Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Հեղինակ
ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Աստուածաբանութիւն  
Դիտել
Հարցումն թէ եւ ո՛չ կարի անագան։ Վասն է՞ր ազգս հայոց զտօն ծննդեանն Քրիստոսի եւ մկրտութեան ի միում աւուր կատարեմք։
       Յառաջագոյն ամենայն ազգք քրիստոնէից սկսեալ յառաքելոցն այսպէս տօնէին. ի վեցն յունվարի զծնունդն, եւ ի նմին աւուր զմկրտութիւն ըստ աւետարանին վկայութեան։ Եւ որպէս կարգեաց տեառնեղբայրն Յակոբոս զնթերցուածն. եւ ի նմին աւուր զերկու տօնս։ Այլ եւ աստուածաբանն ի Քրիստոս ծնեալ ճառինասէ, այսօր Աստուծոյ յայտնութեանս տօնէ։ Եւ Բարսեղ ի Քրիստոս ծնունդն յիւրական ճառին ասէ, անուն դիցուք տօնիս աստուածայայտնութիւն։ Եւ այն է յայտնութիւն որ հայր վկայեաց ի վերայ որդւոյն, եւ հոգին սուրբ աղաւնակերպ իջմամբ։ Եւ յայսմանէ յա՛յտ է, զի սուրբքն զծունդն եւ զյայտնութիւն ի միասին տօնէին. եւ յետոյ բաժանեցին ոմանք վասն Բեթլէհէմի եւ Յորդանանու։ Քանզի ո՛չ կարէին ի միում աւուր յերկոսեան ուխտսն կատարել զտօնսն հեռի գոլով ի միմեանց. երուսաղէմացիքն այսր աղագաւ փոխեցին եւ փոքր փոքր աճմամբ ընկալան եւ այլ եկեղեցիք զնոյն։ Իսկ Հայաստանեայքս որպէս ուսան ի սրբոյն Գրիգորէ՝ անփոփոխ կացին ի նմին։
       Եւ այլք վասն Արտեմոնի. զի նա փոխեաց զծնունդն ի դեկտեմբերի ԻԵ։ Եւ ասաց թէ առաքեալքն թաքուցին ի մէնջ զծնունդ Փրկչին։ Եւ էր Արտեմոնս այս զկնի առաքելոցն ԲՃ ամաւ սուղ ինչ պակաս։
       Զոր այլք ասեն թէ յետ Լ ամաց։
       Զի զսմանէ ասեն ասէ աւետարանիչն Յոհաննէս՝ «ի մէնջ ելին զի ո՛չ էին ի մէնջ». եւ կարի յոյժ ստեն նոքա։ Զոր ի ժողովն Քաղկեդոնի հաստատեցին զսոյն տօն ի Ի են դեկտեմբերի. պատճառելով թէ՝ ի Հռօմ դարձի արեգական տօն կատարէին. եւ փոխեաց զայն Պետրոս տօնել արեգականն արդարութեան։ Եւ զինչ եւ իցէ պատճառաւ զկարգեալն առաքելոցն փոխեցին զծնունդն եւ զՏեառնընդառաջ տօնն։ Ա՛րդ՝ ցուցից տումարաւ զտօնս մեր եւ զնոցայն. զիտօնախմբութիւն նոցա այսպէս կատարի առ յայտնութիւն։ Առնեն ի սեպտեմբերի ԻԷ զպապանձումն Զաքարիային եւ ի նմին աւոր զյղութիւն Եղիսաբեթի։ Եւ անտի մինչ ի մարտի Ի են համարեն Զ ամիս, եւ անդ ասեն զաւետիսն։ Եւ ի մարտի ԻԵ էն մինչ ի դեկտեմբերի Ի են համարեն Թ ամիս եւ Ե օր, եւ անդ ասեն զծնունդն։ Եւ ի փետրուարի երկուքն Տեառնընդառաջ կատարեն։ Այլ մեզ այսպէս իմանալի է. զի թշրինի մէկն նուիրեալ օր սուրբ Տեառն կոչեսցի ասացաւ. որ է սեպտեմբերի Ժը։ Եւ թշրինի Ժ միշտ առաջին օր քաւութեան. յորում մտանէր քահանայապետն ի սուրբն սրբոց։ Ուստի եղեւ պապանձեալ Զաքարին ի նմաին աւուր։ Եւ լինի սեպտեմբերի Ի Է, եւ թշրինի Ժ։ Եւ թշրինի ԺԵ՝ սկիզբն տօնի տաղաւարահարաց, որ է հոկտեմբերի Բ, եւ անտի մինչեւ ի Իբն թշրինի եւ ի հոկտեմբերի Թ կատարումն տօնին։ Եւ յղութիւն Եղիսաբեթի յաւուր շաբաթու ի լուսանալ Ժ երորդ ամսոյն որր է թշրինի ԻԳ։
       Արդ աստի մինչ ի Նիսանի ԺԷ, եւ յապրիլի Է կատարի Է ամիս. յորում առաքեցաւ Գաբրիէլ առ կոյսն Մարիամ յաւուր չորեքշաբաթու։ Եւ անտի մինչեւ ի տբէթի ԻԱ եւ յունվարի Զ՝ կատարի Թ ամիս եւ Ե օր։ Եւ աստ ծնեալ լինի բանն Աստուած յաւուր Ե շաբաթու։ Որ կատարի Տեառնընդառաջն փետրուարի ԺԴ։ Արդ կարգեցին բազմազան վկայութիւնս զորր հաստատապէս տօնեմք զծնունդն Քրիստոսի ի վեցն յունվարի։ Նախ՝զի ասէ աւետարանն Ղուկասու, «իբր եւ լցան աւուրք պաշտամանն, գնաց Զաքարիա ի տուն իւր»։ Եւ աւուրք պաշտամանն էր երկոտասան։ Ե որ քաւութեան վասն որթոյն յանապատին. եւ Է օր տաղաւարահարացն ի յիշատակ խորանաւ բնակելոյն յանապատին ամս Խ եւ այլ սքանչելեացն զոր գործեցաւ անդ։ Յաղագս որոյ յետ երկոտասան աւուրց կատարեմք զծնունդն։
       Երկրորդ՝ զի եւ նոյն Ղուկաս կրկին է վասն հաստատութեան եւ ասէ՝ «եւ յետ աւուրցն այնոցիկ յղացաւ Եղիսաբեթ» որպէս ասացաւ։
       Երրորդ՝ զի ոչ ասաց հրեշտակապետն Զաքարիայի թէ ահա Եղիսաբեթ յղասցի եւ ծնցի քեզ որդի զներկայն ցուցանելով. որպէս ա սաց թէ «ահա՛ եղիցիս համար»։ եւ առ կոյսն թէ՝ «յղասջիր»։ Այլ յապառնին ընկէց թէ՝ «Եղիսաբեթ ծնցի որդի եւ կոչեսցես զանուն նորա Յովհաննէս»։
       Չորրորդ՝ զի որ յամսեանն Զ երորդի հրեշտակապետն եկն առ կոյսն, ի յղութեանէն Եղիսաբէթի ասաց գոլ Զ ամիս, եւ ո՛չ յաւետեացն։ Ըստ այնմ թէ «Եղիսաբեթ ազգական քո, եւ նա յղի է ի ծերութեան։ Եւ այս Զ երորդ ամիս է նորա»։
       Հինգերորդ՝ ի նմին իրացն յայտնի է՝ զի ռամիկ ժողովուրդն ի տօնի քաւութեան երեքօրեայ սրբութեամբ մերձենային առ դուռն տաճարին։ Որքան եւս քահանայապետին որ զերկոտասան օր պարտ էր խնկօք պաշտել ի մէջ տաճարին ի ժամ աղօթիցն. թէպէտ ի սուրբն սրբոց միանգամ ի տարւոջն։ Ապա թէ ոչ՝ սուտ լինի վկայութիւն աւետարանին թէ «էին երկոքին արդարք առաջի Աստուծոյ» Ըստ ձեզ ապա եւ ո՛չ ժողովրդեանն նմանեցաւ։
       Վեցերորդ՝ զի հարկ էր մատուցմունք նուիրաց ժողովրդեանն եւ կատարեալ էր մի օր պաշտամանն։ Անմարթ էր թողուլ զժողովուրդն ի դրան տաճարին եւ մերձիլ յանկողինս. եւ ըստ օրինացն Գ օրեայ սրբութիւն ստանալ. որ անհնար է ամենեւին։ Թէպէտ ասեն գոյր այլ քահանայապետ որ զկարգ պաշտամանն կատարէր։ Այլ ո՛չ կատարէր զԳ աւուրն ի միասին։
       Եօթներորդ՝ ասէ աւետարանն թէ՝ «Յիսուս էր ամաց իբրեւ երեսնից. երկեալ ի մկրտութիւն» Որ ստոյգ նոյն ծննդեան օրն իմանի, ապա թէ ոչ՝ պարտ էր ասել թէ «Յիսուս էր ամաց իբրեւ Լ եւ միոյ. սկսեալ ի ծննդենէն եկնի մկրտութիւն»։ Զի ԲԺ-ան օրն թէպէտ պակաս է ի թիւս տարւոյն, սակայն ըկիզբն է տարւոյն։ Զոր օրինակ՝ անցեալ լինի մին ժամն յաւուր՝ կիրակէ կոչի. թէպէտ ԻԳ ժամն պակաս է։ Եւ այս ամենայն ազգաց յայտ է, որ յունվարի վեցն տօնեն մկրտութեան. ապա ուրեմն նոյն օրն է եւ ծննդեանն։
       Ութներորդ՝ զի թէ հաւատան աւետարանին եւ ոչ ստեն Լ ամաց գալ ի Քրիստոսի ի մկրտութիւն, ի հարկէ պարտին կատարել եւ զմկրտութիւն ի նոյնի տօնի ծննդեանն իւրանց ի դեկտեմբերի ԻԵ որ իցեն ամենեւիմբ սուտ։
       Իններորդ՝ զի եւ նոքա իսկ որ զայս ասեն՝ առնեն յունվարի Զ ճրագալոյց ընդ մեզ. եւ ճրագալոյցն ո՛չ է մկրտութեան, այլ ծննդեան ի մէջ գիշերի։
       Տասներորդ՝ զի եւ ազգն հռօմայեցւոց մինչեւ ցայսօր յայնապէսի վեցն յունվարի զերից տօնից յիշատակս կատարեն։ Նախ՝ զծննդեանն։ Երկրորդ՝ զմկրտութեան։ Երրորդ՝ի կանայ զջուրն ի գինի փոխելոյ։
       Մետասաներորդ՝ յա՛յտ է յամիսս նոցա. զի առաջին ամիս սեպտեմբեր է նոցա. եւ վասն ծննդեան Քրիստոսի՝ փոխեցին եւ եդին զյունվար առաջին ամիս։
       Երկոտասաներորդ՝ յա՛յտ է յանուանէ ամսոյն որ կոչի յունվարի. եւ յունվար ի հոռոմն թարգմանի ծննդեան ամիս։
       Երեքտասաներորդ՝ ականատես տնօրէնութեան եղբայրն Տեառն Յակոբոս որ կարգեաց զընթերցուածն, յունվարի վեցն աւանդեաց զտօն ծննդեանն. եւ ի նոյն օրն դարձեալ զմկրտութեանն։
       Այսպէս եւ Կիւրեղ Երուսաղէմի՝ համախոհ նմին։ Այսպէս ընկալեալ ի նոցանէ եւ նիկիականն ժողովք՝ հաստատեցին առ մեզ։ Զոր ունի զայս աւանդ այժմ սուրբ եւ ուղիղ աւանդապահ եկեղեցիս հայաստանեայց ըստ վկայութեանս որ եդաւ։
       Չորեքտասաներորդ՝ ըստ մեծին Գրիգորի աստուածաբանի եւ սրբոյն Բարսեղի կեսարացւոյ որպէս ասացաւ ի վերոյ։
       Հնգետասաներորդ յայտ է յայսմանէ, զի վասն տօնի Տեառընդառաջին առաքեաց Յուստինոս կայսրն յԵրուսաղէմ զօրս բազում երիցս անգամ, զի զքառասնօրեայ գալուստն ի տաճարն՝ ըստ ծննդեանն տօնեսցենեւ ո՛չ յայտնութեան. որ է յունվարի վեցն. զոր մեք տօնեմք Խ օր թուեալ մինչեւ ի ԺԴ-ն փետրվարի։ Յորում աւուր նշանք սքանչելեաց եղեն։ Զի յառաջին ամին ջուր բղխեաց ի սեան մատրանն։ Յերկրորդ ամին աստաուածածինն տըպացաւ ի սեանն, եւ քառասնօրեայ մանուկն Յիսուս ի գիրկն. եւ խաչ ծիրանի յերկոսին ձեռինն։ Եւ յառաջին ամին յօստոս էր հայրապետ յԵրուսաղէմ։ Իսկ յերկրորդն սուրբն Մակար։