մերթ այնպէս. լինին եւ ոչ լինին։ Որպէս մարդ , ձի, ծառ, եւ այլն։ Այլ եւ սոքա ոչ զանազանին ի միմեանց, որպէս բանական եւ անբան. եթէ է ամենայն ի հարկէ։ Երկրորդ, այլ եւ ոչ է բնութեան բերք եւ արուեստից, եթէ ամենայն են ի հարկէ. զի զանազան բնութիւնք եւ արուեստք զանազանապէս ներգործեն։ Երրորդ, զի թէ է ամենայն ի հարկէ, ոոչ լինի անձնիշխան կամաց գործք. որ հաւասար է յերկոսինն. այսինքն յառնել եւ յոչ առնել։ Չորրորդ, զի ոչ լինի ի դիպուածոց ինչ. որպէս սղից մանց պատահին բարեբախտութիւն, կամ վատաբախտութիւն, արդ՝ թէ է ամենայն ի հարկէ, ոչ լինին վերոյ ասացեալքս։ Եւ զի լինին եւ են սոքա՝ յայտ է յայսցանէ, զի ոչ կարեն ոչ գոլ։ Եւ զի ոչ կարեն ոչ գոլ, անկար է սոցա ոչ գոլ։ Եւ որ անկար է ոչ գոլ, ի հարկէ գոյ, եւ է։
       Ապա ուրեմն ի հարկէ երեւեցաւ թէ գոն եւ են սոքա ասացեալքս։ Այսինքն գործ բնութեան եւ գործ կամաց եւ գործ պատահմանց. եւ ոչ ոք ուրաստ լինի վասն սոցա։
       Եւ այժմ դարձցուք առ իւրաքանչիւրսն։ Եւ նախ առ նոսա՝ որք ասեն զբանս մեր ի հարկէ գոլ կամ ոչ գոլ։ Եւ առարկեն այսպէս։ Ըստ իմաստնոյն արիստոտէլի՝ ի հակասութեանց ի հարկէ մին կողմն ճշմարիտ է։ Որպէս յոր ժամ ասեմք, վազիւն լինի արեւ, կամ ոչ լինի։ Լինի անձրեւ, կա մ ոչ լինի։ Ի հարկէ մինն ճշմարիտ է ի սոցանէ։ Պատասխանեմք այսմ եթէ սուտ են ասացեալքդ. եւ պատրւակին ճշմարտութեամբ . սակայն յայտնի է իմաստնոց։ Նախ՝ եթէ լինէր բանս մեր ի հարկէ ճըշմարիտ, նա ոչ մինն միայն, այլ եւ ամենայն բան զինչ եւ ասէաք՝ ճշմարիտ լինէր. որպէս շին ել քաղաք, կամ ոչ շինել։ Տընկել այգի, կամ ոչ տնկել։ Ա՛րդ՝ թէ ամենայն ոչ լինի ճըշմարիտ, նա եւ մի բանն ոչ լինի ճշմարիտ։
       Երկրորդ՝ զի թէ ի ներկայս ասեմք ի վերայ քարի թէ լինիցի փայտ. ոչ լինի այնպէս։ Ա՛րդ՝ թէ ասելն մեր զներկայն ոչ փոփոխէ , նա եւ ոչ զհանդերձեալն կ արէ փոփոխել։ Ոչ ըզմերձաւոր հանդերձեալն՝ եւ ոչ զհեռաւորն։
       Երրորդ՝ եթէ զոր ինչ ասէաք եւ ճշմարիտ էր, յայնժամ բանս մեր ոչ հետեւէր իրացն. այլ իրն բանիցն հետեւ էր. որ է յայտնապէս սուտ։ Զի մնացականն՝ ոչ մնացականին ոչ հետեւի. այլ անդրադարձեալ։ Զի հետքն՝ ընթաց ից ոտիցն հետեւին. եւ ոչ ոտքն հետոցն. Եւ ստուերն՝ մարմնոյ. եւ ոչ մարմինն՝ ստուերին։
       Ապա ուրեմն յայտ է՝ զի բանն զիրն ոչ կարէ ճշմարտել. այլ իրն զբանն ճշմարտէ. յորժամ գոյ կամ ոչ գոյ։ Որպէս ասէ ի հարկէ գոլ զէակն յորժամ է. եւ ոչ ոլ յորժամ ոչ է։
       Չորրորդ՝ զի թէ զոր ինչ ասեմք՝ ի հարկէ ճշմարիտ էր, յայնժամ աւելորդ էր խորհիլն մեր. զի խորհուրդն ոչ է ի հարկաւորացն. այլ ի ներընդունակացն. զի կարէ լինիլ, եւ ոչ լինիլ. զի թէ առնեմք զայս՝ եղիցի այն. եւ թէ ոչ առնեմք զայս՝ ոչ եղիցի այն։
       Ապա յայտ է՝ թէ զոր ինչ խորհիմք ի հանդեր ձեալն զնոյն առնեմք. եւ ոչ է ի հարկէ բանն մեր որպէս ցուցաւ։
       Իսկ բանին արիստոտէլի՝ թէ ի հակասութեանց մի կողմն ճշմարիտ է, այսինքն կամ ստորասութիւնն կամ բացասութիւնն։ Ասեմք թէ՝ այո ի հարկէ մինն ճշմարիտ է. եւ մինն սուտ։ Այլ զանազանապէս ըստ իրին։
       Զի ի վերայ մշ տնջենաւորացն բացրոշակի յերեք ժամանակս՝ այսինքն յանցեալն ի ներկայն եւ յապագայն՝ մինն ճշմարիտ է եւ մինն սուտ. որպէս հրոյ ջերմութիւնն եւ արեգական լոյսն։ Իսկ ի վերայ փոփոխականացս ոչ նմանապէս. զի յանցեալ ժամանակս եւ ի ներկայս բացորոշակի մինն ճշմարտէ եւ մինն ստէ. որպէս ասեմք՝ երէկ անձրեւ էր, կամ ոչ էր. այսօր անձրեւ է, կամ ոչ է։ Իսկ ի վաղիւն ոչ գիտեմք թէ անձրեւ է թէ ոչ. զի գիտեմք որ մինն լինի. այս՝ կամ այն՝ որ եւ հանդիպի. անձրեւ՝ կամ ոչ. այլ ի հարկէ բացորոշակի ոչ գիտեմք զմինն։ Զորօրինակ՝ իրն ի ներկայս որ է նիւթ նե րընդունական՝ ունի կրկին զօրութիւն. որպէս հանդերձն կարէ պատառիլ, եւ կարէ ոչ պատառիլ. եւ ջուրն կարէ ջերմն գոլ, եւ կարէ ոչ գոլ. եւ մինն ի նոցանէ լինի ներգործութեամբ որն եւ հանդիպի։ Այսպէս եւ որ ի հանդերձեալն լինելոցն է՝ ունի կրկին զօրութիւն լինելոյ եւ ոչ լինե լոյ. եւ հանդիպմամբ մինն յառաջէ ի նոցանէ եւ լինի ներգործութեամբ։
       Ապա եւ բանս մեր ոչ է հարկիւ. այլ հանդիպելով.
       Եւ թէ ոք ասիցէ, բազում բանք մեր բացորոշակի լինին ի հանդերձեալն։ Որպէս թագաւորն յորժամ ասէ շինեսցի քաղաք, եւ շինի։ Եւ ասեմք թէ այսանուն մարդ մեռանելոց է, եւ մեռանի։ Եւ աղօթեմք եւ լինի. եւ այլն նմանապէս անէծք կամ օրհնութիւնք։ Ասեմք առայս, եթէ ամենայն իր զինչ եւ իցէ ի ներկայս՝ գիտեմք զնա ի յէութենէ իւրում. իսկ ի հանդերձեալն ոչ գիտեմք ի յէութեան իւրում. սակայն գիտեմք զնա ի պատճառ իւր։ Այլ պատճառս այս է երեքկին։ Կամ է ի հարկաւոր պատճառէ. զի անխափան լինիցի. որպէս մարդ մեռանելոց է։ Կամ է ի ներգործական պատճառն. որ ունիցի խափան ինչ եւ արգելումն. որպէս մանուկս այս երկար ապրեսցի. կամ թէ մանուկս այս լինի երաժիշտ, թէ ոչ լինի խափանումն իմն։ Կամ է ի ներընդուն ական պատճառն իւր. որ հաւասար է ի լինիլն եւ յոչ լինիլն. որպէս ելանել ի զբօսանս, կամ ոչ։ Լինիլ անձրեւ, կամ ոչ։ Եւ որովհետեւ ծանեաք զայս, արդ պատասխանեմք առարկութեանցն, եթէ որքան է ի հարկաւոր պատճառէ, լինի բացորոոշապէս բանն ճշմարիտ. որպէս բան թագաւորի. եւ մար դոյն մեռանիլն. եւ արեւ ծագելն. եւ լինիլն գարուն յետ ձմռան։ Եւ թէ է ի պատճառն ներգործական՝ որ ունի արգելումն, է որպէս անէծք, կամ օրհնութիւնք, կամ աղօթք. եւ մանկանն յերկար ապրիլ. կամ լինիլ երաժիշտ։ Իսկ թէ է ի պատճառն ներընդունական, յայտնի է որ հաւասար ունի զ գոլն եւ զոչ գոլն որպէս ասացաւ։
       Այս առաջին այսքան։