Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Ա՛րդ կատարեալ է Աստուածութիւնն երիս անձինս եւ մի Աստուածութիւն. լո՛յս եւ լո՛յս եւ լո՛յս. եւ մի՛ լոյս։ Որպէս մի Աստուած ըստ մարգարէին թէ. «Ի լոյս երեսաց քոց տեսանեմք զլոյս»։ Իսկ որք բառնան զԱստուածութիւնն ի միոյն՝ եւ ո՛չ երկոցունց տան զԱս տուածութիւնն, իմա՛, ըստ առաքելոյն զօրութիւն եւ իմաստութիւն է հօր որդի. եւ բան՝ ըստ աւետարանին Յօհաննու։ Եւ թէ էր երբեմն հայր առանց բանի եւ իմաստութեան, ի՞ւ խորհէր յետոյ ծնանիլ զորդի Եւ թէ էր երբեմն հայր առանց զօրութեան, զիա՞րդ զօրանայր ի ծնունդն որդւոյ։
       Ի սկ թէ էր երբեմն առանց հոգւոյ, անկենդա՛ն էր եւ անսուրբ. եւ զիա՞րդ կենդանացուցանօղ էր եւ սրբօղ։
       Տե՛ս՝ զի առանց որդւոյ անբան եւ տկա՛ր է հայր. ո՛չ կարէ լինիլ Աստուած . ապա եւ ո՛չ հոգի։ Նոյնպէս եւ առանց հոգւոյ անկենդան եւ անսուրբն՝ ո՛չ է Աստուած. ապա եւ ո՛չ որդի։ Տե՛ս՝ զի միովն բառնի երկուքն. եւ ասեմք թէ երեքն։
       Դարձեալ՝ որք ո՛չ ասեն Աստուած զհոգին, առաջին հերձուած՝ զի զհայր բառնան։ Երկրորդ՝ զի ըստ մեզ արարած ասեն զհոգին։ Երրորդ՝ թէ արարած՝ զիա՛րդ կատարէ զմեզ լինիլ Աստուածս յորդեգրութիւն հօր՝ աւազանաւն։ Չորրորդ՝ զիա՞րդ ինքն կարգի ի թիւ Երրորդութեանն. ըստ այնմ. «Մկրտեցէք յանուն Հօր եւ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ»։ Ապաւէն եւ հոգին Աստուած է կատարեալ։
       Բայց կարծիք զանազան են հոգւոյն։
       Ոմանք որպէս սադուկեցիք ո՛չ գոյ իմանան։ Նա եւ ո՛չ զյարութիւն, եւ ո՛չ զհրեշտակ։
       Եւ Աստո ւածաբանքն հեթանոսաց՝ որպէս միտս ամենեցուն՝ եւ միտս արտաքոյ գոլ ասացին լցեալ զփորուածս երկնից։ Եւ միտն արտաքոյ ամենեցուն՝ մեզ շնոհէ զտեսութիւն եւ զկարողութիւն յիւրաքանչիւր արհեստ։ Այս նմանէ մեզ եւ անկ։
       Իսկ այլք արարած՝ վ ո՛չ յայտնելոցի գիրս Աստուած զհոգին։
       Եւ այլք զօրութիւն ի Աստուած ասացին։
       Եւ այլք ո՛չ պաշտեն եւ ոչ անպատուեն. զի զկարգն յաւիտենին ո՛չ ստեն որպէս ասացաք։
       Եւ այլք Աստուած խոստովանին. որպէս եւ մերս դաւանութիւն՝ ընդ հօր եւ ընդ որդւոյ։
       Եւ այլք աստիճան դնեն Երրորդութեանն եւ անուանեն արարիչ՝ եւ գ ործակից՝ եւ պաշտօնեայ։
       Եւ ընդ անուանցն զշնորհն յարմարեն։ Զի ասեն զմինն արարիչ՝ զօրութեամբ եւ բնութեամբ անսահմանելի։ Իսկ զմիւսն գործակից՝ զօրութեամբ անսահմանելի. զի ի՛ւր ասեն արար գործակից. իսկ բնութեամբ սահմանելի. զի արարած է։ Իսկ զմիւսն զօրութեամբ եւ բնո ւթեամբ սահմանելի. զի արարած եւ պաշտօնեայ եւ ծառա՛յ է ասեն։
       Այլ մեր բանս ո՛չ է ընդ այլսն ամենայն, այլ որք զօրութիւն եւ արարած ասեն գոլ զհոգին։ Զի մեզ հոգին ըստ ինքեան գոյացութիւն, եւ յայլում տեսանի. այսինքն կատարեալ անձնաւորութիւն յէութիւն հօր։
       Ա
       Իսկ յոր ժամ զյայլումն լսեն՝ արձակին ի վերայ մեր ասելով, եթէ յայլո՛ւմ է՝ պատահումն է ի հայր որպէս զօրութիւնս առ մեզ։ Իսկ եթէ զօրացեալ է՝ եւ ընդ զօրանալն դադարեսցէ ամենայնիւ. շարժումն եղիցի եւ ոչ շարժօղ։
       Պատասխանեմք թէ՝ ո՛չ է զօրացեալ՝ այլ զօրացուցանօղ. «Զի նախ քան զլինիլն աշխարհի ընտրեաց»։
       Եւ որոշօղ. «Որոշեցէք զՊօղոս եւ զԲառնաբաս»։ Եւ զայրանայ եւ տրտմի. ըստ այնմ. «Մի՛ տրտմեցուցանէք զհոգին սուրբ»։
       Ամենայնիւ այսոքիկ շարժողի՛ են եւ ո՛չ շարժութեան. ապա ուրեմն հոգին ո՛չ է զօրութիւն։
       Ապա ասեն՝ թէ գոյացութիւն է եւ ոչ յ այլում՝ այսինքն ի հայր, օտա՛ր է ի բնութենէն. արարած է եւ ո՛չ Աստուած։ Առ որս ասելի է թէ՝ ո՛չ է այլ էութիւն ի մէջ արարչին եւ արարածոյն. այլ հա՛րկ է զի լիցի Աստուած՝ կամ արարած։ Եւ ո՛չ այս կարէ լինիլ ի յերկուց հատումն. այս ինքն զի լիցի յԱստուծոյ եւ արարածէն՝ եւ լինիլ մի էութիւն. որպէս ո՛չ է էութիւն եղջերուաքաղն որ յեղջերէ՛ եւ ի քաղէ ստեղծանի. ապա ուրեմն ո՛չ լինի էութիւն յարարչէն եւ յարարածէն։
       Եւ զի ստուգեցաք թէ ի հարկէ պիտոյ է էութեան՝ զի լիցի կամ արարիչ կամ արարած։
       Բե՛ր նախ տեսցուք ըստ քո կարծեացդ թէ արարա ՞ծ է հոգին։ Եւ եթէ արարած է՝ զիա՞րդ հաւատամք եւ կատարիմք. այսինքն յորժամ խնդրեմք եւ առնումք. զի ո՛չ տան մեզ զհայցուածքն որք են արարածք. որպէս անուամբ միայն աստուածք հեթանոսացն։ Եւ թէ այդպէս է, ապա ուրեմն հոգին ո՛չ է արարած։ Եւ զի ո՛չ է արարած՝ ո՛չ այլ ինչ է՝ քան թէ Աստուած որպէս ասացաք։ Եւ զի Աստուած է՝ ո՛չ կարէ ասիլ ստեղծուած կամ արարած կամ պաշտօնեայ կամ առայ։
       Բ
       Դարձեալ հացանեն թէ՝ հոգին անծի՛ն է՝ թէ ծնեալ։ Զի թէ անծին, ասեն երկու անսկզբունք են եւ հակառակ միմեանց։ Եւ թէ ծնեալ՝ ասեն հա՛րկ է զի լիցի ի հօրէ կամ յորդւոյ. թէ ի հօրէ է՝ լինին բ որդիք եւ եղբարք։ Եւ թէ յորդւոյ՝ երեւեցաւ ասեն եւ թոռն ոմն մեզ Աստուած։ Եւ թէ յերկուցն՝ ո՛չ կարօղ հայր ծնանիլ եւ կարօտանայ որդւոյ օգնութեանն. եւ լիցի անկատար որդի։ Եւ ծնեալն յանկատարից՝ նոյն ինքն լիցի եւ անկատար։ Եւ այնպէս կարծեն յամենայն կողմանց կապել զմեզ։
       Ասեմք մարմնասիրացն եթէ՝ մարմնակա՛ն կարծէք զծնունդն ըստ մեզ ո՛վ ծիծաղելիք։ Եթէ ըստ մեզ կարծէք զծնունդն, պիտոյանայ երկուորիս եւ գործիս հօր. լիցի եւ այրութիւն եւ իգութիւն յԱստուած. եւ լիցին որդիք երկորեակք էրէց եւ կրտսեր։ Եւ աղճատանք լիցի քեզ ծնունդն ըստ Մարկիոնի ութ Աստուծոյն եւ ութ յաւիտենին։ Բայց ո՛չ ծնեալ ասեմք՝ եւ ո՛չ անձին. այլ արտաքս առաքեալ ի հօրէ. որպէս վկայէ Քրիստոս թէ. «Հոգին որ ի հօրէ՛ ելանէ ». թերեւս ճշմարիտ Աստուածաբա՛ն իցէ քան զքեզ։
       Գ
       Դարձեալ հարցանեն, թէ հ աւասար է հոգի որդւոյ, զի՞նչ արգելու ո՛չ լինիլ որդի. ապա թէ ո՛չ՝ նուազ է քան զորդի։
       Պատասխանեմք թէ ո՛չ է նուազ հոգին. զի ո՛չ է անկատար Աստուածութիւնն. եւ ո՛չ նւազութիւնն առնէ հոգւոյն ո՛չ լինիլ որդի, այլ դէմքն եւ առանձնաւորութիւնքն։ Ապա՛ թէ ո՛չ՝ անկարօտ է ա մենայնիւ որդի՝ զիա՞րդ ո՛չ լինիցի հայր։ Կամ եւս՝ զի եւ հայր է ամենակատար՝ ընդէ՞ր ո՛չ լինիցի որդի, զի է՛ ի նոյն բնութենէն։
       Դ
       Ասեն դարձեալ, օրինակ տուք զի լինիցի ի նոյն բնութենէն մինն ծնունդ՝ եւ միւսն ո՛չ ծնունդ. եւ ապա՛ հաւատամք Աստուած զհոգին։ Պատասխանեմք թէ ցո՛յց մեզ սոյնպէս Աստուած երեք անձինք ի մի բնութիւն. եւ ես ցուցանեմ զմինն ծնունդ եւ զմիւսն ո՛չ ծնունդ։ «Ապա թէ ո՛չ՝ ընդէ՞ր զանմարմինն ընդ մարմնականացս իմանաս, եւ ընդ մեռեալս զկենդանին խնդրես ըստ Եսայեայ։ Ապա՛ տամք զհուրն օրինակ. զի ունի զլոյս ծնունդ՝ ե ւ զջերմութիւնն բղխումն։ Եւ ապա՛ զԱդամ, զի ունի զՍէթ ծնունդ՝ եւ զԵւա ո՛չ ծնունդ. այլ հատումն ի նոյն բնութենէ. եւ ընդ միով սահմանաւ գոլ ծնողին եւ հատմանն եւ ծնիցելոյն։
       Դարձեալ՝ ծնունդք որ յերկրի՝ վեց եղանակաւ ասին։
       Նախ՝ ի նոցունց նոյնք. որպէս ի ձիոյ ձի, եւ յարջառոյ արջառ։
       Երկրորդ՝ յայլմէ այլք. որպէս ջորիք. եւ յարեգակնէ եւ յերկրէ գորտք եւ մկունք։
       Երրորդ՝ յայլոց նոյնք. որպէս զձու կաքաւի եւ սագի թխէ՛ հա՛ւ. եւ նո՛յն կաքաւ, եւ սագ ելանէ։
       Չորրորդ՝ ի նոցունց այլք. որպէս մեղուք ի մեղուշ արջառոյ. թէպէտ այժմ ի ծաղ կանց լինին։
       Հինգերորդ՝ արմաւ հաւուն՝ զոր այլք փիւնիկ ասեն որ է յԱրաբիայ. որ ծախէ՛ ինքն զինքն հրով, եւ դարձեալ կենդանանայ։
       Վեցերորդ՝ որ փոխին այլք յայլոց բնութենէ վ առատութեան բնութեանն։ Որպէս կերպասածին ճըճին ունի սա ծնունդ սերմամբ իւր զնմանն. եւ ունի ել ումն զկերպասն։ Այսպէս եւ զայլն իմա։ Զի ունին ծնունդ ըզնմանն իւրեանց, եւ ունին զելումն բաց ի ծննդենէն. որպէս ի ձիոյն ձիակապիկն. եւ յարջառոյն մեղու. եւ յայլոցն որդն։ Իսկ այլ բազում օրինակ Երրորդութեանն ասացաւ ի վերոյ յերեք համարն։
       Ե
       Ասեն դարձեալ, աւետարանն Յօհաննու ասէ. «Ամենայն ինչ որդովն եղեւ»։ Ապա ուրեմն եւ հոգին եղեալ է ի ձեռն որդւոյ. զիա՞րդ է հաւասար որդւոյ կամ հօր։
       Պատասխանեմք թէ՝ ո՛չ ասէ պարզաբար ամենայն, այլ կարգէ՛ զհետն թէ՝ ամենայն որ ինչ եղեւն. թէ եղեալ ցուցանես զհոգին, եւ ես հաւատամ թէ ի ձեռն որ դւո՛յ է եղեալ։ Ապա թէ ո՛չ ստեցար դու ինքնին ի բանից քոց. զի հոգին անե՛ղ է։
       Ապա թէ ո՛չ՝ ըստ քո բանիդ եւ հայր լինի եղեալ ի ձեռն որդւոյ։
       Է
       Ասեն դարձեալ, զիա՞րդ եղանակէք մեզ անգիր Աստուած զհոգին։
       Զի թէ ասէք հայր Աստուած՝ եւ որդի Աստուած՝ եւ հոգի Աստուած, բ ազմաստուա՛ծ էք որպէս հեթանոսքն։
       Պատասխանեմք Նախ՝ առ մակեդոնացիս որք զորդի խոստովանին Աստուած՝ թէ ասացէ՛ք զպատճառ բ աստուածոց ձեր։ Զի լիցի քո պատճառն ի կողմանէս մեր՝ պատասխանի քեզ։ Իսկ Արիոսի՝ զի նա միայն զհա՛յր ասէր Աստուած. զայս ասեմք թէ, ո՛չ են մեզ երեք աստուածք՝ այլ մի աստուած եւ երեք անձինք. եւ երկուքն ի մի եւ ի նոյն էութենէն յառաջ եկեալ. կամօք մի եւ զօրութեամբ մի։ Որպէս տեսանեմք ի բոլորակս արեգականն եւ մի ասեմք զարեգակն. եւ մի ասեմք զարեգակն. իսկ թէ հայիմք ի լոյսն եւ ի ջերմութիւնն՝ գ իմանամք։ Այսպէս ե ւ Աստուածութիւն մի տեսանեմք եւ անձինք երեք։
       Ը
       Ասեն դարձեալ թէ՝ եւ հեթանոսք մի աստուածս անուանեն զամենայն կուռս, այլ բազումք են. որպէս եւ մարդկութեանս մի ասի բնութիւն, այլ բազումք են մարդիկք։ Ապա եւ դուք բազմաստուածք էք։
       Պատասխանեմ թէ՝ ո՛չ են հեթանոսաց ա ստուածքն մի, այլ բազումք եւ միմեանց հակառակք կամօք պաշտմանն եւ զոհիւք խնդրոյն։ Նաեւ մարդիկ ո՛չ միայն զի ի բազմաց են գոյացեալ, այլ եւ ժամանակաւ առաւելք մի քան զմի. եւ կամօք բաժանեալք եւ ի միմեանց եւ իրերաց հակառակք։ Իսկ Աստուած ո՛չ այսպէս. այլ որպէս մի է բն ութեամբ՝ եւ կամօք եւ զօրութեամբ մի։
       Եւ այսքան է միաւորութիւնն, զի որքան մին ինքն առ ինքն ունի զբնութիւնն եւ զզօրութիւնն եւ զկամքն, նոյնքան եւ ունի առ երկուսն. թէ զհայր իմանաս՝ թէ զորդի՝ թէ զհոգին։ Այս է միաւորութեանն բան։
       Թ
       Դարձեալ հարցանեն թէ՝ զԱստուած ասէք երեք եւ մի բնութիւն. զի գ միոյ բնութեանն ո՛չ հաղորդի. այլ մինն հաղորդի միոյ բնութեանն, եւ երկուքն երկուքին. եւ երեքն երեքին։ Զի որքան է թիւն, այնքան բնութեան թւակից լինի։ Եւ այլ անուն՝ այլոց բնութեան ո՛չ թըւակցի։ Որպէս ո՛չ մի երկուսին եւ կամ երկուքն երեքին։
       Ապա ուրեմն զի դուք գ ասեք՝ հայր եւ որդի եւ հոգի, ըստ թւոյն եւ երեք բնութեան հաղորդին եւ ո՛չ միոյն։
       Պատասխանեմք թէ՝ ամենայն թիւ ո՛չ բնութեան է յայտնիչ՝ այլ քանիութեան ներքոյ արկելոյ թըւին։
       Եւ դարձեալ՝ ըստ Սողոմոնի գ են սիգաճեմք. առիւծ՝ եւ նոխազ՝ եւ աքաղաղ։ Տե՛ս՝ զի այլ եւ այլ են բնութեամբ, եւ անուամբ թըւակից առնէ։ Իսկ Մովսէս՝ որ միոյ բնութեան էին հաղորդք եւ միոյն անուան քերովբէքն, մի յաջմէ եւ մի յահեկէ ասէ։ Եւ Քրիստոս յաւետարանին՝ զԱստուած եւ զմամոնայն թւակցէ։ Եւ առաքեալն զհոգին եւ զջուր եւ զարիւն ն ասէ գ վկայք Քրիստոսի։ Եւ իմաստասէրքն զհոմանունսն որ ո՛չ էր ի նոյն տեսակէ կամ ի բնութենէ՝ թւակցէին։
       Որպէս զխեցգետինն՝ կենդանի ներշնչական զգայական։ Եւ զաստեղս եւ զշունն ջրային. եւ երկրային եւ երկնային։ Նաեւ բնական քննութեամբ. զի յորժամ ասես՝ մի եւ մի՝ եղե ւ երկու . եւ այժմ ունի զերկուին բնութիւն։ Իսկ յորժամ քակես՝ լինի մի եւ մի. քակեցաւ այժմ ի յառաջին բնութենէն ըստ քեզ՝ եւ ունի դեռեւս զնոյն համարն։ Եղեւ ապա նոյն իրն բնութիւն եւ ո՛չ բնութիւն որ անկա՛ր է։ Ապա ուրեմն եւ հայր եւ որդի եւ հոգի թէպէտ թւով գ են, այլ ո՛չ գ բնութիւնք։ Վասն հոգւոյն են ի գիրս սուրբս՝ զի ո՛չ են եւ ասին ի յէքս. որպէս եղջերուաքաղն, յարալէզն, յուշ կապարիկն։ Իսկ ի յԱստուած, բարկանալն , ննջելն, եւ զարթնուլն, եւ գնալն եւ այլն։
       Են եւ ո՛չ ասին ի յէքս. որ յանկոխ լերինս եւ ի խորս ծովուց անտեսք ի մարդկանէ։ Իսկ ի յԱստուած, զի է՛ անսկիզբն եւ անծին. անմահ եւ անապական։ Եւ ո՛չ ասի ի Գիրս Սուրբս ըստ այդմ բառի, բայց այլ կերպիւ ցուցանէ զայդ. այսինքն զի ասէ. «Ես եմ ալֆա եւ օ»։ Յայսմանէ իմանամք զանսկիզբն եւ զանվախճանն։
       Այսպէս զհոգւոյն թէ յայտնապէս Աստուած ասի լ ծածկեցաւ, եւ այլ իմն բառիւ յայտնեցաւ. որ ցուցանէ զնոյն ճշմարտապէս Աստուած կատարեալ. որպէս թէ. «Հոգի Աստուծոյ, հոգի Տեառն, Հոգի ճշմարտութեան, հոգի բարի, հոգի սուրբ»։
       Այսոքիկ եւ այլ սոյնպիսիք յայտնապէս Աստուած ցուցանեն զհոգին։ Երրորդ վանկն, ոչ են եւ ո՛չ ա սին ի յԷքս, ոչ եղեալքն ո՛չ ասին. եւ ո՛չ գունան քառանկիւնի. կամ մարդս պարզ։ Իսկ ի յԱստուած՝ զի ո՛չ է չար. եւ ո՛չ տգէտ. եւ ո՛չ անկար, եւ ո՛չ ասի։
       Են եւ ասին, որպէս Աստուած. արարիչ. ողորմած. բազմագութ։ Են եւ ասին ի յէքս, մարդ, հրեշտակ, երկինք, երկիր. եւ ոի մ էջ սոցա է՛ եւ ասի. Այս են որ ո՛չ է եւ ասի. է՛ եւ ո՛չ ասի. ո՛չ է եւ ո՛չ ասի. է՛ եւ ասի որպէս ցուցաք։
       Իսկ զպատճառ ծածկութեան հոգւոյն, զի որպէս էր հօր ծանօթութիւնն ի նախահարսն, եւ որդւոյն ընդ աղօտ, այլ ի մարմնանալն իւր յայտնեցաւ։ Նոյնպէս եւ հոգին յիւրում ժամ անակին. յետ խաչելութեանն Քրիստոսի եւ համբառալոյն առ հայր. եւ ապա իջանելոյ հոգւոյն. եւ յայտնելոյ զԱստուածութիւնն իւր։