Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Դարձեալ՝ դնեն զքահանայս առաջի սեղանոյն ի վերայ բեմին, եւ զկրօնաւորս ի մէջ եկեղեցւոյն, եւ զաշխարհականս առ դուռն, նշանակէ զզանազան տեղիս։
       Զքահանայս ընդ սերովբէից եւ քերովբէից յառաջին դասս վերին զուարթնոցն։ Եւ զկրօնաւորս ի վերջին դասս տերութեացն։
       Եւ զհասարակ ժողովուրդն, ի դասս հրեշտակաց ըստ սրբոյն Դիոնիսեայ։ Իսկ ի քահանայաթաղն՝ քահանայապետն հեղու զիւղն իվերայ մարմնոյն. այսինքն ի ճակատն եւ ի ձեռն. եւ ուղջունեն առհասարակ եւ պատեալ դնեն զմարմինն ի տան պատուականի։
       Վասն Օծման Քահանայիցն Հարցումն։
       Վասն է՞ր զքահանայս միայն օծանեմք.
       եւ զի՞նչ է պատճառ օծմանն։
       Պատասխան։
       Նախ՝ զի նա՛ միայն օծաւ յառնուլ կարգին։ Երկրորդ, զի քահանայն գլուխ է. գլխոյն օծումն խորհրդով յանդամն իջանէ. ըստայնմ «որպէս իւղ զի իջանէ ի գլուխ եւ ի մօրուսն Ահարօնի» եւ այլն։
       Եւ զի օծանի վասն բազում պատճառի։ Առաջին, որպէս Քրիստոս նախ օծաւ իւղով եւ ապա թաղեցաւ. այսպէս եւ քահանայն նախ օծանի եւ ապա՛ թաղի։
       Երկրորդ, ցուցանէ թէ՝ որպէս ի մկրտութիւնն նախ օծաւ եւ ապա թաղեցաւ ի ջուր. այսպէս եւ աստ նախ օծանի եւ ապա թաղի ի հող։ Երրորդ, նշանակէր անդ ի հանդէս մտանել զի մի՛ ձեռնամուխ լիցի ի նա թշնամին։ Նոյնպէս եւ աստ ի մարտ մտանէ ընդ օդային այսոց՝ նախ օծանի հոգեւոր իւղովն։
       Չորրորդ, որպէս այն սկիզբն էր հանդիսին եւ աստ կատարումն, ցուցանէ թէ ի նոյն հանդէսն Ճ նեցաւ եւ վախճան կատարմանընկալաւ։ Զորօրինակ զմարտիկ ոք յետ հանդիին դարձեալ լուանան ի փոշոյն եւ օծանեն։
       Հինգերորդ, ցուցանէ թէ որպէս մարմինն օծանի ի քահանայապետէն անուշահոտ իւղով. այսպէս եւ հոգին զմայլի տեսութեամբ սրբութեամբ Երրորդութեանն։ Զի քահանայապետն զհայր նշանակէ. եւ իւղն զՔրիստոս. եւ անուշահոտն զհոգին սուրբ որ Քրիստոսիւ պարգեւեցաւ մեզ։
       Վեցերորդ, զբոլոր մարդոյն յարութիւն եւ զբոլորին փրկութիւնն եւ զսրբութիւնն նշանակէ որ է՛ հոգին եւ մարմինն. վասն այն հոգւոյ նորա աղօթիւք սրբութիւն եւ փրկութիւն խնդրեմք, եւ զմարմինն՝ սուրբ իւղով օծանեմք։
       Եօթներորդ, ցուցանէ թէ Հոգին Սուրբ եւ Քրիստոս հանգուցեալ է ի նշխարս սրբոց. որպէս ի կեանքն՝ նոյնպէս եւ ի մահն։
       Ութերորդ, ցուցանէ թէ իշխանութիւն քահանայութեանն անբաժանելի է ի նմանէ. զի կնիքէ ի հոգին եւ անքակ. եւ որպէս ի կեանքն՝ նոյնպէս եւ յետ մահու ունի։
       Իններորդ, երիցս օծանի. այսինքն ի մկրտութիւնն, ի կարգն, եւ ի թաղումն. որպէս եւ Դաւիթ օծաւ Գ անգամ։ Նախ ի Բեթլէհէմ. եւ ապա ի քեբրօն. եւ յետ եօթն ամաց իվերոյ ամենայն Իսրայէլի օծաւ։
       Տասներորդ, նշանակէ զվերջին օծումն. զի ամենայն կարգ զոր մարմնոյն կատարեմք՝ հոգւոյն է եւ մարմնոյն որպէս ասացաք։
       Վասն Ողջունին Հարցումն։
       Զի՞նչ է ողջունելն առհասարակ։
       Նախ՝ քահանայապետին եւ ապա այլոցն։
       Պատասխան
       Նախ ցուցանէ զանվախութիւնն մեր ի մահուանէ։
       Երկրորդ՝ զվերջին ողջոյնն տամք, զի ի հեռու ճանապարհ գնայ։
       Երրորդ՝ զի կամօք եւ ուրախութեամբ ուղարկեմք ի Քրիստոս եւ ո՛չ ակամայ կամ տրտմութեամբ։
       Չորրորդ՝ զսէր եւ զհաշտութիւն նշանակէ զոր ունիմք առնա. զի որպէս հոգեւոր սիրով կեցաք. նոյնպէս սիրով բաժանիմք. եւ թէ իցէ քէն ինչ, զայն շնորհեմք միմեանց։
       Հինգերորդ՝ փափագիմք մասնակից նորա լինիլ սրբութեան եւ փառաց։
       Վեցերորդ՝ ի միմեանս յանձին լինիմք. մեք ի նա՛ եւ նա՛ ի մեզ։ Զի նա կենդանեացս աղօթի՛ց է կարօտ, եւ մեք նորա բարեխօսութեան առ Քրիստոս։ Վասն այն նա՛ մեզ ողջոյն տայ բոլոր եկեղեցւոյս. եւ մեք զնա ողջունեմք։
       Եօթներորդ՝ զի սիրելի եւ համբուրելի է նշխարքն սուրբ որ ի Քրիստոս միացաւ եւ օծաւ, եւ Քրիստոսի եղեւ բաժին։
       Ութերորդ՝ զողջութիւն նշանակէ ողջոյնն բոլոր հոգւոյն եւ մարմնոյն որ է անբիծ եւ անարատ։
       Իններորդ՝ որպէս հոգին Եղիայի էջ ի վերայ Եղիսէի։ Նոյնպէս եւ մեք ողջունիւս զհոգին եւ զշնորհք նորա ընդունիմք ի մեզ։
       Տասներորդ՝ զի այսպէս ողջունի եւ հոգին անդ որպէս մարմինն աստ։ Նախ յԱստուածպետութենէն, եւ ապա ի համակարգ հոգւոց սրբոց։
       Իսկ ի դիմաց նորա օրհնել զուղարկաւորսն, զի նովին երկիւղիւն կան եւ սպասեն սոսկալի աւուրսն այն. միշտ մտի ունելով. եւ պատրաստ գտանելով սահմանեալ ժամանակին։
       Իսկ տանիլն ի Դ անկիւնս եկեղեցւոյն, վկայեն նմա թէ՝ չորեքին աւետարանչացն խրատու շուրջ եկն զեկեղեցաւն. այնմ խորհրդով որ ընդ չորս կողմն տիեզերաց աւետարանեցաւ։
       Իսկ՝ նախ ի յարեւելս, ցուցանէ զմիածինն որ իբր յարեւելից ի ծոցոյ Հօր ծագեցաւ մեզ արեգակն արդարութեան եւ օգնեաց մեզ քրիստոնէական անուամբ։ Վասնորոյ ասեմք՝ «օգնութիւն էմեզ յանուանէ Տեառն»։
       Եւ յետ այնորիկ ի հարաւ. զի հարաւով հողմոյ սուրբ հոգւոյն՝ արար մեզ գարուն հոգեւոր ազգի հաւատացելոցս։ Վասն որոյ ասեմք «երանի ազգի որոյ Տէր Աստուած Յակոբայ օգնական է նմա»։
       Եւ ապա՛ ի յարեւմուտս. զի նստի ընդ արեւմուտս որէ՛ մարդկային սրբութիւնս. եւ փառաց աթոռն քահանայութեան աստիճանս։ Վասնորոյ ասեմք «անդ պատրաստեաց որ զօրհնութիւն»։ Եւ վերջոյ ի հիւսիս. որ ցուցանէ զշնորհն որ ի հինն սիովնէ հնչեաց յեկեղեցիս հեթանոսաց։ Վասն որոյ ասեմք «օրհնեսցէ զմեզ Տէր ի սիօնէ»։
       Իսկ որ պատեն զնա քահանայական զգետիւք։ Փակեղն եւ վարշամակն ի գլուխն, որպէս սաղաւարտ։ Բաճկոնն եւ փիլոնն, որպէս զրահ։ Գօտի ի մէջն, ի նշան արիութեան։ Օդ կամ կօշիկ յոտս, կուռ վառեալ զինու ընդդէմ օդային թշնամւոյն։ եւ Անդրավարտիս ըստ հնոյն, զի ի սրբութիւն մտանէ։ Բուրվառ ի ձեռն ի իր աւետարանին, «ելի ի հօրէ եւ եկի յաշխարհ». կամ այլ ինչ։
       Ցուցնէ թէ անուշահոտ վարուք եւ խրատու աւետարանին ընթացաւ զկեանս իւր։
       Այլ եւ զգրեալն ընդհանրական թողութիւն ի դիմաց նորայ ի վերայ գերեզմանին ընթեռնուն։
       Եւ վարագոյր ծածկոյթն, որպէս ի թաղումն Մովսէսի ամպն ծածկեաց. եւ ի համբարձումն Տեառն ամպն կալաւ զնա յաչաց նոցա։
       Եւ համակարգք իւր իջուսցեն զնա ի հանգիստ. այսինքն թէ եպիսկոպոս իցէ՝ եպիսկոպոսք. եւ թէ քահանայ՝ եւ թէ սարկաւագ։ նմանապէս եւ աշխարհականք զաշխարհականս։
       Այսպէս եւ հանգստրանք եպիսկոպոսաց ի կարգս իւրեանց, եւ քահանայից, եւ կրօնաւորաց, եւ թագաւորաց, եւ աշխարհականաց։ Զի ցուցցէ թէ նմանապէս լինելոց է ի յարութեանն հանգիստ նոցա ի կարգս իւրեանց։
       Իսկ դնել զմարմինն ի տան պատւականի որ է՛ գերեզմանն, «գերեզմանք տունք նոցա եղիցին» ասէ. եւ «գնաց մարդ ի տուն իւր յաւիտենից։ Եւ որպէս ի հիմնարկութեան եկեղեցւոյ խաչիւ եւ աւետարանաւ բրել Է աստիճանաւ. որ ցուցանէ թէ մարմինն նորա միշտ յեկեղեցւոջ է եւ յետ մահուն. ըստ Դաւթի «երանելիք են որ բնակեալ են ի տան Տեառն, յաւիտեանս յաւիտենից»։ Եւ այսպէս ծածկեսցեն հողով զեօթն օր զաստի ճանքն։ զի Է աստիճանաց եղեւ սպասաւոր. եւ զեօթն խորհուրդ եկեղեցւոյ կատարեաց։ Եւ ի խորհուրդ եօթնեաց դարուց կենցաղոյս՝ զեօթն օր նաւակատիս կատարեմք թաղման քահանայից։ Այսպէս է կարգ կատարման ննջեցելոց սրբոց քահանայից եւ կրօնաւորաց եւ առ հասարակ ժողովրդոց։
      
       Հարցումն
       Արժանաւոր է թէ անարժան՝ պա՞րտ է կատարել զկարգն թէ ոչ։
       Պատասխան
       Ասեմք թէ այո՛ պա՛րտ է ամենեցուն կատարել։ Նախ՝ զի ամենատեսն Աստուած գիտէր զլաւս եւ զխոտանսն։ Նոյնպէս եւ մեզ շնորհացն այնմ պարտ է հնազանդիլ եւ կատարել զկարգն։ Երկրորդ, զի թէ արժանաւոր է՝ յաւելցի պսակն. եւ թէ անարժան՝ թեթեւ ասցին տանջանքն։ Նոյնպէս եւ ամենայն աշխարհականաց պա՛րտ է կատարել զկարգս իւրեանց. զի քահանայական աղօթիւք եւ պատարագօք կամ առաւելուն պսակքն, կամ ջնջին մեղք նոցա։
       Եւ թէ ոք ասիցէ, անմեղ տղայքն զի՞նչ պէտք ունին առաւել թաղման։
       Ասեմք թէ՝ անմեղ տղայոցն առաւել պէտք են։ զի նոքա ո՛չ չար են գործեալ եւ ո՛չ բարի. ո՛չ տանջին եւ ո՛չ պսակին. զի սոքա բարեաց եւ չարեաց են հատուցմունք։ Իսկ պաշտօնք եւ ողորմութիւնք եւ պատարագք լինին նոցա առիթ պսակաց։ Ապա ուրեմն ամենեցուն առ հասարակ պէտք են քահանայական կատարմունք եւ նուէրք. գալ ի գերեզմանն եւ այլն ամենայն։ Ա՛յս է խորհուրդ կատարման կարգին։
       Վասն Տանելոյն ի Հանգիստ Հարց։
       Ո՞րն է Գ հանգիստն. եւ զի՞նչ խորհուրդն։
       Պատասխան
       Նախ այն է, յորժամ բերեն առ քահանայապետն։
       Երկրորդն յորժամ դնեն յեկեղեցին։
       Երրորդն ի դուռն գերեզմանին. վասն որոյ այժմ սովորութեամբ երիցս անգամ դնեն զդագգաղն ի ճանապարհի։
       Եւ նշանակէ նախ զերեք հանգստեանն. մինն մարմնոյ. եւ միւսն հոգւոյ. եւ միւսն հոգւոյ եւ մարմնոյ։
       Երկրորդ, զի երի՛ց եմք գոյացեալ. ի մարմնոյ, ի հոգւոյ, եւ ի մտաց. որպէս ասեն ոմանք։ Վասն սոցա երեք հանգստեան տամք եւ աւետարան ընթեռնումք։
       Երրորդ, զի երիւք մեղանչէ մարդ. այսինքն մտօք եւ բանիւ եւ գործով մարմնոյ. վասն սոցա թողութիւն խնդրեմք։
       Չորրորդ, զի Գ է ժամանակ յորում գործեմք զմեղս. այսինքն անցեալն ներկայն եւ հանդերձեալն։ Վասն որոյ երեք անգամ թողութիւն խնդրեմք։
       Հինգերորդ, զի Գ է հասակ մարդոյս. մանկութեան երիտասարդութեան եւ ծերութեան յորում փոփոխիմք վարուք. վասն սոցա Գ հանգիստ դնեմք։
       Վեցերորդ, որպիսութիւն կենաց մեր Գ է. այսինքն այժմու կեանս. եւ յետ մահու. եւ յետ յարութեանն։ Զի այժմ կարե՛մք մեռանիլ. եւ յետ մահու կարեմք յառնել. եւ յետ յարութեանն ո՛չ կարեմք մեռանիլ եւ յառնել։ Վասն որոյ երիցս հանգիստ դնեմք։
       Եօթներորդ, զի Գ են հանգիստ եւ վարձք սրբոցն. որպէս ասէ Տէրն. Ճ, Կ, եւ Լ։ Վասն որոյ երիցս հանգիստ դնեմք, զի յայսցանէ ո՛չ արտաքսեսցէ զնա։
       Ութերորդ, Գ պսակ տայ Աստուած արդարոցն. մին զկուսութեան. եւ մի զողջախոհութեան. եւ միւս զապաշխարութեան։ Վասն որոյ երիցս աղաչեմք. զի պսակացս այսոցիկ արժանաւորեսցէ։
       Իններորդ, վասն Գ գոչման փողոյն երիցս ընթեռնումք զաւետարանն։ Տասներորդ, զի Գ են տեղիք. այսինքն կայանք հոգւոցն եւ դժոխք եւ արքայութիւն։ Վասն որոյ երիցս խնդրեմք զի այժմ բաժանեալ հոգին խաղաղութեամբ ժամանեսցէ յօթեւանս լուսոյ. ուր սուրբք ամենայն սպասեն մեծի հարսանեաց գալստեանն Փրկչին։ Եւ յետոյ զերծուսցէ ի դժոխոց եւ պարգեւեսցէ զարքայութիւնն երկնից ա՛մէն։
      
       Հարց Զի՞նչ է որ առ հասարակ ամենեքեան. այր եւ կին՝ ծեր եւ տղայ ընդ մեռելոյն ընթանան ի գերեզմանն։
       Պատասխան Նախ ցուցանէ թէ՝ եւ այսպէս հասարակ ընթանամք առաջի Քրիստոսի։
       Երկրորդ, զի ննջեցեալն եղբա՛յր է մեր եւ ունի բազում պատերազմ, օգնական լինիմք նմա։
       Երրորդ, զի ի հեռու ճանապարհ գնայ. այս է յերկրէ յերկինս. յուղարկաւորեմք մինչ ի գերեզմանն։
       Իսկ չափաւոր արտասուել պարտ է ամենայն մարդոյ ի տեսանել զմեռեալն. որպէս արտասուեաց Քրիստոս ի վերայ Ղազարու։ Նախ՝ արտասւեմք զբնութիւնս մեր թէ վասն մեղաց յո՞րպիսի կենաց դրախտին ի մահ անկաւ եւ ի հող դարձաւ։ Երկրորդ, արտասուօք լուանամք զմեղս նորա։ զի արտասուքն ջերմ ջուր է սրբարար որպէս ցուցաւ ի վերոյ ԼԵ գլուխն ի կարգ աղօթիցն ի ԽԱ համարն։
       Երրորդ, արտասուեմք զմեզ թէ եւ այնպէս հանդիպելոց է մեզ։
       Չորրորդ, արտասուօք թողութիւն խնդրեմք զոր մեղաք նմա ի մարմնաւոր կեանս, զի եւ նա թողցէ մեզ զպարտս մեր։
       Իսկ խաչն վառել եւ ժամահարն յառաջ. նշանակէ՛ զվերջին գոչումն փողոյ հրեշտակապետին։ Եւ խաչն բարձրացեալ. զի նշան խաչին Քրիստոսի յայնժամ ընդ երկնիւք ծագեսցէ եւ զչորս կողմ աշխարհի լցուսցէ։
       Եւ այն որ ի վերայ վառին նիւթեղէն զգեստէ, զի գայցէ խաչն ի վերայ լուսեղէն ամպոյ. յոդս բարձրացեալ եւ ցոլացեալ. զոր նշանակէ մանր վարշամակ վառին։ Եւ դարձեալ որպէս որք յեզր ծովուն հասեալ զառագաստ նաւին իջուցանեն. նոյնպէս յորժամ ի գերեզման դնեն զմարմինն, իբր յաշխարհի ծովէ ելեալ զվառն խոնարհեցուցանեն։
       Վասն Օրհնեալ Հողոյն։
       Եւ յորժամ դնեն ի գերեզման, քահանայն նախ օրհնէ՛ երիցս զհողն եւ արկանէ ի գերեզմանն ասելով, «հող օրհնութեան իջցէ ի գերեզման ծառայիս Աստուծոյ, յանուն հօր եւ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ». երիցս անգամ. որպէս ի մկրտութեանն ջրով։
       Եւ յետ դնելոյ մարմնոյն՝ նոյնպէս օրհնէ զհօղն ասելով «յիշեա՛ զի հող էիր եւ ի հող դարձցիս». եւ ապա՛ ժողովուրդն ծածկէ՛ հողով զմարմինն։
       Իսկ թէ վասն է՞ր օրհնեն զհողն՝ այս է։ Զի վասն յանցանացն Ադամայ անիծաւ երկիր ի գործս նորա. զսուրբ մարմինն քրիստոնէի չէ՛ պարտ դնել յանսուրբ հող. այլ նախ օրհնել եւ սրբել նուամբ սուրբ Երրորդութեանն։ Եւ յայս միտս նախ օրհնեմք ըզ ջուրն եւ ապա մկրտեմք զերեխայն։ Եւ յետ այնորիկ յիշեմք զպատիժ հրամանացն Աստուծոյ որ կատարեցաւ ի վերայ նորա. այսինքն թէ «հող էիր եւ ի հող դարձցիս»։
      
       Հարց Վասն է՞ր զոտքն յառաջ տանիմք մեռելոյն։
       Պատասխան Նախ՝ զի յետս դառնամք մահուամբ, այսինքն ի դրախտն եւ ի մայրն մեր, պա՛րտ է զի նախ ոտքն ընթասցի։ Երկրորդ, զի Քրիստոսիւ կանգնեցաւ անկեալ բնութիւնս մեր. վասնորոյ որպէս ի մկրտութիւնն ուղիղ մկրտիմք գլուխ ի վեր եւ ոչ ի վայր որպէս արիոսեանք։
       Նոյնպէս ի գերեզմանն ուղղակի տանիմք։ Իսկ ի վեր կոյս ունել զերեսս մեռելոյն, Նախ՝ նշանակէ զակն արկութիւնն ի վեր առ Աստուած ունիլ։ Երկրորդ, այլ եւ ցանկութիւնն ի վերինն երուսաղէմ յերկինս։
       Երրորդ, զի խաչաձեւ դնի մարմարնն ի հանգիստն. որ եւ ձեռքն խաչանմա՛ն է ի վերայ սրտին։
       Իսկ զդէմքն եւ զգերեզմանն ուղղեմք յարեւելս, Նախ ի դէմս դրախտին ուստի արտաքսեցաւ մարդն։ Երկրորդ, Փրկչին ակնունելով որ գայցէ յարեւելից. ըստայնմ «որպէս փայլակն յարեւելից, այնպէս եղիցի գալուստն որդոյ մարդոյ»։ Երրորդ, զի լոյս հաւատ եկն եւ լուսով հաւատոյն գնաց փառօք առ Աստուած. զի արեւելիցկողմն լո՛յս է։