Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Խնդրեմ ուսանիլ վասն բոլոր էութեան հոգւոյն թէ ո՞րպէս կա մ զի՞նչ եղանակաւ գոյանայ։
       Պատասխան։ Վասն ոգւոյն մարդոյ զանազան են կարծիք արտաքին իմաստնոց եւ վարդապետաց եկեղեցւոյ։ Զի ոմանք ասեն զհոգին յառաջ գոյանալ քան զմարմինն։ Եւ ոմանք զմարմինն քան զհոգի։ Եւ սոքա երկոքեանս խոտելի են եկեղեցւոյ։ Զի որք հոգի յառաջ ասեն գմյանալ՝ զայս դնեն պատճառ, եթէ յէակքս իմանալիքն յառաջ ստեղծան զան զզգալիքս. ապա եւ ի մարդոյն էութիւն հոգին յառաջ է քան զմարմինն։
       Եւ որք զայս ասեն՝ հետեւին մոլորութեանցն Պղատոնի մարմնափոփոխութեանցն . որ ասէ քաղաք յերկինս. եւ հոգիք անդ ժողովեալ իբրեւ զզօր եւ զդասս։ Եւ ունին առաքինութիւն պաշտմանց։
       Եւ որք ծուլանան, սողոսկեալ անկանին յերկիր ընդ մարմին մարդոյ շաղապատեալ։
       Եւ յայնմանէ փոխեալ ի կենդանւոյ մարմի եւ ի տունկս, եւ ապա ի մարդն դարձեալ։
       Զոր ընդ դերեւս հանէ սուրբն Գրիգոր Նիւսացին ի գիրս կազմութեան այսպէս եթէ, որք զհոգին յառաջ ասեն գոյանալ քան զմարմին մարդոյ. որ է համանման բանականութեամբ. եւ է ի նեռքոյ երկնային կենաց՝ զի մարմնաւոր է։
       Այլ արդ ի մարմնի առաւել մեղանչէ քան յերկնային կեանս. վասն որոյ անկանի ի զգայական մարմին որպէս ասեն՝ որ ներքո՛յ է մարդոյն՝ ե ւ համանման ախտիւք զի զգայական է։ Այլ ա՛րդ ի յանբանսն ո՛չ է առաքինութիւն որով սրբի ի մեղաց . ապա պարտ է զի փոխեսցի ի ներքինն իւր որ է տունկն. եւ նման կենդանւոյն զի աճէ՛։ Այլ արդ՝ ի տունկն ո՛չ կարէ սրբիլ. այլ անկանի յանշունչն, որ ներքո՛յ է տնկոյն, եւ նման նոր ա զի մարմին է։ Կարգաւո՛ր է ապա՝ զի յանշնչոյն փոխեսցի յանէն եւ յանգոյն. որ մերձակայ եւ ներքո՛յ է անշունչ մարմնոյն։
       Եւ թէ ասեն՝ եթէ մեք ի տնկոյն ասեմք դարձեալ ի մարդն փոխիլ եւ ո՛չ յանշունչն։
       Ասեմք այռ այս եթէ որպէս դու օրէնս եդեր փոխանցիլ ի բարձրագ ունէն ի նուաստագոյն կեանս վասն մեղաց։ Այլ արդ եթէ փոխի ի տնկոյն ի մարդն, վատթար է մարդոյն կեանք քան զտնկոյն. ուստի ի մեծագունէն ի նուաստն փոխեցաւ։ Եւ եթէ այս սուտ է հարկ է ասել քեզ կամ մնալ ի թուփն, կամ փոխնլ յանէն եւ անգոյանալ որպէս ցուցաւ։
       Եւ այժմ պատաս խանեսցուք այնմ որ ասեն՝ յարարածքսզիմանալիս յառաջ ստեղծեալ քան զզգալիս։
       Ասեմք եթէ՝ ամենայն արարածք համանգամայն գոյացան յարարչէն. եւ ո՛չ մի զկնի միոյ. ըստ այնմ որ ասէ Մովսէս. «Ի սկզբանէ արար Աստուած զերկինս, եւ ապա զերկիր»։
       Եւ Դաւիթ ասէ. «Ի սկզբանէ Հէր զեր կիր հաստատեցեր. եւ ապա զերկին»։ Իսկ որ ի զ օրն ասեմք ստեղծեալ զարարածս, այս զկարգ եւ զդասն նշանակէ մի քանզի յետոյ. այլ ստեղծումն համանգամայն եղեւ։ Այսքան առ նոսա, որք զհոգի յառաջ ասեն քան զմարմին։
       Իսկ որ զմարմին յառաջ ասեան քան զհոգի, վկայ ածելով զՄովսէս որ ասէ եթէ՝ էառ զհողն եւ շինեաց մարմին. եւ յետոյ փչեաց ի նա զշունչն կենդանի, որ է կենդանարար հոգին։ Եւ դարձեալ՝ յիւրաքանչիւր կազմուած մարդոյ՝ յառաջ է մարմինն քան զհոգին Խ աւուրբ կամ Ձ։
       Պատասխանեմ առ այս եթէ՝ փչումն ո՛չ զբանական հոգին ասեն սուրբ հարքն. զի մարդ ասելով զհոգի եւ զմարմին նշանակեաց. եւ զմարմին նշանակեաց. եւ զմարմինն զի ի նիւթոյ է՝ ի հողոյ ասաց. այսինքն ի դ տարերաց որ է ի հողն. եւ զհոգին ո՛չ նշանակեաց թէ ուստի՞ է. զի յանէից է ստեղծումն նորա։
       Եւ արդ ի կատարեալ մարդն հոգւով եւ մարմնով՝ փչեաց զշնոր հաց հոգի ի մարդկայինսն ազգ. եւ ունէին որ քան յանմեղութեան էին. եւ կորուսին ի մեղանչելն։ Ըստ այնմ. «Մի՛ մնասցէ հոգի իմ ի դոսա վասն լինելոյ դոցա մարմին»։
       Եւ դարձեալ զնոյն շնորհաց հոգին յետ յարութեանին փչեաց յառաքեալսն ասելով. «Առէք հոգի սուրբ»։
       Եւ դարձեալ՝ եթէ տամք զփչումն՝ բանական հւգւոյն ըստ ոմանց, եւ այսու յետոյ իմանալ զհոգին քան զմարմինն մեղանչումնէ ճշմարտութեան ըստ ե եղանակի։
       Նախ եթէ վասն մարմնոյն եղեւ հոգի զի շարժեսցէ զնա. ապա անա՛րգ է հոգին քան զմարմին որ վասն նորա եղեալն է. եւ մեծ եւ պատուական է մա րմինք քան զհոգի։
       Որպէս այն զի ասէ առաքեալն. «Վասն որոյ ամենայն ». այսինքն վասն Աստուծոյ են ամենայն արարածք։ Այլ արդ անարգ է արարածք քան զարարիչն։
       Եւ ասի զմարդոյն թէ վասն նորա է ամենայն. այսինքն անասունք եւ բոյսք. եւ անարգ է բոյսք քան զանասում. եւ անասուն քան զմարդ։
       Եւ Տէրն ասէ. «Ոգի առաւել է քան զկերակուր. եւ մարմին քան զհանդերձ ». զի սոքա վասն պիտոյից հոգւոյ եղեն։ Այսպէս եթէ հոգի յետոյ ստեղծաւ վասն մարմնոյն, անարգ է քան զմարմին բաղադրեալ ի հոգւոյ եւ ի մարմնոյ. ո՛չ է պարտ Բ լինիլ սկիզբն. այլ մի էութ եանն մի է սկիզբն։
       Երրորդ՝ զի թէ հոգին յետոյ է քան զմարմին, լինի ինքն առ ինքն խեղ եւ անկատար։
       Չորրորդ՝ զի լինի առ ինքն հակառակութիւն, թէ ո՞ է երէց եւ կրտսեր առ ինքն։
       Հինգերորդ՝ զի տկարութիւն է զօրութեանն Աստուծոյ՝ եթէ զմի էութիւն ըստ մասին յայլ եւ այլ ժա մանակս գործեաց։ Այսպէս եւ ի կազմուած իւրաքանչիւր մարդոյ ո՛չ է մարմին յառաջ քան զհոգի որպէս ցուցանելոց եմք։
       Իսկ վարդապետք ուղղաձեւութեան՝ յանդիմանեալ զերկոսին կողմանց ստախօսութիւն, ո՛չ զհոգի յառաջ քան զմարմին ասեն ստեղծեալ, եւ ո՛չ զմարմին քան զհոգի։ Այլ ի միասին համանգամայն ստեղծեալ. ո՛չ ժամանակաւ յառաջ եւ յետոյ, եւ ո՛չ բնութեամբ. այլ մի է սկիզբն միոյ գոյութեան մարդոյն։ Եւ որպէս ընդհանուր մարդկութիւնս լրիւ էացաւ ի տեսութիւնն Աստուծոյ յորչափութիւնն եւ ի թիւն։ Այսպէս եւ այժմ իւրաքանչիւրքն յառաջ եկեալ համանգամ այն գոյութեամբ, լնուն զայն թիւն՝ որ նախ էր ի տեսութիւնն Աստուծոյ։
       Եւ թէ ոք ասիցէ, զի՞նչ է այն մի սկիզբն գոյութեան մարդոյ։
       Պատասխանեմք եթէ, սերմնական զօրութիւնն որ է ի մեզ, նոյն է սկիզբն գոյութեան մարդոյ։
       Զի է՛ սկիզբն նիւթական մարմնոյ կազմուածոյն. եւ է ս կիզբն՝ ծննդեան հւոգւոյ։ Եւ թէ որպէս, ասելի է թէ, ի սերմնական զօրութիւնն տեսանի երկու իր։
       Նիւթ մարմնական. եւ ազդումն արարչադիր հրամանին որ ասաց. «Աճեցէք եւ բազմացարուք»։
       Ա՛րդ՝ ի նիւթոյն լինի կազմուած մարմնոյն. եւ յազդու հրամանէն գոյացութիւն հոգւոյն։
       Եւ ա յսպէս մի է սկիզբն միոյ գոյութեան մարդոյն։
       Եւ թէ ոք ասիցէ, զի՞նչ է այս որ յետ խ, կամ ձ աւուր ստեղծանի բանական հոգին։
       Պատասխանեմք եւ ասեմք թէ, ո՛չ է հոգին յետոյ. ո՛չ ժամանակաւ եւ ո՛չ բնութեամբ. այլ դասիւ եւ կարգաւ։ Զի կազմողական զօրութիւնն որ է՛ ի նիւթն՝ ա զդումն առեալ յարարչադիր հրամանէն, նախ կազմէ եւ պատրաստէ զնիւթն առ ի յընդունելոյ զտնկականն. եւ ապա զզգայականն. յետ որոյ զբանականն ի ծագմանէն Աստուծոյ։
       Եւ այս ո՛չ է ժամանակաւ յետոյ ըստ երից պատճառաց։
       Նախ՝ զի նիւթն այն ունի առ ինքն բնական զկենդանութիւն տնկա կանին. եւ տնկականն մասնէ զգայականին. եւ զգայականն բանականին. եւ սոքա ո՛չ որոշին ի բոլորէն. զի մի են էութեամբ ի մարդն թէպէտ այլ են ներգործութեամբ. թէպէտ այլ են ներգործութեամբ։
       Երկրորդ՝ զի զօրութեամբ ունի զհոգին յինքեան ծածկեալ. որ յետոյ ներգործութեամբ երեւի։
       Եւ թէ ասէ ոք, ո՞րպէս է բանական հոգին նախ զօրութեամբ եւ յետոյ ներգործութեամբ։
       Ասեմք եթէ՝ ի կողմանէ նիւթո՛յն կարելի է ասել. զի զոմն ունի, եւ զոմն ընդունի. այսինքն զտնկականն ունի , եւ ընդունի զբանականն։ Զի զօրութիւն ունի այս նիւթ ընդունել զբանականն. զոր նիւթ անասնոցն ո՛չ կարէ ընդունել։ Այլ ի կողմանէ հոգւոյն զօրութեամբ ո՛չ է ի սերմն այն ըստ ինքնութեան բոլորին. այլ ըստ ինքնութեան մասին. որ է տնկականն եւ զգայականն։
       Երրորդ՝ եւս յայտնի է. զի ընդ նիւթոյ կազմութեանն համանգամայն է եւ երեւումն ոգւոյ. զի յորժ ամ անկատար է նիւթն, միայն կերակրիլն երեւի ի նմա։ Եւ յորժամ կազմի զգայութիւնն, շունչն երեւի ի նմա։ Եւ յորժամ ձեւանայ ի կերպ մարդոյ, յայնժամ բանական հոգին երեւի ի նմա ի խնամոցն Աստուծոյ։ Եւ այս կազմողական զօրութեանն է որ նախ պատրաստէ զնիւթ առ կեանքն. եւ ապա ի զգայութիւնն. եւ ապա ի բանաւորութիւնն։ Եւ մանաւանդ զի բնութիւնն յանկարծակի ո՛չ կարէ ներգործել. այլ սակաւ սակաւ հետեւելով յանկատարէն ելանէ ի կատարեալն։ Ապա ուրեմն համանգամայն ի միասին է հոգւոյ եւ մարմնոյ լինելութիւնն։
       Եւ օրինակ այսմ։ Որպէս ի ծագել արեւուն՝ նախ նշոյլքն երեւին եւ ապա յետոյ արեգակն։
       Այսպէս եւ բանական հոգւոյն նշոյլք է զգայականն եւ տնկականն։ Եւ կամ որպէս զօրք թագաւորի՝ նախ հասանեն յիջեւանն, եւ թագաւորին ասի իջեւանն թէպէտ յետոյ գայ։ Այսպէս եւ հնազանդեալ զօրք հոգոյն՝ զգայականն եւ տնկականն է. եւ նոքօք է հոգին ի մարմինն։
       Այս օրինակ առաջնոյն։
       Եւ դարձեալ՝ որպէս հատն ցորենոյ ունի առ ինքն զօրութեամբ զխոտն եւ զծաղիկն եւ զհասկն. եւ սոքա համանգամայն են ի հատն այն զօրութեամբ. որ յետ ժամանակաւ ըստ դասի երեւին։ Նոյնպէս իմա եւ զհոգին։
       Այս օրինակ երկրորդին։
       Եւ զոր օրինակ՝ տունկ ի յերկրի տնկեալ՝ նախ դալարի. եւ յորժամ հաստատի ծաղկի. եւ յորժամ եւս հաստատի՝ ապա պտղաբերի։ Այսպէս եւ հոգին ընդ անկատար նիւթոյն ունի զկերակրիլն. եւ յորժամ հաստատի զգայութեամբն ծաղկի. եւ յեւս հաստատիլն՝ բանականութեամբ պտղաբերի ի վերին խնամոցն որպէս պտուղն այն յարեգակնէ։ Եւ կամ որպէս պատկերագործ մինչ զոտն եւ զձեռն նկարեն՝ ո՛չ երեւի պատկեր մարդոյ. այլ ոտից եւ ձեռաց։ Եւ յորժամ ձեւանայ դէմքն, ի նոյն ժամ եւ ի յինքեան պատկերն մարդոյ։ Այսպէս եւ բանական հոգին համանգամայն երեւի ընդ ձեւանալ մարմնոյ։
       Այս օրինակ երրորդին։
       Եւ համանգամայն երեւի ասեմ՝ զոր օրինակ նիւթն յն ունի առ ինքն ծածկեալ զմասունս մարմնոյ. զձեռս եւ զոտս, զմիս եւ զմազ, որ յետոյ երեւին ի նմանէ։ Այսպէս եւ հոգին է ի նմա ծաղկեալ, եւ յետոյ յայտնի ըստ կարգի։
       Նախ տնկականն. եւ ապա զգայակա նն. եւ ուր սոքա երեւին ի հրամանէն Աստուծոյ, երեւի եւ անդ բանականն։ Եւ կամ որպէս ծնեալ մանուկն ունի առ ինքն ծածկեալ զհոգին. այլ նա կերակրի եւ ապա զգայ. եւ յեհոյ խօսի։
       Այսպէս եւ զներքին կեանս յարգանդին իմա։
       Եւ թէ ոք ասիցէ, ուստի՞ գտանեմք եթէ ունի զկենդանու թիւն հիւթն այն։
       Ասեմք եթէ՝ ի Զ իրաց։
       Նախ՝ զի ի կենդանի մարմնոյ է յառաջ եկեալ։
       Երկրորդ՝ զի կենդանի է եւ յառաջ եկեալն։
       Երրորդ՝ զի ի կենդանի երկիր անկանի։
       Չորրորդ՝ զի ո՛չ է այն մեռելութիւն միայն՝ որ բանականն կամ շունչն պակասի. այլ եւ որ տնկականն պակ ասի. որպէս քար. ա՛յն է իսկապէս մեռեալ։ Այլ այժմ տնկականն գո՛յ ի նմա թէպէտ ո՛չ շունչն եւ ո՛չ բանն։
       Հինգերորդ՝ զի ունակութիւնն նախ է քան զպակասութիւնն. զի ուր ո՛չ է ունակութիւն, եւ ո՛չ է անդ պակասութիւն։ Ապա ուրեմն հիւթն այն, նախ ունի զկեալն որ է՛ ունակութի ւն. եւ ո՛չ զպակասն որ է մեռելութիւն։
       Վեցերորդ՝ զի զգործն կենդանւոյն տեսանմեք ի նա որ է ջերմութիւն, շարժութիւն, եւ ներգործութիւն. որ երեւի ի կազմելն զհիւթն։ Ապա ուրեմն ունի բնականապէս զկենդանութիւն։
       Եւ թէ ոք ասիցէ , յորժամ ունի զկենդանութիւն սերմն այն՝ ընդէ։ ր ի վիժումն մեռանի։
       Պատասխանմեք եթէ դ իրաց պակասութիւն, խափանէ՛ զկենդանութիւն նորին։
       Նախ՝ թէ խանգարեալ իցէ սերմն։
       Երկրորդ՝ պակասութիւն սերմանողին։
       Երրորդ՝ անպատշաճ տեղիք սերմանն։
       Չորրորդ՝ անդէպ ժամանակն։
       Զայս եւ ի վերայ սերման հատո՛յ է իմանալ։ Թէ ժամանակն ցուրտ է կամ ջերմ։ Եւ երկիրն գէջ կամ չոր. եւ սերմն հոտեալ կամ աղանձեալ. եւ սերմանօղ ո՛չ լինի կամ ոչ սերմանէ։ Վասն ո՛չ բուսանի։
       Ասեմք թէ՝ ամենայն սերմն ունի զջերմութիւնն եւ զգիճութիւն ամոքեալ յինքեան։ Այլ արդ՝ գիճութիւն ջրոյ զջերմ եւ զչոր վնասէ, եւ ջերմութիւն հրոյ զգէջն, եւ լինի անպտուղ։ Դարձեալ՝ ջերմ եւ գէճ չափաւորեալ է ի նիւթն այն. եւ որ արտաքուստ մտանէ՝ անչափութեամբն վնասեսցէ՛ զսերմնական զօրութիւնն ընդ նիւթոյն։
       Եւ թէ ոք հարցանէ, ընդէ՞ր է զի ամենայն սերմն ի մէջն է։
       Պատասխանեմք եթէ՝ ոմանք յարմատս ունին զսերրմն. ոմանք ի ծայրքն. կէսք ի տերեւն. այլք ի կեղեւն. թէպէտ եւ սոցա սերմնական զօրութիւնն է՛ ի մէջն, այլ առաւել կենդանւոյն։
       Եւ այս ասն երեք պատճառի։
       Նախ՝ վասն ի մէջն գոլով հաւասարապէս հուպ յամենայն մասացն զօրութիւն առնլոյ։
       Երկրորդ՝ ի մէջն գոլով՝ մի վնասեսցի յարտաքին պատահարից։
       Երրորդ՝ զի զօրութեամբ է նիւթն պա՛րտ է ծածուկ գոյ, զի ներգործութեամբ երեւեսցի։
       Ծանիր եւ զայս. զի բազում զարմանագործութիւն գոյ ի սմա։
       Նախ՝ զի զնման եւ զաննմանն ծնանի. որպէս հատն զցորեանն եւ զծեղ։
       Երկրորդ՝ զի զամենայն մասու նս համանգամայն առ ինքն ունի։
       Երրորդ՝ զի զկենդանութիւն ունի եւ ո՛չ երեւի։
       Չորրորդ՝ զի զօրութիւն է, եւ յետոյ ներգործութեամբ փոխի։
       Հինգերորդ՝ զի նիւթն հատանի, եւ զօրութիւնն ո՛չ։
       Վեցերորդ՝ զի յապականեալ նիւթոյն՝ զօրութիւն կենագործի։
       Եօթներորդ՝ զի մի գոլով սկիզբն ենթակային եւ կենդանութեանն որպէս ասացաք։
       Եւ բազում եւս այսպիսիս։
       Եւ թէ ասիցէ ոք, ապա երեւի թէ եւ բնական հոգին ի ծնողացն հատանի կամ գոյանայ։
       Ասեմք թէ ո՛չ բնաւ։
       Միտ դիր. Նիւթ մարմնոյն է ի ծնողացն. այլ հոգին ո՛չ է ի ծնողացն։ Այլ ի հրամանէն Աստուծոյ գոյանայ եւ երեւի։
       Եթէ տնկական. եթէ զգայական. եւ եթէ բանական։
       Այլ եւ հատումն ամենեւին ո՛չ ասի հոգւոյն. ո՛չ տնկականի եւ ո՛չ զգայականի եւ ո՛չ բանականի։ Այլ հոտումն նիւթոյն է եւ ո՛չ հոգւոյն վասն գ պատճառաց։
       Նախ՝ զի անմարին է հոգին. վասն որոյ ո՛չ հա տանի. ո՛չ տնկականն. ո՛չ զգայականն. եւ ո՛չ բանականն։
       Երկրորդ՝ զի հատեալն ապականի. այլ հոգին անապական է եւ անմահ։
       Երրորդ՝ զի հատեալն մասնաւորի. այլ ընդ ծնանիլ զաւակին՝ ոչ ինչ պակասի ի ծնօղն. բան, կա մշունչ, կամ կենդանութիւն. այլ բոլորն ի ծնօղն եւ բոլորն ի ծնեալն։
       Ապա ուրեմն հոգին ո՛չ հատանի եւ ո՛չ գոյանայ ի հոգւոյ որպէս մարմին ի մարմնոյ։
       Այլ հատանի նիւթն ունելով առ ինքն զբոլոր կենդանութիւն. եւ լինի նիւթ այլ մարմնոյ նովին կենդանութեամբն զոր ունի առ ինքն։ Որպէս ճիւղ հատեալ ի ծառէ եւ տնկեալ յերկրի, ճիւղն է հ ատեալ ի ծառէն, այլ կենդանութիւնն ո՛չ. ուստի յայտ է զի տնկեալ ճիւղն նոյն կենդանութեամբն բուսանի զոր ունի առ ինքն։
       Եւ թէ ասիցէ ոք. արդ յայտնեա, նախախնամութեա՞մբ է լինելութիւն հոգւոյ, թէ ստեղծմամբ։
       Ասեմք առ այս. զի թէպէտ այլ է գործ ստեղծման եւ այլ նախախնամո ւթեան. զի ստեղծանելն է առնել իր ինչ ի յոչընչէ. եւ նախախնամելն՝ զեղեալն փոխանորդութեամբ ի նոյն տեսակն պահել։
       Այլ արդ՝ նախախնամութեամբ է տնկականն եւ զգայականն. որք փտելով եւ զնմանս ծնանելով պահեն զնոյն տեսակն։ Իսկ բանականս մարդ ո՛չ ամենեւին նախախնամութեամբ. զի հոգին ո՛չ ի ծնողաց, այլ ի շնորհացն Աստուծոյ պագեւի։ Եւ ո՛չ ամենեւին ստեծմամբ. զի մարմինն նախախնամութեամբ փոխանորդի։
       Դարձեալ՝ ո՛չ հեռի է ի նախախնամութեանց, եւ ո՛չ հեռի ի ստեղծմանց. այլ է ի մէջն։
       Զի նախախնամութեամբ ունի զտնկականն եւ զզգայականն. եւ ստեղ ծմամբ զբանական հոգին զպատկերն Աստուծոյ,
       Եւ դարձեալ՝ նոյն ինքն բանական հոգին ո՛չ նոր ստեղծումն է եւ ո՛չ հին։ Ո՛չ է հին, զի ըստ իւրաքանչիւր մարմնոյ համանգամայն ստեղծանի հոգին։ Եւ ոչ նոր, զի եւ նոյն ի սկզբանէ հրամանն արարչադիր առանց տկարութեան նեգործէ մինչ ի կատարած. եւ ըստ իւրաքանչիւր հոգւոյ՝ նոր հրաման ստեղծանելոյ ո՛չ արձակի։
       Եւ թէ այդպէս է, ուրեմն ի հրամանն Աստուծոյ ո՛չ է նոր. այլ ի գոյացութիւնն իւր նոր է։ Ապա ուրեմն բանական հոգին նախախնամութեամբ է եւ ստեղծմամբ։ Նախախնամութեամբ՝ ո՛չ որպէս փտելով կամ ծնանելով զմարմին ի մարմնոց. այլ յառաջ բերէ զպատկերն իւր որպէս ինքն գիտէ։ Զի թէպէտ մի իր է նախախնամութիւնն Աստուծոյ առ արարածս, այլ զամենայնս ո՛չ միապէս պահէ եւ նախախնամէ։ Եւ ստեղծմամբ զի ըստ գոյութեան իւրոյ շնորհօքն Աստուծոյ նո՛ր պարգեւեցաւ ընդ լինելութեան մարմնոյ։
       Եւ դարձեալ պարզ եւ յայտնի, այսպէս ասէ սուրբն Գրիգոր Նիւսացին եթէ, բանականին շնորհ ընդ լրումն մարդկութեանս թա՛փ է անց ի տեսութիւնն Աստուծոյ՝ որքանութիւնն եւ որպիսութիւնն. բանիւն որ ասէ. «Արար Աստուած զմարդն ի պատկեր իւր ». այսինքն զբոլոր մարդկային բնութիւնս յառաջ եկեալ առնու զնոյն պատկերին շնորհ ի ծագմանէն Աստուծոյ. եւ լնուն զնոյն թիւ որքանութեան զոր ետես Աստուած նախ քան զլինիլն աշխարհի որպէս ասէ առաքեալն։
       Զոր օրինակ՝ արուեստաւոր ոք կամիցի դրօշել ի քարեայ պատկեր, նախ նկարէ՛ ի միտս իւր զձեւ պատկերի ն. եւ ապա հատանէ զքարն եւ տաշէ՛ եւ դրօշմէ՛ զկերպի ըստ այնմ նմանութեանն որ էր միտս ձեւացեալ։
       Նմանապէս եւ արուեստաւորն Աստուած նախանկար տեսութեամբն ունի ի միտս իւր նախ քան զլինիլն մարդոյն՝ զորպիսութիւնն. զորքանութիւնն եւ զայլն. իսկ արուեստն որ է արարչադիր հրամանն, ազդէ՛ ի նիւթն. եւ զի անկատա՛ր է նիւթն, անկատար տայ եւ նմա հոգի զտնկականն։ Եւ յեւս աճիլն՝ տայ զշնչականն։ Եւ ի կատարիլ մարմնոյն՝ հեղու ի նա զհոգի բանական ըստ նախատես գաղափարի այնորիկ որ էր ի միտս արարչին յառաջ քան զլինիլն աշխարհի։
       Ապա ուրեմն գործ նա խախնամութեան է զիւրաքանչիւր ոգի յառաջ ածել. եւ նախատպին պատկերակից առնել։ Իսկ յառաջ ածեալն նոր գոյացաւ։ Ապա ուրեմն յայտնի է հարցումնդ։
       Եւ թէ ոք ասիցէ, վասն է՞ր նախ զտնկականն տայ եւ ապա զբանական հոգին։ Ա՛րդ՝ է այսմ կրկին պատճառ։ Նախ բանական, եւ երկրորդ բարոյական։
       Եւ բնական է, զի յանկատարէն ի կատարեալն ելանէ. որպէս աստիճանաւ ի գլուխ սանդղոյն. եւ ի սակասուն ի բազումս. այսպէս եւ հոգի։
       Իսկ բարոյականն այս ինչ է. զի զպատկերն արարչական եւ զառաջին կեանս դրախտին կորուսաք, եւ զանասնեղէն պատկերն եւ զերկրորդ եւ զախտա ւոր կեանս ընտրեցաք։ Յիրաւի շրջեցաւ ի մեզ եւ լինելութիւն հոգւոյն։ Եւ ըստ անասնոցն հաւասարութեան նախ գոյանայ անասնականն որ է տնկականն եւ զգայականն. եւ յետոյ բանականն։
       Եւ թէ ոք ասիցէ, երեւի ապա թէ գ հոգի է ի մարդն զանազանութեամբ էացեալ։ Ոմն նախախնամութեամբ. որպէս տնկականն եւ զգայականն. եւ ոմն ստեղծմամբ. որպէս բանականն։
       Ասեմք առ այս թէ՝ ո՛չ են գ հոգիք ի մարդն. այլ գ զօրութիւնք են հոգւոյ։ Իսկ հոգի մի է մարդոյ ի միոյ նախախնամութեան յառաջ բերել. յանկատար նիւթն եդեալ զտնկականն եւ զզգայականն. եւ ի կատարեալն զ հոգի բանական ծագեալ։ Թէպէտ յայլ եւ այլ ժամանակս երեւին սոքա. այլ մի են էութեամբ։ Եւ որպէս տեսանին՝ այլ եւ այլ հոգիք են սոքա յայլ եւ այլ տեսակս։
       Այսինքն բանականն ի մարդն. եւ զգայականն յանասուն. եւ տնկականն ի բոյսս։ Այլ ի մարդն ո՛չ է պարտ ասել զհոգի. այլ մի հոգի եւ գ զօրութիւն։ Նոյնպէս եւ ի զգայականս ո՛չ է պարտ ասել բ հոգի. այլ բ զօրութիւն։ Իսկ զտնկականն ի տունկն ո՛չ է պարտ ասելզօրութիւն. այլ հոգի է տնակական։ Եւ յայտ ուրեմն է՝ թէ մի է հոգի մարդոյն։
       Եւ այս վասն բ պատճառի։
       Նախ՝ զի մի գոյութիւն է մարդն եւ մի կենդանի. մի հոգի է միոյ մարդոյ եւ մի կենդանութիւն։
       Երկրորդ՝ զի թէ այլ եւ այլ էր հոգի, ի յայլ հոգւոյ տեղիս ո՛չ բնակէր այլ հոգի որպէս յայլոյ կաղապար. եւ այլ դրօշած ի յայլ կնիք. այլ մի է. վասն այն որ յետոյ երեւի, յառաջնոյն խառնուածն կարէ՛ բնակիլ։ Ապա ուրեմն մի է էութիւն հոգւոյ ի մարդն։
       Այլ զանազան զօրութիւն ի զանազան ներգործութեանցն երեւի. որ է աճիլն. զգալն. եւ խորհիլն։
       ԶԻ մի եւ նոյն հոգին ըստ այնմ որ ազդէ տնակակն ներգործութիւնն որ է կերակրական. աճողական. եւ ծննդական. կոչի տնկակա։ Եւ ըստ այնմ որ ներգործէ ի զգայարանս, կոչի զգայական։ Եւ ըստ որում իմանայ եւ խորհի, կոչի բանական հոգի. որպէս այլ ուր բաժանի ի տեսողական զօրութիւնն. եւ յիմացականն. եւ ի յիշողականն. մնալով անբաժանելի ներգործէ ի նոսա։ Նոյնպէս եւ ասա իմա։ Իսկ թէ զսոսա գ տեսակս ասես, կամ զօրութիւնս, կամ մ ասունս բանական հոգւոյն, մի է տեսութիւնն։
       Այլ արդ՝ օրինակաւ տեսցուք զմիութիւն հոգւոյն։ Եւ զոր օրինակ՝ ի զգայականն գոյ տնկականն, այլ մի է հոգի զգայականին եւ ո՛չ բ։ Այսպէս եւ սոքա գոն ի մարդն, այլ մի է հոգի մարդոյ եւ ո՛չ երեք։
       Եւ զոր օրինակ՝ մի է էութիւն իմ ացման, այլ ի ե զգայութիւնս բաժանի ըստ ներգործութեանն։
       Այսպէս մի է էութիւն հոգւոյն ըստ ինքեան, եւ յերիս բաժանի ըստ ներգործութեան։
       Եւ զոր օրինակ՝ մի է բոլոր մասամբ իւրով. այսպէս մի է բոլոր հոգի, եւ սոքա մասունք նորա։
       Եւ որպէս ասէ Արիստոտէլ զերեք թիւն՝ որ մի ունի զէութիւն իւր. այլ երկուքն եւ մինն մասունք են նորա։ Զի յորժամ ասես մին՝ այս առաջին մասն է երրորդին. եւ երկուքն երկու մասն։
       Եւ յորժամ ասես գ, յայնժամ զառաջին թիւսն ունելով յինքեան՝ կատարումն եղեւ նոցա։ Այսպէս եւ զգայականն եւ տնկականն մասունք են բանա կանին՝ նախ եդեալ ի մարմինն. եւ յորժամ բանականն հեղի ի մարմինն, յայնժամ եւ սոքա հեղին ընդ նմա. զի զօրութիւնք եւ ասունք են նորա ըստ օրինակի նախասացեալ երրորդ թուոյն։ Եւ յայնժամ զգայականն եւ տնկականն ո՛չ ունին զներգործութիւն իւրեանց ի կազմողական զօրութե նէն այլ ի նոյն ինքն ի հոգւոյն։ Եւ նա հոգին է որ զզգայական եւ զտնկական զօրութիւնն ի գործ ածէ միայն ի մարմինն որքան է ի մարմնի։
       Իսկ զերրորդ գործն որ է իմանալն եւ բանաւորլին, ունի հոգին եւ յետ անջատելոյն ի մարմնոյն։
       Եւ օրինակ այսմ դարձեալ տես զնշոյլս արեգակ անն. որ նախ երեւի՝ եւ ապա արեգակն։
       Եւ յորժամ ծագէ արեգակն, յայնժամ եւ նշոյլքն իւր ընդ իւր ծագեն եւ ինքեամբ լուսաւորեն զմեզ որպէս նախ նշուլիւքն։
       Եւ յորժամ բաժանի արեգակն ի մէնջ, նշոյլքն իւր անբաժանելի են ի նմանէ։ Այսպէս իմա եւ զբանական հոգւոյն. որ ի մարդն մի է եւ զանազանապէս ներգործէ։
       Եւ թէ ասիցէ ոք , ո՞րպէս է մի, զի ահա ի մահուանն բաժանին ի նմանէ։
       Ասեմք առ այս, եթէ եւ յետ մահուան ո՛չ բաժանին սոքա ի հոգւոյն ըստ էութեան. զի մի է էութիւն սոցա։ Այլ ըստ ներգործութեան. զի ո՛չ է մարմին՝ ո՛չ կարէ ներգործել։ Եւ ա յսպէս ո՛չ է բաժանեալ ի հոգւոյն, այլ ի մարմնոյն։
       Եւ թէ ասիցէ ոք, երեւի ապա թէ հոգին ինքն առ ինքն նախկին է եւ յետոյ եթէ մի է հոգի։
       Ասեմք առ այս, թէ մի է հոգի հաւաստեցաւ. եւ ո՛չ է ինքն ինքեան առաջին եւ վերջին. զի մի էութեան՝ առաջին եւ վերջին ո՛չ է. այլ ըստ ներգործութեան. զի ըստ առաջին եւ վերջին զօրութեանն՝ առաջին եւ վերջին ներգործէ։
       Եւ թէ ասցէ ոք, երեւի ապա թէ առաջին զօրութիւն հոգւոյն տնկականն է՝ եւ վերջին բանականն որ է յոյժ անպատշաճ։
       Ասեմք առ այս, եթէ բանականն առաջին է ըստ պատուոյ քան զզգայականն. եւ զգայա կանն քան զտնկականն։ Այլ հակադարձեալ սոքա ըստ կարգի եւ ըստ դասու՝ յառա՛ջ է տնկականն քան զզգայականն, եւ նա՛ քան զբանականն ի յերեւումն. այլ էուծեամբ համանգամայն են. որպէս անդ ուրեմն ասացաք վասն հոգւոյ եւ մարմնոյ։ Այսպէս իմա՛ եւ աստ վասն հոգւոյ եւ զօրութեանց նորա։
       Եւ թէ ոք ասիցէ, երեւի ապա թէ յառաջագոյն է հոգի քան զմարմին, եւ յետոյ մասամբ երեւի։ Ասեմք առ այս թէ, օն ի բաց տար ի մտաց քոց զհեթանոսական կարծիս. զի ո՛չ է հոգի յառաջ քան զմարմին. եւ ո՛չ մարմին նախքան զհոգի որպէս ի սկիզբն ասացաք։։ Այլ է նախ էացեալ ի բա նն Աստուծոյ, եւ համանգամյն ընդ մարմնոյն երեւեալ ի պարգեւաց այնմ նախատես բանի։
       Եւ թէ զտեսութիւնս զայս կարծես էութիւն հոգւոյ ըստ որում է հոգի, ապա ո՛չ միայն ետես զհոգի, այլ եւ զմարմին՝ եւ զիւրաքանչիւրոց ընտրութիւն, եւ զհամար հերաց եւ զթիւն աստեղաց. եւ սոքա յետոյ են գոյացեալ ըստ կամաց տեսողին։ Այսպէս եւ հոգի ըստ կամաց խնամողին յետոյ պարգեւեալ ըստ թուոյ ծննդեան իւրաքանչիւր մարդոյ որպէս ինքն գիտէ։ Այսքան առ այս։