Ո՞րքան
է
եղանակ
Աստուածաբանութեան։
Պատասխան։
Չորս.
այսինքն
է՝
Նախ՝
տպաւորական։
Երկրորդ՝
պատճառաբանական։
Երրորդ՝
նշանական։
Չորրորդ՝
խորհրդական
Աստուածաբանութիւն։
Առաջինն
որ
է
տպաւորական
Աստուածաբանութիւն՝
է՛
ի
դէմս
սուրբ
Երրորդութեանն
եւ
մի
Աստուածութեանն.
թէ
որպէս
է
մի.
ո՞րպէս
երրեակ.
եւ
ծնօղ.
եւ
ծնունդ.
եւ
բղխումն։
Եւ
վասն
մարդեղութեանն
Քրիստոսի։
Եւ
է
ս
ա՛
առաջին.
զի
զոր
նա՛խ
է
քան
զյաւիտեանս
եւ
զժամանակս՝
Աստուածաբանէ՛
եւ
քննէ՛։
Երկրորդն
է
պատճառաբանական.
որ
ի
պատճառելեացս՝
այսինքն
յարարածոցս
զգեղեցիկն
տեսեալ ,
զպատճառն
եւ
զարարիչն
վերակոչեմք
եւ
անուանեմք։
Որպէս
բարի.
գեղեցիկ.
լոյս.
կեանք.
իմաստութիւն.
ե
ւ
այլն։
Եւ
է
սա՛
երկրորդ.
զի
ի
պատճառէ՛
ստեղծման
էիցս՝
Աստուածաբանութիւնս
այս
յառաջագայի։
Երրորդն
է
նշանական
Աստուածաբանութիւն.
որ
ի
զգալի
կերպարանաց
փոխակցիմք
յիմանալի
տեսութիւնն.
թէ
զի՞նչ
նշանակէ
մարդ
երեւելին.
կամ
առիւծ.
գառն.
հուր.
լոյս.
եւ
այլն։
Եւ
թէ
ո՞րպէս
ասեմք
ննջել
զարթնուլ
սրտմտիլ
կամ
տրտմիլ
Աստուծոյ։
Եւ
է
սա
երրորդ
ըստ
կարգի.
զի
յերեւելեաց
եւ
ի
մարմնականաց
Աստուածաբանութիւնս
այս
յառաջագայի։
Իսկ
չորրորդն
է
խորհրդական
Աստուածաբանութիւն.
յորժամ
զամենայն
զգալի
եւ
զիմանալի
էութիւն
արտաքոյ
թողեալ,
ի
խորս
ընթանամք
մտօք
եւ
մտանեմք
յամպն
եւ
ի
մէգն
ըստ
Մովսէսի.
եւ
ապա
տեսանեմք
զնա
արտաքս
որոշեալ
յամենայն
էից։
Զի
ո՛չ
մարմին
է.
եւ
ո՛չ
հոգի.
եւ
ո՛չ
միտ.
եւ
ո՛չ
այլ
ինչ
զոր
մեք
գիտեմք
կամ
իմանամք։
Եւ
ապա
ասեմք
անհասանելի
անքննելի
անճառելի.
ո՛չ
միայն
մեզ,
այլ
եւ
ամենայն
եղական
իմացմամբ
անիմանալի
է
եւ
անյայտ։
Որպէս
ասէ
մարգարէն.
«Եդ
զխաւար
ծածկոյթ
իւր»։
Եւ
առաքեալն
ասէ.
«Ի
լոյս
անմատոյց
է
բնակեալ»։
Զի
որպէս
խաւարն
անյայտ
է,
նոյնպէս
եւ
առաւել
լոյսն
անտեսութիւն
առնէ։
Եւ
նա
անտես
է
ի
հրեշտակաց.
եւ
անյայտ
ի
մարդկայ
ին
մտաց.
թէ
ո՞րպէս
կամ
զի՞նչ
է
էութիւն
եւ
բնութիւն
Աստուածութեանն։
Ա՛յս
է
ծայրագոյն
գագաթն
Աստուածաբանութեան։
Ա՛յս
է
երանութիւն
իմանալեացն։
Եւ
այս
է
կարօտութիւն
ամենայն
ընտրելոց.
այսինքն
անհասին
անհասապէս
հասանիլ.
եւ
զանտեսն
անտեսութեամբ
տեսանել։
Սա
՛
կոչի
խորհրդական
Աստուածաբանութիւն։
Նախ՝
զի
խորհրդով
եւ
հաւատով
տեսանի
եւ
ո՛չ
քննութեամբ
մտաց։
Երկրորդ՝
զի
խորհրդով
եւ
ծածո՛ւկ
է.
եւ
ո՛չ
առակաւ
եւ
նշանակաւ.
որպէս
այլ
աստուածաբանութիւնքն
որպէս
ասացաւ
ի
վերոյ։
Երրորդ՝
զի
խորհրդով
եւ
ծածուկ
է
պահելի
ի
հե
րձուածողաց
եւ
ի
հեթանոսաց
եւ
յանվարժ
մտաց
ախմարաց։
«Եւ
մի
տալ
զսրբութիւն
շանց՝
եւ
զմարգարիտս՝
խոզից»։
Ծանի՛ր
եւ
զայս
ուշիմ
մտօք,
զի
ամենայն
Աստուածաբանութիւն
նախ
յերկուս
բաժանի.
այսինքն
դրութեամբ
եւ
բացբարձմամբ։
Եւ
իւրաքանչիւր
սոցա
երկատի,
որ
լինին
չորս
ըստ
Աստուածաբանին
Գրիգորի
այսպէս։
Է՛
եւ
ասի։
Ո՛չ
է
եւ
ասի։
Է՛
եւ
ո՛չ
ասի։
Ո՛չ
է
եւ
ո՛չ
ասի։
Նախադրութեամբն՝
որ
է՛
եւ
ասի.
որպէս
Հայր.
Որդի.
Հոգի.
լոյս .
կեանք.
եւ
այլն։
Ա՛յս
է
զոր
ինչ
է
ի
յԱստուած՝
դնելով
կոչեմք
զնա։
Եւ
այսպէս
է
տպաւորականն
եւ
պատճառաբանականն։
Երկրորդն՝
ո՛չ
է
եւ
ասի.
որպէս
մարմին.
ձեռն.
եւ
ոտն։
Կամ
ննջել
եւ
զարթնուլ.
որ
ո՛չ
է
ի
յԱստուած.
այլ
դնելով
ի
վերայ
ըստ
ներգործութեանն
տարացուցի։
Եւ
այս
է
նշանակաւ
Աստուածաբանութիւնն։
Իսկ
բացբարձականքն
ի
խորհրդական
Աստուածաբանութեանն
է։
Նախ
որ
է
՛
եւ
ո՛չ
ասի.
որպէս
անսկիզբն
եւ
անվախճան.
ո՛չ
բան
եւ
ո՛չ
միտ.
ո՛չ
է
եւ
այլն։
Եւ
այս
ո՛չ
ըստ
պակասութեան,
այլ
ըստ
գերազանցութեան։
Երկրորդն՝
ո՛չ
է
եւ
ո՛չ
ասի.
որպէս
այլայլութիւն.
եւ
ապականութիւն.
չար.
ո՛չ
է
եւ
ո՛չ
ասի։
Ա՛յս
է
Աստուածաբանութիւնն
դրութեամբ
եւ
բացբարձմամբ.
որ
է՛
ըստորասութեամբ
եւ
բացասութեամբ.
եւ
ճառելի
եւ
անճառելի։
Գիտելի
է՝
զի
առաջին
Աստուածաբանութիւնն
նեղագոյն
է
եւ
սակաւաբան.
որ
է
տպաւորականն։
Եւ
երկրորդն
որ
է
պատճառաբանականն՝
առաւել
է
քան
զառաջինն.
զի
յաղագս
Աստուածային
անուա՛նցն
է
քննութիւն։
Եւ
երրորդն
որ
է
նշանակաւ,
ա՛յլ
առաւել
եւ
ընդարձակ
եւ
բազմաբա՛ն
է.
վասն
զի
խառնի
ի
զգալիսս.
որք
բազում
է
եւ
բաժանեալ։
Զի
որքան
ի
վերուստ
ի
վայր
իջանէ՝
ի
բազումս
բաժանի.
որպէս
ի
սեռէ
ի
տեսակս
եւ
յանհատս
իջեալ
բազմանայ։
Կամ
որպէս
բունն
մի
է
ծառոյն,
եւ
ճուղքն
եւ
տերեւքն
բազում.
նմանապէս
եւ
Աստուածաբանութիւնն։
Իսկ
ի
ներքուստ
ի
վեր՝
ի
բազմութենէ
առ
մինն
ընթանայ.
որպէս
խորհրդական
Աստուածաբանութիւնն
արտաքոյ
թողեալ
զբազմութիւն
էից
եւ
ի
մինն
ընթացեալ,
որ
ամենեւին
անբանութիւն
է
եւ
անիմացութիւն.
անճառելի.
անիմա
նալի.
եւ
լռութեամբ
պատուի
յամենայն
արարածոց։
