Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Հեղինակ
ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Աստուածաբանութիւն  
Դիտել
Զի՞նչ է առաքինութիւնն.
       Պատասխանի.
       Զսահմանք առաքինութեան բազում են։ Զի ի գիրս հոգեաց ասի՝ «առաքինութիւն է ունակութիւն մտաց բարւոք կարգաւորեալ»։ Դարձեալ՝ «առաքինութիւն է ունակութիւն մտաց ըստ կերպի բնութեանն հաւանական բանականութեան». Քանզի ի գործս առաքինութեան յորդորէ զմեզ բնութիւն եւ բանականութիւն. եւ շնորհն յորդորէ զբնութիւնն։ Իսկ Արրիստոտէլ ասէ «առաքինութիւն է ունակութիւն մտաց կալովն ի մէջն ի մեր կողմանէ»։ Արդ՝ մէջս այս իմացեալ լինի ի մէջ աւելորդութեան եւ նուազութեան։ Եւ այլք, «առաքինութիւն է հաւասարութիւն կենաց. համաձայնեալ բանականութեանն»։ Քանզի առնէ զմիտսն ան յաղթելի եւ անփոփոխելի ի մէջ յաջողութեանց եւ թշւառութեանց ամենայնի։
       Դարձեալ՝ առաքինութիւն է բարի ունակութիւն մտաց, որով ուղիղ կեայ. եւ ոչ ոք չարչար առնու ի կիր. որ Աստուած ներգործէ ի մեզ առանց մեզ»։ Այս խօսի զհեղեալ առաքինութենէն լուսով շնորհացն Աստուծոյ։ Դարձեալ՝ «առաքինութիւնէ երանութիւն եւ փառք աստի կենացս. եւ ունի յինքն լոյս եւ խնդութիւն»։ Այլ գիտելի է, զի առաքինութեամբն ուղղի հոգին ի զօրութիւնս իւր. քանզի խոհեմութիւն ուղղէ զբանականն. արիութիւնն զցասմնականն։ Ողջախոհութիւնն զցանկականն։ Իսկ արդարութիւնն ուղղէ զամենայն զօրութիւնս։ Զի նա պարունակէ զառաքինութիւնս որ կարգեն զմարդ առ ընկերն. որպէս ուղղութիւնն եւ առատաբաշխութիւնն։ Եււ որ կարգեն առ ինքն. որպէս ապաշխարութիւնն եւ անմեղութիւնն։ Եւ որ կարգեն զմարդն առ Աստուած. Որպէս աստուածպաշտութիւնն եւ հնազանդութիւնն։ Վասն այն ասի արդարութիւնն ուղղութիւն կամաց. զի ոչ միայն է առանձնական զօրութիւն կամ առաքինութիւն. այլ եւ հասարակ եւ պարունակիչ ուղղութեան հոգւոյն։
       Վասն Արդարութեան Հարց.
       Զի՞նչ է արդարութիւն եւ զի՞նչ գործն նորա կամ մասունք։
       Պատասխանի.
       Արդարութիւն է զօրութիւն պահօղ զմարդկային ընտրութիւնն։ Որոյ գործն այս է, զիւրաքանչիւր ուրուք յետ տալ զոր իւրեաննէ։ Աստուծոյ պարտիւք զերկիւղն եւ զպատկառանքն։ Իշխանաց զհնազանդութիւնն։ Հաւասարին զսէրն եւ զխաղաղութիւն։ Փոքերն զուղղութիւն եւ զողորմութիւն։
       Եւ մասունք արդարութեան են Զ այսինքն կրօնաւորութիւն. գթութիւն. շնորհ. վրէժխնդրութիւն. պահպանութիւն. եւ ճշմարտութիւն։ Կրօնաւորութիւնն է Աստուծոյ պաշտօն եւ առանձնակի սպասաւորութիւն մատուցանել։ Գթութիւն է արենակցաց եւ բարեկամաց սպասաւորել ստէպ։ Շնորհ է յիշատակ բարեկամութեանց. եւ կամք անդրէն հատուցմանց։ Վրէժ խնդրութիւն է ջատագով լինիլ. որով բռնութիւն եւ անիրաւութիւն եւ ամենայն վնասակար ի բաց մերժի։
       Պահպանութիւն է որք արժանաւորին մարդկան պատուոյ իմն եւ պաշտաման։
       Ճշմարտութիւն է որ առանց փոփոխման ասին այնք որ են, կամ լինին, կամ լինելոց են։
       Եւ արդարութիւնն է մշտնջենաւոր. որպէս ասէ սիրեցէքն։ Նախ՝ զի մշտնջենաւոր առնէ զհոգին հաստատելով ի բարին։ Եւ երկրորդ՝ զի մնասսցէ ի վերին գաւառն ըստ էութեանն եւ ըստ գործոյն։ Իսկ այլ առաքինութիւնք թէպէտ մնան ըստ էութեանն. այլ ոչ ըստ գործոյն։ Զի խոհեմութիւնն ոչ զգուշանայ ի դարանակալութեանց։ Եւ արիութիւնն ոչ լինի ձեռնամուխ ի զարհուրելիս։ Եւ ողջախոհութիւնն ոչ սանձահարէ զանպատեհ շարժմունս։ Եւ երեքիւք թիւրրի արդարութիւնն։ Նախ՝ սիրով անձինն կամ արծաթոյ. ըստ Եսայեայ «վայ որ արդարացուցանէք զամբարիշտն վասն կաշառոյ»։ Երկրորդ երկիւղիւ. ընդդէմ ասէ Տէրն «մի երկնչիք յայնցանէ որ զմարմին սպանանեն»։ Երրորդ հեռիւ եւ նախանձու. ըստ այնմ «գիտաց զի առ նախանձու մատնեցին զնա»։ Այսքան վասն արդարութեան։
       Վասն Խոհեմութեան Հարց.
       Զի՞նչ է խոհեմութիւնն եւ զի՞նչ գործ նորա եւ մասունք։
       Պատասխանի.
       Խոհեմութիւնն է զօրութիւնն հոգւոյ, որով ընտրութիւն առնէ ի մէջ չարին եւ բարւոյն։
       Եւ գործ է սորա՝ որ ինքն նենգութիւն ո՛չ առնէ մարդոյ, եւ ո՛չ յայլ մարդոյ խաբի։ Վասն այս հրամայեաց Քրիստոս «եղերուք խորագէտք իբրեւ զօձս եւ միամիտք որպէս զաղաւնիս»։ Խորագիտութեամբ պահէ զինքն յայլ մարդոյ. եւ միամտութեամբն այլոց վնաս ո՛չ առնէ. Խոհեմ մարդն ո՛չ պարտի վաղ վաղել ի գործ զինչեւ է. այլ պարտ է նախ խորհիլ որ ո՛չ խաբի։ Եւ մասունք են խոհեմութեան Գ այսինքն հանճարեղութիւն, նախատեսութիւն, եւ յիշղութիւն։
       Հանճարեղութիւն է նկատել զայնս որ են։ Եւ նախատեսութիւն է տեսանել զլինելոցն. այլ Յիշողութիւնն է վերստին յիշել զԵղեալսն։ Եւ ասացեալ է վասն հանճարոյ եւ գիտութեան ի վերոյ. ի Ե հատորն ի ԻԷ համարն.
       Դարձեալ խոհեմութիւն է ուղղել զառաքինութիւնս ըստ բարոյական իմաստասիրութեանն։ Որ է բարոյականն տնտեսականն եւ քաղաքականն։ Առաջինն ուսուցանէ կարգաւորել զբարիս իւր առ ինքն։
       Եկրորդնն կարգ աւորել զընտանիսն։
       Երրորդն կառավարել զքաղաքս ե զթագաւորութիւնս։ Դարձեալ՝ եռակի է խոհեմութիւնն։
       Նախ խոհեմութիւն սրտին. եւ այս ի կարգաւորել զներկայն, ի միտ ածել զանցեալն, եւ նախատես լինիլ ապագային, որպէս ասէ յերկրորդ օրէնս «երանի թէ իմանային». որ է ներկայն. «եւ ի միտ առնուին». այս է զանցեալն. «եւ նախատեսք լինէին վերջնոցն»։
       Երկրորդ խոհեմութիւն. եւ այս է չափաւորութեամբ բանից. որպէս ասէ յառակս. «որ հանդարտ է շրթամբք, է խոհեմագոյն». եւ սաղմոսն «դիր Տէր պահապան բերանոյ իմոյ. զդառն ամուր շրթանց իմոց, » եւ այլն։
       Երրորդ խոհեմութիւն է գործոյն. որ կայանայ ի խախուստ չարին եւ յընտրութիւն բարւոյն. ըստ այնմ «խոտորեա ի չարէ եւ արա զբարի»։ Եւ ծանիր, զի այլ է խոհեմութիւն աշխարհային. այլ մարդկային. եւ այլ աստուածային։ Առաջինն ստանայ զժամանակաւորս։ Երկրորդ ի յօգուտ մարմնոյն. եւ Երրորդն յաստուածային պաշտամունս։ Այս քան վասն խոհեմութեան։
       Վասն Արիութեան Հարց.
       Զի՞նչ արիութիւն եւ զի՞նչ գործ նորա եւ մասունք։
       Պատասխանի.
       Արիութիւն է զօրութիւն իմն որով հեշտութեամբ տանի ամենայնի վասն սիրելի իրաց։ Որոյ գործն այս է. ոչ ի նեղութիւնն խորտակիլ եւ ոչ ի հեշտութիւնն կակաղանալ։ Բայց մասունք արիութեան են Դ. այսինքն մեծագործութիւն. ապաստանութիւն. համբերութիւն. եւ յարամնայութիւն.
       Արդ՝ մեծագործութիւնն է մեծ եւ վեհագոյն իրողութեանց ի խորհուրդ եւ ի գործ ածումն ընդարձակ մտադրութեամբ հոգւոյն։
       Ապաստանութիւն է որով հոգին ի մեծ եւ ի համեստ իրս ստոյգ յուսովն հաստատի յինքեանն։
       Համբերութիւն է կամաւոր եւ միշտ տեսողութիւն մեծամեծ եւ դժուարին իրաց վասն օգտութեան եւ համեստութեան։
       Յարամնայութիւն է հաստատ եւ միշտ յարկայութիւն ի բարեպէս քննել բանականութեանն։
       Դարձեալ՝ արիութիւնն կայանայ ի Ե այսինքն Նախ ի ձեռնարկումն բարձրագունից. որպէս ասէ սաղմո «քաջալերացարուք եւ զօրասցին սիրտք ձեր»։
       Երկրորդ ի խոտորումն երկրաւորաց. որպէս ասէ Պօղոս «Մովսէս ուրեցեւ կոչիլ որդի դստերն փարաւոնի. լաւ համարեցաւ զչար չարիլն, » եւ այլն։
       Երրորդ ի համբերութիւն նեղութեանց. որպէս ասէ յերգս «զօրաւոր է իբրեւ զմահ սէր».
       Չորրորդ դիմամարտ լինիլ փորձութեանց ըստ առաքելոյ «ոչ ոք պսակի՝ եթէ ոչ ըստ օրինին մարտիցի»։
       Հինգերորդ ի յաղթութիւն մոլութեանցն. ուստի աս Յոբ «պատերազմ են կեանք մարդոյ ի վերայ երկրի»։ Այս քան վասն արիութեան։
       Վասն Ողջախոհութեան Հարց.
       Զի՞նչ է ողջախոհութիւնն եւ զի՞նչ գործ նորա եւ մասունք
       Պատասխանի.
       Ողջախոհութիւն է հաստատութիւն հոգւոյ. որով արգելու զցանկութիւն զգայական եւ զհեշտութիւն մամնական։ Եւ գործ նորա այս է. յառաւելութեան գիտենայ նուազիլ. եւ ի յաղքատութեանն գիտենայ համբերել. որպէս ասէ առաքեալն «գիտեմ առաւելուլ գիտեմ նուազիլ». Այլ մասունք ողջախոհութեան են երեք. այսինքն ժուժկալութիւն. անոխակալութիւն. եւ համեստութիւն։
       Արդ՝ ժուժկալութիւն է որով ամենայն ցանկութիւն ուղղի կառավարութեամբ խրատուն։
       Անոխակալութիւն է զամբոխումն ատելութեան զուրաթութեամբ եւ գթութեամբ արգելուլ։ Համեստութիւն է որով զպարկեշտ ամօթ խածութիւնն ստանայ եւ զնազելի պատկառանս.
       Իսկ տեսակ ողջախոհութեան են Գ այսինքն զգաստութիւն. ժուժկալութիւն. եւ համեստութիւն։
       Զգաստութիւնն կայանայ առ ճաշակելիսն. ի յորում դնէ զկապն եւ զչափն։ Իսկ ժուժկալութիւնն առ շօշափելիսն ըստ ծննդական զօրութեանն. ի յորում դնէ զեղանակն. զի առաւել յօժարի մարդն ի գոլ անհատութիւնն սննդականաւն, եւ ի գոլ տեսակին ծննդականաւն. եւ յօժարութիւնքս այս՝ զսպին զգաստութեամբ եւ ժուժկալութեամբ։ Իսկ համեստութիւնն կայանայ ի յասելիսն. այլ եւ ի տեսանելիսն. ի լսելիսն. ի հոտոտելիսն։ Այլ եւ զձեռս ի հարկանել. յմբռնել. եւ զոտս ի գնալ. համեստութիւնն ի նոսա ամենեսեան դնէ զեղանակն եւ զկարգն։ Այս քան վասն ողջախոհութեան։
      
       Հարցումն.
       Վասն է՞ր զանազան անուամբ կոչին չորեքին առաքինութիւնքս այս։
       Պատասխանի.
       Նախ՝ կոչի մարդկային առաքինութիւնք։ Զի սոքօք մարդկան հոգիք կարգաւորին եւ ոչ այլ կենդանեաց։ Դարձեալ կոչին ծառայականք, զի եւ ի խառնուածոյ մարմնոյն գոյական. որք ո՛չ հետեւին միմեանց. զի որ ի խառնուածոյն ողջախոհ է, նա ո՛չ խոհեմ կամ արդար կամ արի կարէ գոլ։ Եւ այսպիսիքսս կոչին ծառայականք. զի ի հարկէ խառնուածոյ մարմնոյն լինին ողջախոհ կամ արի եւ այլն։
       Դարձեալ կոչին անբանք. զի ոչ գիտեն զպատճառն։ Այլ եւ ի յանբան կենդանիս բնաւորեցաւ գոլ. որպէս ուղտ խոհեմ. եւ առիւծ արի. տատրակ ողջախոհ. եւ արագիլ արդար։ Դարձեալ կոչին եւ բարոյական եւ տնտեսական եւ քաղաքական առաքինութիւնք. որպէս ասացաւ ի վերոյ ի ճառս խոհեմութեան։ Դարձեալ կոչին յանձնառականք. որ ի պատուիրելոյ ումեք գոյ ողջախոհ. այլ զպատճառն ո՛չ գիտէ. նաեւ ոչ հետեւին միմեանց։ Իսկ վեցերորդ կոչին մակստացականք. այսինքն ի վեր ստացեալ աշխատութեամբ. որք հետեւին միմեանց իբրեւ զչարս շղթայից. Եւ գիտեն զպատճառն թէ վասն է՞ր է ողջախոհ. այսինքն զի յանառակ կենաց ժլատութիւնք լինին. եւ նա ի հարկէ արի գոյ զախտն ստորադասելով. այսպիսին եւ խոհեմ գոյ գիտելով թէ վասն մարմնական հեշտ ախտութեանց լինի անիրաւութիւն։
       Այսինքն ի կերճոյ առ հասարակ ամենային առաքինութեանց։