«Հարցումն
ա».
Ո՞րքան
է
ճանաչումն
Աստուծոյ։
(Պատասխանի)
Վասն
ճանաչման
իւրոյ
Աստուած
կազմեաց
կրկին
կերպիւ
օրինակս.
այսինքն
իմանալի
եւ
զգալի.
որպէս
հոգին,
միտքն,
եւ
նմանք
սոցա։
Կամ
արեգակն,
լոյս,
եւ
նմանք
նոցա։
Իսկ
ճանաչի
Աստուած
ըստ
հինգ
եղանակս։
Նախ՝
բնական
քննութեամբ.
որպէս
իմաստասէրքն
գտին։
Երկրորդ՝
հաւատով.
որպէս
մեզ
հաւատացելոցս։
Երրորդ՝
պարգեւականն.
որպէս
մարգարէիցն
երեւակայութեամբ,
կամ
ի
ձեռն
մարմնոյ
զգայութեանց։
Չորրորդ՝
առանձնակի
տեսութեան՝
միայն
իմացմանն՝
վասն
առանձնակի
արժանաւորութեան.
որպէս
Մովսէսին։
Այսոքիկ
յայսմ
կենցաղի։
Իսկ
հինգերորդն
ի
հանդերձեալն
դէմ
յան
դիման
տեսութիւն
ըստ
առաքելոյ։
Այսմ
տեսութեանս
որք
արժանաւորին,
նոքա
երանին
եւ
անքակ
միանան
ի
սէր
նորին
որպէս
հրեշտակք։
(Հարցումն
բ
)
Ընդէ՞ր
ոչ
յայտնեաց
Աստուած
զէութիւն
իւր
ի
կեանս
յայս՝
մարդկան
ազգի։
(Պատ
)
Ոչ
է
ըստ
չարափառացն
ասել
ուղղակի՝
թէ
նախանձու
կամ
վ
ասն
փառաց
որպէս
ասեն,
զի
անգիտութեամբն
պատուեսցի.
ընդունայն
է
կարծիս
այս.
ասել
զոր
չէ
արժան
անախտ
եւ
պարզ
բնութեանն
Աստւծոյ։
Որ
զամենայն
մարդիկ
կամի
զի
կեցցեն։
Եւ
վասն
առաւել
բարութեանն
արար
ի
պատկեր
իւր
եւ
նման
զմարդն։
Ա՛րդ՝
ըստ
ուղղափառ
վարդապետաց
եկեղեցւոյ,
Առաջին
պատճառ
զայս
դնէ
Աստուածաբան
Գրիգոր,
Զի
ամենայն
իր
որ
դիւրաւ
գտանի՝
դիւրաւ
արհամարհի։
Վասն
այն
կամեցաւ
Աստուած
զի
տեսանելն
զնա՝
անիբաց
դնելի
սիիրով
միասցուք
ընդ
նմա։
Երկրորդ
պատճառ,
Զորօրինակ
ոչ
է
անզգուշագոյն
յառել
ի
բոլորակս
արեգական՝
զի
շ
րտնու
եւ
ի
սակաւուն
զոր
ունի։
Ըստ
այսմ
խնայեաց
Աստուած
ի
յազինս
մարդկային,
զի
մի
կրիցեմք
զկիրս
զանկելոյ
արուսեկին .
որ
ոչ
կարացեալ
տանիլ
մեծութեան
փառացն՝
զրկեցաւ
եւ
ի
չափաւորէն։
Երրորդ՝
զի
կամեցաւ
Աստուած
ոչ
միայն
ողորմութեամբ՝
այլեւ
ըստ
արդարութեան,
վարձս
նահատակութեան
տացէ
ըստ
գործոցն
համբերութեան։
Չորրորդ՝
զի
որք
կապեալ
եմք
ի
մարմնի՝
անհնար
է
անմարմնապէս
տեսանել
զնա։
Զորօրինակ՝
անհնար
է
յառաջ
ընթանալով
կոխել
զստուերն։
Եւ
կամ
առանց
միջնորդութեան
օդոյս
տեսանել
ինչ։
Նմանապէս
եւ
մարդկան
տեսանել
զԱստուա
ծ
առանց
օրինակի
եւ
միջնորդի՝
անհնար
է
ի
կեանս
յայս։
(Հարցումն
գ
)
Եթէ
ոք
գիր
ոչ
գիտէ,
եւ
ոչ
ըզվկայութիւն
ընդունի
սուրբ
գրոց,
որպէս
ցուցանեմք
նմա
թէ
է
Աստուած։
(Պատ
)
Յեղելոոց
իրաց
կարեմք
ցուցանել
թէ
է
եւ
գոյ
Աստուած՝
երեք
եղանակաւ։
Նախ՝
ի
լսելեաց։
Երկրորդ՝
յիմաստութեանց։
Երրորդ՝
ի
տեսանելեաց։
Զի
կամ
լսիցեն
ի
նախնեացն
թէ
ի
սկզբանէ
արար
Աստուած
զերկինս
եւ
զերկիր։
Եւ
թէ
ոչ
ի
կարգէ
իրացն
իմասցին
մտօք։
Եւ
թէ
ոչ՝
տեսցեն
աչօք
յերկինս
եւ
յերկիր։
Եւ
զայս
կարգաւ
ասէ
Եսայի
մարգարէ։
Վասն
առաջնոյն
ասէ,
«Ո՞չ
լըւայք
եւ
ո՞
չ
պատմեցաւ
ձեզ
թէ
ես
հաստատեցի
զհիմունս
երկրի»։
Վասն
երկրորդին
ասէ,
«Ո՞չ
իմանայք
եւ
ո՞չ
գիտացիք»։
Վասն
երրորդին
ասէ,
«Ամբարձէք
ի
բարձունս
զաչս
ձեր
եւ
տեսէք,
որ
տայ
զիշխանս
յոչ
իշխել»,
Այս
է
զի
ի
լուր
պատմութեանց
նախնեացն՝
կամ
ի
կարգէ
իրաց՝
կամ
ի
տեսս
զգալ
եաց՝
ի
ծանօթս
գամք
ամենայն
ճշմարտի.
յորմէ
հաւատն
լուսափայլեսցի։
Ա՛րդ՝
առաջին
ի
լրոյ՝
Յիւրմէ
վասն
իւր.
եւ
յայլմէ
վասն
իւր։
Յիւրմէ
այլոյ.
եւ
Յայլմէ
այլոյ։
Յիւրմէ
վասն
իւր,
ըստ
որում
«ես
Տէր
Աստուած
առաջին
եւ
առ
յապայ։
Եւ
Յայլմէ
վասն
իւր,
ըստ
որում
«ես
Տէր
Աստուած
առաջին
եւ
առ
յապայ։
Եւ
Յայլմէ
վասն
իւր,
«ուստի
հաւատալ
պարտ
է
թէ
է
Աստոուած»։
Յիւրմէ
այլոյ՝
«ոչ
գոյ
այլ
Աստուած
բաց
յինէն»։
Եւ
յայլմէ
այլոյ,
«ոչ
են
աստուածք
ձեռագործք
մարդկան։
Իսկ
երկրորդ
ի
կարգէ
իրաց
իմանալի
է
ճշմարիտն
Աստուած։
Նախ
ի
պատճառէ։
Ե
րկրորդ՝
ի
սկզբանէ,
Երրորդ՝
ի
միակէ։
Նախ
իպատճառէ,
զի
ամենայն
պատճառելեաց
խնդրի
պատճառս.
եւ
այնպէս
պատճառի
միւս
պատճառ.
եւ
այսպէս
բացաքայլութեամբ
յանհունս
ոչ
է
գիտւթիւն։
Ա՛րդ՝
պիտոյ
է
անպատճառ
պատճառ
բոլորից
պատճառաւորաց,
որ
նա
ինքն
է
Աստուած։
Երկրորդ
ի
ս
կզբանէ,
զի
իր
ինչ
ինքն
ինքեան
սկիզբն
եւ
սկսել
անկար
է
գոլ.
ուստի
հարկ
է
ամենայն
սկզբնաւորաց
գոլ
սկիզբն։
Ա՛րդ՝
եթէ
սկիզբն
այն
անըսկիզբն
է,
գտաք
զխնդրելին։
Իսկ
թէ
եւ
նա
սկսեալ՝
պիտոյ
է
եւ
նմա
սկիզբն։
Եւ
այս
կամ
յանբաւս
ելեալ,
կամ
գտեալ
զանսկիզբն
սկիզբն,
որ
է
Աստուած։
Երրորդ՝
ի
միակէ,
զի
ամենայն
բազմութիւն
է
ի
միակէ.
որպէս
տեսակն
յանհատէ
եւ
գիծն
ի
կիտէ.
եւ
բազում
թիւ
է
ի
միոյն։
Ա՛րդ՝
եթէ
միակս
այս
շարադրի
բազմաց,
ոչ
մնաց
մին.
իսկ
եթէ
ոչ
շարադրի ,
ոչ
գոն
բազումք.
այլ
մի
եւ
մի.
եւ
այս
որպէս
այս։
Սակայն
շարա
գրի
միակն
պատկութեամբ,
եւ
անշարադրելի
է
ինքնութեամբ։
Ա՛րդ՝
ըստ
որում
յոլովք
են
բազմուք,
ուրեմն
եւ
միակք։
Զի
ոչ
նա
այսմ
եւ
ոչ
սա
այնմ
կարէ
միակ
գոլ.
վասն
որոյ
հարկ
է
գոլ
այնպիսի
միակ՝
որ
եւ
ամենայն
բազմութեան
եւ
միակաց
է
միակ.
որ
է
Աստուած։
Այս
երկրորդն։
Իսկ
երրորդ
գլուխն
որ
է
տեսութեամբ
զգալեաց
յերկինս
եւ
յերկրի։
Ա՛րդ՝
ի
յերկրի
տեսանելի
է
դ
ինչ։
Նախ՝
զհաստատութիւն
երկրի
եւ
զգնացս
ջուրց։
Երկրորդ՝
զփոփոխումն
թագաւորաց,
զաղքատաց
մեծանալն,
եւ
զփարթամացն
տնանկանալ։
Երրորդ՝
զխափանումն
ի
խորհրդոց
եւ
կամաց
մարդ
կան.
զի
բազում
ինչ
խորհիմք
եւ
կամիմք
եւ
ոչ
կատարի։
Չորրորդ՝
զայլայլումն
օդոց
եւ
բուսոց։
Վասն
առաջնոյն
ասէ
Դաւիթ,
«հաստատեցեր
զերկիր
ի
վերայ
հաստատութեան
իւրոյ,
զի
մի
սասանեսցի
յաւիտեան»։
Եւ
թէ՝
«առաքէ
զաղբիւրս
ընդ
ծործորս
լերանց»։
Վասն
երկրորդին
ասէ
յառակ
սն,
«ինեւ
թագաւորք
թագաւորեն»։
Եւ
Աննա
ասէ,
«Տէր
աղքատացուցանէ
եւ
Տէր
մեծացուցանէ»։
Վասն
երրորդին
ասէ
Դաւիթ,
«տէր
ցրուէ
զխորհուրդս
մարդկան»։
Եւ
վասն
չորրորդին
ասէ
Դաւիթ,
«դնէ
զձիւն
որպէս
զասր».
եւ
թէ
«առաքէ
զբան
իւր
եւ
հալէ
զնոսա»։
եւ
թէ
«բուսուցեր
զխոտ
ի
լերինս,
զդալարի
ի
ծառայութիւն
մարդկան։
Նոյնպէս
եւ
յերկինս
տեսանելի
է
չորս
ինչ։
Նախ՝
զլայնատարած
մեծութիւնն՝
եւ
զհաստատ
կամարաձգութիւնն
երկնից։
Երկրորդ՝
զգեղեցկազարդութիւն
նորա։
Երրորդ՝
զանդադար
շարժումն։
Չորրորդ՝
զայլայլումն
լուսաւորացդ.
այսինքն
զի
երբե
մն
խաւարին,
որպէս
առ
խաչելութեամբն։
եւ
երբեմն
յետս
դառնան
եւ
կանգնին,
որպէս
առ
յեսու
եւ
առ
Եզեկիա։
Վասն
առաջնոյն
ասէ
Եսայի,
«ո
հաստատեաց
զերկինս
որպէս
կամար»։
Եւ
վասն
երկրորդին
ասէ՝
«ո
հանէ
զզարդ
նոցա»։
Վասն
երրորդին
ասէ
Ժողովօղն՝
«շրջելով
շրջի
երկին»։
ե
ւ
թէ
«ելանէ
արեգակն
եւ
մտանէ՝
եւ
ի
տեղի
իւր
ձգի»։
Վասն
չորրորդին
ասէ
Դաւիթ,
«արարեր
զխաւար՝
եւ
եղեւ
գիշեր»։
Եւ
յայսցանէ
պարտ
է
իմանալ
թէ
է
արարիչ
սոցա։
Ըստ
որում
ոմն
ի
բնախօս
արանց
նկատմամբ
առաջնորդականին՝
վերաթեւեաց
ի
սկիզբն
առաջին՝
թէ
է
ոմն
որ
շարժէ
զ
երկնային
մարմին։
Եւ
մի
է,
եւ
անմարմին
է,
եւ
անբաւազօրէ,
եւ
անեղ
է.
յայն
սակս
եւ
անվախճան
է.
եւ
նա
է
արարիչ
ամենայն
եղելոց.
եւ
նմա
է
տալի
պաշտօն։
«Այսքան
առ
այս»։
