Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Զսուրբն Աստուածն ո՞վ է ասացեալ.
       Պատասխանի.
       Յովսէփ արեմաթացին։ Զի այսպէս ասէ նեքտառիոս հայրապետն Հռօմայ թէ՝ չէր հնար ի ջուցանել զմարմինն Տեառն ի խաչէն վասն փայլատակմանցն ի խոցուածոյն։ Ապա ի բացեայ կացեալ եւ զձեռս համբարձեալ ասէ, Սուրբ Աստուած եւ հզօր Սուրբ եւ անմահ որ խաչեցար վասն մեր ողորմեա մեզ։ Եւ զայս երիցս ասացեալ՝ էջ մարմինն սուրբ ի վերայ բազկացն Յովսեփայ։
       Եւ սոկրատ պատմագիրն ասէ թէ՝ մեծն Իգնատիոս Աստուած ազգեացն ետես երկնային զօրս. եւ լուաւ ի նոցանէ. եւ կարգեաց յեկեղեցիս Անտիոքայ յառաւօտն երւ յերեկոյն զսուրբ Աստուած խաչեցար ասել։
       Եւ Յօհան Ոսկեբերանն կարգեաց յաւուրն երիցս անգամ սուրբ Աստուած ասել։
       Եւ սուրբն Կիւրեղ Աղէքսանդրու Հայրապետն ի ժողովն Եփեսոսի ասաց զմիածին որդին Ժ մամուտն։ Եւ զսուրբ Աստուածն խաչեցար։ Եւ այսպէս գրէ՝ Եսայի ետես զՔրիստոս նստեալ յաթոռ որ է խաչն. եւ երգէին զերեքսրբեանն։ Եւ վկայ մեզ Յօհան աւետարանիչն որ ասէ՝ «Զայս ասաց Եսայի զի ետես զփառս նորա եւ խօսեցաւ վասն նորա»։
       Վասն որոյ ի սրբոյն Կիւրղէ կարգեալ ասեմք զսուրբ Աստուածն ի դէմս որդւոյն։
       Այլ եւ Պետրոս Անտիոքայ եւ Տիմօթէոս Աղէքսանդրու հրամանաւ Յուստիանոսի կայսեր՝ հաստատեցին ի սուրբ Աստուածն խաչեցար ասել։ Զոր առ հնովքն էր սովորութիւնս այս, եւ յետոյ նուազեցաւ։ Նաեւ ի հայք ի ժողովն դվնայ հաստատեցին ի սուրբ Աստուծն խաչեցար ասել ստուգապէս։ Կղեմայ՝ «հանապազ յաղօթս մեր ասեմք սուրբ Աստուած, սուրբ եւ հզօր, սուրբ եւ անմահ որ խաչեցար վասն մեր ողորմեա մեզ»։
       Իսիդ որոս, «յարակայ ձայնիւ գոչեմք սուրբ Աստուած, սուրբ եւ հզօր, սուրբ եւ անմահ որ խաչեցար վասն մեր ողորմեա մեզ»։
       Գրիգորի աստուածաբանի, «Աստուած խաչեալ, արեգակն խաւարեալ»։ Բարսեղ, «զԱստուած խաչեալ տեսանելով, եւ զնոյն ընդ աւազակսն»։
       Դաւիթ, «որ եդ զանձն՝ սովաւ եդ. եւ ի սմին եդ. եւ որ ի սմին եդ՝ նոյն ի սմին է. եւ ոչ հեռացաւ. ապա յիրաւի զօրութիւն Աստուծոյ սա»։ Ստեփաննոս, «զերեք սրբեանն Եսայի ի վերայ որդւոյ ետես։ Եւ վկայէ մեզ աւետարանիչն Յօհաննէս. զի ասէ՝ Եսայի ետես զփառս նորա եւ խօսեցաւ վասն նորա, զնա տեսաք ի վերջին աւուրս խաչեալ. որոյ եւ զսրբասացութիւնս երգեմք»։
       Եւ սուրբն Աթանաս ի պատարագն ասէ, «սուրբ, սուրբ, Տէր զօրութեանց. լի են երկինք եւ երկիր փառօք քո»։
       Եւ սուրբն Կիւրեղ ասաց ի ժողովն Եփեսոսի. զմիածին որդին ձայնիւ ընդ դէմ նեստորի։ Եւ ի նոյն ժողովն ի փառք ի բարձունս, օրհնեալ Տէր ուսո ինձ զարդարութիւնս քո. Գ անգամ։ Եւ յաւուր Կիրակէի երեք անգամ ասեմք «ոչ դարդարեցից Քրիստոս օրհնեալ զքեզ»։ Այլ եւ ասորիք ասեն ըստ մեզ զսուրբ Աստուածն որ խաչեցար՝ մինչեւ ցայսօր։ Եւ այս է մեկնութիւնն. եւ թէպէտ հրէայքն որպէս յանցաւոր մարդ սպանին՝ սուրբ Աստուած ես եւ ոչ սոսկ մարդ։ Թէպէտ կամաւ տկարացար եւ ետուր զքեզ ի ձեռս խաչոզացն՝ հզօր ես յամենայնի։ Թէպէտ մեռար մարմնով եւ եդար ի գերեզմանի՝ սուրբ եւ անմահ եւ անապականես։ Որ կամաւ խաչեցար վասն մեր, նոյնն սիրովն ողորմեա մեզ։ Այսպէս հանապազ յիշատակեմք զերախտիս նորա որ վասն մեր խաչեցաւ։
       Զի խաչն պսակ եւ փառք է Քրիստոսի եւ պարծանք քրիստոնից եւ ո՛չ նախատինք, ըստ Սողոմոնի՝ «հայեցարուք ի պսակն արքային զոր պսակեաց զնա իւրոյ»։ Եւ ինքն ասէր՝ «հա՜յր փառաւորեա զորդի քո». եւ գայր բարբառ յերկնից, «փառաւորեցից». զխաչէն ասէր։ Եւ առաքեալն ասէ՝ «ինձ մի՛ լիցի պարծիլ. բայց միայն ի խաչն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի»։ Եւ վկայ այսոցիկ ի մամեստիայ գտեալ քարն. յորում գրեալ էր յունարէն գրով, «սուրբ Աստուած սուրբ եւ հզօր սուրբ եւ անմահ որ խաչեցար վասն մեր ողորմեա մեզ»։
       Եւ յամենայն օր Գ անգամ ասեմք ի սրբութիւն մեր հոգւոյ եւ մարմնոյ եւ մտաց։ Եւ Գ կրկնելով լինի Թ. ըստ Թ դասուց հրեշտակաց։ Եւ ըստ Թ դասուց եկեղեցւոյ որ աստուածաբանեն միշտ, զխաչեալն պաշտելով։ Եւ զայն ընդ առաւօտն յորում մատնեցաւ ի չարչարանս։ Եւ ի հասարակ օրն յօրում խաչեցաւ։ Եւ յեկեկոյն յորում թաղեցաւ։
      
       Հարց. Զի՞նչ է որ այլ ազգք ի դէմս Երրորդութեանն ասեն. եւ վկայ ածեն զսերովբէսն Գ սուրբ եւ մի Տէրր ասելովն։
       Պատասխանի. Զբանս զայս՝ մարգարէն ի դէմս հօր ասէ. զի յայնժամ միայնն զհայր պատմէին։ Իսկ առաքեալն Պօղոս ի դէմս հոգւոյն ասէ ի գործքն. « բարւոք խօսեցաւ Հոգին Սուրբ ի ձեռն Եսայեայ մարգարէի եւ ասէ՝ «երթ առ ժողովուրդն եւ ասա, լսելով լուրջիք եւ մի իմասջիք». եւ այլն։ Իսկ աւետարանիչն Յօհաննէսս ի դէմս որդւոյն ասէ։ «Զայս ասաց Եսայի, զի ետես զփառս նորա եւ խօսեցաւ վասն նորա»։ որպէս ասացաւ ի վերոյ։ Թէպէտ բազում ուրէք զսոյն բանս ի դաւանութիւն երից անձայն եւ միոյ բնութեանն խոստովանիմք։
       Այլ զոր ինչ հասարակ է երից անձանցն, Աստուած, եւ հզօր, եւ անմահ եւ այլն ամենայնի, կարելի է ասել միոյ անձինն եւ միոյ դիմաց. Աստուած հզօր եւ այլն։ Վասն որոյ զոր սերովբէքն երից դիմացն երգէին, աստ աւետարանիչն ի դէմս բանին ասաց։ Յաղագս որոյ եկեղեցի սուրբ ուսեալ յաւետարանչէն եւ ի սրբոց հայրապետացն, երգեմք զերեքսրբեանն ի դէմս որդւոյ։ Իսկ որք ի վերայ Երրորդութեանն ասեն՝ երեք վնաս կայ ի բանս նոցա։
       Նախ՝ զի զհայր Աստուած ասեն եւ ո՛չ հզօր եւ ոչ անմահ։ Եւ զորդի հզօր. եւ ոչ Աստուած եւ ոչ անմահ։ Եւ զհոգինն անմահ եւ ո՛չ Աստուած եւ ոչ հզօր։
       Երկրորդ, զի յայսպէսս ասելն՝ սուրբ Աստուած սուրբ եւ հզօր սուրբ եւ անմահ Քրիստոս որ խաչեցար վասն մեր ողորմեա մեզ։ Յայնպէս բաժանեն զխաչեալն Քրիիստսի եւ սոսկ մարդ խոստովանին։
       Երրորդ՝ զի չորրորդութիւն մուծանեն յԵրրորդութիւնն սուրբ. յորժամ ասեն՝ սուրբ Աստուած հայր, սուրբ եւ հզօր բան, սուրբ եւ անմահ հոգի. եւ մի դէմ զՔրիստոսն որ խաչեցաւ. որ լինի չորրորդ դէմ եւ անձն ըստ նոցա։ Եւ գիտելի է, զի յամենայն ժամս աղօթից է հասարակ եւ է՛ յատուկ։ Հասարակ, որպէս ի սկզբանէ մինչեւ ցաւարտումն առ Երրորդութիւնն սուրբ աղերսեմք։ Իսկ յատուկ, Նախ՝ զերեքսրբեանն ի դէմս որդւոյն. զի նա է առաջնորդ որով զհայր տեսանեմք։ Եւ ապա իբր զհայր մեր որ յերկինս առ հայր։ Եւ ապա իբր զկնիք զբաշխումն շնորհաց ի հոգւոյն սրբոյ աղերսեմք։
       Դարձեալ՝ սկիզբն աղօթիցն է՛ առ հայր. եւ մէջն որ է՛ խաղաղութիւնն առ Հոգին Սուրբ. որպէս ասացաւ ի վերոյ. եւ կատարումն ամենայնի աղօթից առ բաննն մարմնացեալ. որպէս ասացաւ։
       Դարձեալ՝ առաջին ողորմեայն է՛ առ Հոգին Սուրբ. վասն այն ասեմք օրհնեալ Հոգիդ Սուրբ Աստուած ճշմարիտ զառաջինն։ Եւ խաղաղութեամբ հոգին՝ կատարումն առ Հոգին։ Երկրորդն առ հայր. վասն որոյ աղերսեմք՝ օրհնեալ հայր սուրբ Աստուած ճշմարիտ ի միջինն։ Եւ հայր գթութեանցն՝ կատարումն առ հայր։ Երրորդն առ որդին. վասն որոյ ասեմք՝ օրհնեալ որդիդ սուրբ Աստուած ճշմարիտ։ Եւ Քրիստոս որդինն՝ կատարումն առ որդին։ Եւ տես՝ զի ամենայն ուրէք զհոգին սուրբ ընդ հօր աղերսեմք. զի ի հօրէ բղխէ։
      
       Հարցումն.
       Զփառաւորեալն ո՞վ է ասացեալ։
       Պատասխանի.
       Թովմաս առաքեալն ի թաղումն Տիրամօրն է ասացէալ. որպէս գրեալ է ի գիրս որ կանոնական լրմունք կոչի։ Նախ՝ զի առ որդին մարմնացեալ՝ եւ զգութ մօրն բարեխօս արկանեմք։ Դարձեալ մայրն ընդ որդւոյն պատուեմք։
      
       Հարցումն.
       Վասն է՞ր ի պատարագի ժամն ո՛չ ասեմք զփառաւորեալն։
       Պատասխանի.
       Նախ՝ զի պատարագն է խաչելութեան ժամն. եւ յայնժամ ոչ ասաց Յովսէփ։ Այլ յետ երկոտասան ամաց ի թաղումն կուսին ասացաւ։
       Երկրորդ՝ զի պատարագն դէմ յանդիման լինիլ Քրիստոսի. եւ ո՛չ եմք կարօտ բարեխօսի։
      
       Հարց. Վասն է՞ր զերեքսրբեանն որ է սուրբ՝ Աստուածն յառաւօտուն եւ յերեկոյին ժամն ի վերջքն երգեմք. եւ ի պատարագին ի սկիզբն։
       Պատասխանի. Այսպէս ասէ մեծ իմաստասէրն եւ երկրորդ աւետարանիչն մեր եւ կաթողիկոսն Սուրբ Յոհան յօձնեայ թէ՝ պատարագին ժամն խորհուրդ խաչին Քրիստոսի. պարտ է զբանիւ պատուականն հիմն դնել. որ է երեքսրբեանն. ե զգործով պատուականն աւարտ ի վերայ բերել. որ է՛ սուրբ մարմին եւ արիւննն փրկչական։ Իսկ յառաւօտն եւ յերեկոյնն պատարագ ո՛չ մատչի. վան այն ամենայն աղօթից եւ պաշտմանց կատարումն եւ աւարտ զխաչէն ճառեմք. զի ճառ խաչին պատուական է առ Աստուած եւ առ մարդիկ. եւ փառք Քրիստոսի է խաչն եւ կատարումն ամենայն տնօրէնութեանցն։
      
       Հարց. Վասն է՞ր ի վերջոյ զհայրմեր յերկինս աղօթեմք։
       Պատասխանի. Որպէս ասացաք՝ վասն գերապատուութեան կատարումն եւ աւարտ ամենայն աղօթից զայն երգեմք։ Նախ՝ զի Քրիստոսիւ ծանեաք զհայր։ Եւ Դարձեալ՝ որպէս յետ ամենայն տնօրէնութեանցն ել առ հայր եւ պարգեւեաց զՀոգին Սուրբ։ Նոյնպէս յետ ամենայն խորհրդական աղօթից՝ առ հայր ամբառնամք եւ աղերսեմք զՀոգին Սուրբ բաշխել մեզ. զոր յետոյ քահանայն տայ ասելով՝ «օրհնեալք եղերուք իշնորհաց Սուրբ Հոգւոյն» որպէս ասացաւ ի վերոյ։
      
       Հարց. Քանի՞ է սուրբ Աստուածն ի բոլոր տարին։
       Պատասխանի. Տասն է. ինն ի դէմս Քրիստոսի. եւ մինն ի Հոգին Սուրբ ի հոգէգալուստն։ Առաջին «որ յայտնեցար»։ աւետեաց, ծննդեան, մկրտութեան, եւ թլփատութեան, զայս ասա։
       Երկրորդ «որ եկիր եւ գալոց ես»։ Քառասնօրեայ գալստեանն, եւ ծաղկազարդին, եւ բուն յինանց կիրակմտին զայս ասա։
       Երրորդ «որ մատնեցար» ի մեծ ի ուրբաթի առաւօտին մէն ասի։ Չորրորդ «որ խաչեցար»։ յուրբաթի ճաշոյն ասա։
       Հինգերորդ «որ թաղեցար» յուրբաթի երեկոյն, եւ յառաւօտն շաբաթուն մեծի։
       Վեցերորդ «որ յարեար » ի մեծի շաբաթ երեկոյն, եւ յամենայն կիրակմտի եւ ի կիրակէ աւուր։
       Եօթներորդ «որ համբարձար փառօք առ հայր»։
       Ութներորդ «որ եկիր եւ հանգեայ յառաքեալսն»։
       Իններորդ «որ եկիր, կամ երեւեցար ի թաբօր լերինն»։
       Տասներորդ «որ եկիրր ի փոխումն մօր քոյ եւ կուսի»։
       Արդ՝ այս քան են կարգալ սուրբ հարցքն։ Երւ որ՝ քան զայս աւելի ասեն, որպէս տնօրինեցար. կամ ընծայեցար. կամ քո Տէրութեամբդ. կամ որ եկիր ի Բեթանիա. կամ ի վերնատունն։ Սոքա աւելորդք եւ խո՛րթք են ի տգիտաց ասացեալ։ Իսկ որ ասեն՝ Հայր եւ Որդի եւ Սուրբ Հոգի. կամ թէ՝ Քրիստոս որ խաչեցար։ Սոքա Քաղկեդոոնին են. որք բաժանեն զբանն ի մարմնոյն. եւ զխաչեալն՝ մարդ սոսկ եւ տկար եւ մահկանացու խոստովանին։ Այլ զոր մեզ ուսուցին՝ Եփեսոսին է։ Զի սուրբ Աստուածն անդ հաստատեցաւ. որպէս եւ փառք ի բարձունքն. սկսեալ ի հրեշտակացն ի ծնունդն Քրիստոսի. եւ յերեք սուրբ ժողովնս եղեւ կատրարեալ։
       Ի Փառք ի բարձունսն։
       Զի այն որ ասէ՝ «փառք ի բարձունս Աստուծոյ, եւ յրկիր խաղաղութիւն, ի մարդիկ հաճութիւն». հրեշտակացն է ասացեալ երգ։ Եւ մինչ ի ժողովն Նիկոյ զայս ասացին։ Եւ անդ յաւուր կիրակէի յառաւօտին միաբան ի մի բարբառ յաւելին յերգս հրեշտակացն եւ զայս. «օրհնութիւնն քեզ ի բարձունս»։ Մինչեւ ցայն՝ «բարձրեալ ես դու միայն Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս»։ Եւ մինչ ի ժողովն Կոստանդնուպօլսի զայս ասացին։ Եւ անդ յաւելին ընդ դէմ հոգէմարտին զայս, «եւ Հոգիդ Սուրբ որ ի փառս Աստուած որ ընդ հօր ամէն»։
       Մինչեւ ցայն՝ «օրհնեալ Տէր ուսո ինձ զարդարութիւնս քո»։ Ապա ի ժողովն Եփեսոսի վերստին հաստատեցին զփառք ի բարձունսն ի սաղմոսէն՝ յաւետարանէն՝ եւ ի մարգարէիցն զայս ինչ, «Տէր ապաւէն եղեր մեր յազգէ յազգ»։ Մինչեւ ցայն՝ «ծագեա զորմութիւնս քո որ ճանաչեն զքեզ Տէր»։ Ի Ն եւ Լ ամն կամ աւել ապա աւարտեցաւ։
      
       Հարց. Վասն է՞ր զսուրբ Աստուածն բաց գլխով երգեմք։
       Պատասխանի. Ո՛չ միայն զգլուխս բանամք, այլ եւ զձեռս համբառնամք ի վեր. որպէս եւ Յովսէփ ասաց։ Նոյնպէս ի հայրր մեր յերկինս։ Նոյնպէս եւ ի տեսս սրբութեանցն։ Այլ եւ յընթերցումն աւետարանին զգլուխնս բանամք։ Զի ի Դ տեղւոջս յայս՝ պարտ է ժողովրդեանն զգլուխս բանալ։ Իսկ քահանայն՝ յորժամ աղօթէ կամ պատարագէ։ Իսկ սարկաւագն՝ յորժամ քարոզէ կամ խնկարկէ կամ ընթեռնու։ Եւ այս է խորհուրդն. եթէ մեր ամենայն ինչ յատնի եւ բաց է ծածկագիտին։ Եւ դարձեալ թէ՝ այսպէս սուրբ ունիմք զմիտս եւ զհոգիս մեր։ Եւ դարձեալ՝ այսպէս էր Քրիստոս ի վերայ խաչին. եւ մեք բաց գլխով զձեռս տարածեալ զնորա նմանութիւնն բերեմք ի մեզ։ Բայց կին մարդոյ ո՛չ է պարտ բանալ զգլուխն. այլ առաւել ծածկեալ յեկեղեցւոջ։ Իսկ որ այժմ աբեղայք ո՛չ բանան զգլուխս յամենայն աղօթս, այս է պատճառն, զի աբեղութիւնն կրօնաւորութիւն է. եւ կրօնաւորին պարտ է զամենայնն զգայարանս ծածուկ պահել։ Այլ ի պատարագն պարտ է բանալ զգլուխս որ պատարագիչն է ամենայն ոք որ եւ իցէ. թէ քահանայ եւ թէ եպիսկոպոս եւ կամ այլ ոք։ Զի «որ ծածկեալ գլխով աղօթէ՝ յամօթ առնէ զգլուխն Քրիստոսի» ասէ Պօղոս կորընթացւոցն։
       Եւ որ եպիսկոոպոսն զՄիթրն եւ զԵմիփորոնն եւ զմատանին զոր զգեցեալն էր ձեռնադրութեանն՝ հանէ յորժամ պատարագէ, այն է, որ հրամայեաց Աստուած Ահարօնի զգենուլ զպճղնաւորն եւ զվակասն եւ զխոյրն եւ զայլն, եւ ելանել առ ժողովուրդն։ Իսկ ի սրբութիւնն սրբոցն մեկանալ զայն եւ զգեստ սպասաւորի զգենուլ միայն սպիտակ կտաւի եւ խնկարկել անդ։