Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Հեղինակ
ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Աստուածաբանութիւն  
Դիտել
(Հարցումն ա)
       Բարին եւ չարն որպէս են հակառակք։
       (Պատասխանի)
       Չորք են հակակայք։ Առընչական. որպէս մեծ եւ փոքր։ Պակա սական. որպէս ունակութիւն եւ պակասութիւն։ Ներհական. որպէս ջերմ եւ ցուրտ։ Հակասական. որպէս ստորասութիւն եւ բացասութիւն։
       Ա՛րդ՝ բարի եւ չար ոչ են հակակայք որպէս առինչք։ Զի առ ինչքն համանգամայն են. եւ ի միմեանց բաղկանան։ Իսկ բարին եւ չարն ոչ են համանգամայն. եւ չարն ի բարւոյն ոչ գոյանայ. եւ ոչ բարին ի չարէն։ Եւ ոչ են որպէս ստորասութիւնք եւ բացասութիւնք, որ միայն ի բանն են հակակայք. որպէս ճշմարիտ, եւ սուտ։ Այլ չար եւ բարի՝ ի բանս եւ ի գործս պատահին։ Եւ ոչ որպէս ներհականք. որպէս ջերմ եւ ցուրտ. սպիտակ եւ սեաւ. զի ս ոքա որակութիւնք են. իսկ բարին էութիւն է, եւ չարն ոչ է էութիւն։ Այլ թըւի որպէս ունակութիւն եւ պակասութիւն. զի բարին ունակութիւն է, եւ չարն պակասութիւն նմին. որպէս կուրութիիւն երեսաց՝ եւ խաւար լուսոյ է պակասութիւն։ Այլ եւ այսու որոշեսցին. զի յունակութենէ պակ ասութիւն լինի. այլ ի պակասութենէ ունակութիւն ոչ երբէք։ Իսկ ի բարւոյն ի չար՝ եւ ի չարէն ի բարի կարէ ոք փոփոխիլ։
       Եւ թէ ոք ասիցէ, այս ներհակաց է որք փոխեն զմիմեանս. եւ ոչ ունակութեանց եւ պակասութեանց։ Ասեմք առ այս եթէ՝ բարի եւ չար ըստ ենթակային ներհակք են մի մեանց. իսկ ըստ ինքեանց՝ ունակութիւն եւ պակասութիւն որպէս ասացաք։
      
       (Հարցումն բ). Զի՞նչ է գործ բարւոյն՝ եւ գործ չարին։
       (Պատ ) Բարին էացուցիչ է եւ խնամօղ։ Իսկ չարն կորուսիչ է եւ ապականիչ։ Ապա եւ թէ չարն ապականիչ է այլոց, ուրեւ պատահի ապականէ եւ զինքն ըստ որում չար է։ Ապա ուրեմն ոչ է՝ եւ ոչ կարէ գոլ չարն։
       Եւ թէ ոք ասիցէ, ջերմն ապականէ զցուրտ՝ եւ ինքն մնայ։ Սոյնպէս եւ չարն։ Ասեմք առ այս եթէ՝ ջերմն ապականէ զցուրտ՝ եւ ինքն մնայ ի յենթակայն. զի էութիւն է եւ որակ։ Իսկ չարն ոչ մնայ. զի չարն ոչ է էութիւն . այլ պակասութիւն։
      
       (Հարցումն գ». Չարն որպէ՞ս է ոչ է. զի ահա ներհականայ բարւոյն. որպէս առաքինութիւն եւ չարութիւն։ Եւ ի յէութենէ է. որպէս հիւանդութիւն ի յողջութեան, եւ ապականութիւն ի մարմնի։
       (Պատ ) Ասեմք առ այս։
       Նախ՝ եթէ չարն ոչ է էութիւն, եւ ոչ ի յէս. եւ ոչ ի յէից. եւ ոչ սկիզբն էից։ Ասեմք զառաջինն թէ ոչէ է չար. զի ապականիչ եւ կորուսիչ է որպէս ցուցաւ։ Ա՛րդ՝ ընդ ապականել զայլսն՝ ապականէ եւ զինքն. եւ ոչ մնայ ի յէութեան։ Այլ եւ ոչ ի յէս է չարն. եւ զայս ցուցցուք ի բաժանմանէ։ Զի է ինչ որէ է եւ բարի. որպէս ամենայն էութիւնք։ Եւ է որ ոչ է է եւ բարի. որպէս նիւթ անորակ։
       Եւ է եւ ոչ բարի. որպէս կամքն չար։ Եւ ոչ է. եւ ոոչ բարի. որպէս չարն արտաքոյ էութեան եւ արտաքոյ բարւոյ։
       Այլ եւ ոչ յէից է չարն. զի ամենայն որէ է՝ բարի է եւ անդրադարձեալ եւս. «զի ծառ բարի պտուղ բարի առնէ ասէ Տէր»։ Դարձեալ՝ ամե նայն ինչ որ յէից է՝ սկիզբն ունի եւ պատճառ. իսկ չարն ոչ ունի սկիզբն եւ ոչ պատճառ։ Վասն որոյ ոչ է յէից։
       Այլ եւ ոչ սկիզբն է էից. զի ի չարէն բարի ոչ լիցի։
       Երկրորդ, ասեմք եթէ՝ չարն կրկին իմանի. է որ ինքնաչար է. որ պարզ եւ ամենեւիմբ չարն է, եւ արտաքոյ բարւոյ ե ւ էութեան է. որ ոչ ուրեք է. եւ ոչ երբէք. եւ ոչ էր. եւ ոչ է. եւ ոչ լինիլ կարօղ է. որ է ոչ ինչ։ Եւ այսպիսի չարս ոչէ է. եւ ոչ ի յէսս. եւ ոչ սկիզբն ունի կամ պատճառ. եւ ոչ ինքն սկիզբն այլոց կամ պատճառ. այս է ինքնաչարն։
       Եւ է չար՝ որ խառն է ընդ բարւոյ. եւ ի յէու թեան գոյանայ։ Որպէս հիւանդութիւնն ի յողջախոհութեան. ապականութիւն՝ ի մարմնի։
       Զի ի նըւաղիլ ողջութեան հիւանդութիւնն երեւի։ Եւ ի նըւաղիլ մարմնոյ՝ ապականութիւնն՝ պատահի։ Եւ ծանիր զայս, զի որքան նըւաղի ողջութիւնն՝ առաւելու հիւանդութիւնն։ Եւ որչափ նըւաղի մարմին՝ առաւելու ապականութիւն. այլ յամենեւին նըւաղիլ ողջութեան՝ եւ հիւանդութիւնն կորընչի։ Այսպէս եւ ապականութիւն։ Եւ յամենեւին նըւաղիլ կենաց՝ եւ մահն կորընչի. զի յէութեան ունի զգոլն ներհակապէս։ Այսպէս եւ բարին՝ է որ պարզ եւ միեղէն բարի է. որպէս Աստուած. զի անփոփո խ եւ միշտ բարի է. զի էութեամբ բարի է. եւ բարին էութիւն է Աստուծոյ։
       Եւ է որ խառն բարի է. որպէս առ մեզ պատահեալ բարիս որ ունակութիւն է։ Զի այլ է էութիւն մեր, եւ այլ է բարին յէութեան մերում։ Այս բարիս ի հրեշտակս անփոփոխ եւ սերտէ։ Իսկ ի մեզ փոփոխական է։ Զի փոփոխական է հոգիս մեր. երբեմն բարի եւ երբեմն չար։ Այլ այս զանազանի. զի բարին բնական ունակութիւն է մեզ. զի ի բարին եմք գոյացեալ։ Իսկ չարն է եկամուտ եւ պակասութիւն բարւոյն։ Եւ բարին մի է եւ ի միոյ պատճառէ որ է Աստուած. թէպէտ առ մեզ ի բազումս բազմանայ։ Իսկ չարն բազում է եւ ի բազում պատճառանաց։
       Այժմ պատասխանեսցուք հարմանն եթէ առաքինութեանն չարութիւն, եւ արդարութեանն անիրաւութիւն ներհականայ. որպէս խաւարն լուսոյ։ Եւ էութիւն է լոյսն. եւ ոչ էութիւն խաւարն։ Եւ օդն ընդունակ լուսոյ եւ խաւարի։ Այսպէս հոգին էութիւն է եւ ընդունակ բարւոյ եւ չարի։ Այսինքն առաքինութեան եւ չարութեան։ Եւ որպէս լոյսն միշտ լոյս է, թէպէտ պակասեցաւ ի յօդոյն։ Ուստի յայտ է՝ զի դարձեալ լուսաւորէ։ Նոյնպէս եւ բարին միշտ բարի է։ Թէպէտ ի հոգւոյն պակասեցաւ, դեռեւս ի յէութեան է։ Զի է է բարին. եւ էուի ո չ կորնչի։ Իսկ չարն կորեաւ յորժամ բարձաւ ի հոգւոյն։ Զի չարն ոչ է է՝ եւ ոչ գոյ։ Ապա եւ յայտ է զի բարին ըստ ենթակային եւ ըստ ինքեան՝ էութիւն է։ Իսկ չարն ըստ ենթակային էանայ եւ երեւի, եւ ըստ ինքեան ոչընչանայ եւ ապականի. զի ոչ է է. եւ ոչ գոյ։
      
       (Հարցումն դ)
       Չ արն ոչ է է, եւ ոչ գոյ. որո՞վ զանազանի ի պարզ ոչ է էն. որ է ամենեւիմբ ոչինչ։
       (Պատ ) Հաւասար են ի յոչինչ գոլն չարն որ ներհականայ բարւոյ, եւ ոչինչն որ ներհականայ էի։ Այլ այսու զանազանին։
       Նախ՝ զի ոչ էն փափագի եւ ցանկայ է լինիլ եւ գոյ։ Իսկ չարն ոչ փափագի բարի լինիլ։
       Երկրորդ՝ ոչ էն հաղորդի էի եւ լինի է։ Իսկ չարն բարւոյ ոչ հաղորդի եւ ոչ լինի բարի։
       Երրորդ՝ ոչ էն ըստ ինքեան ոչ բարի է ոչ չար. եւ չարն ըստինքեան չար է. թէպէտ եւ բարի։
       Չորրորդ՝ ոչ էն յորժամ էանայ՝ դարձեալ յոչ էութիւն ոչ կարէ փոխիլ։ Իսկ չարն ի յէութեա ն երեւեալ՝ փոխի դարձեալ յոչինչ եւ յոչ գոյ
       Հինգերորդ՝ ոչ ինչն ի յենթակայս եղեալ՝ ոչ ներհականայ էի. թէպէտ ըստ ինքեան ներհակ է, եւ չարն ի յենթակայն երեւեալ՝ ներհականայ եւ կորուսանէ զբարին։ Թէպէտ ըստ ինքեան ոչ ինչ է եւ ոչ գոյ։
      
       (Հարցումն ե». Որպէ՞ս է չարն անբաւ եւ անսահման։ Նմանապէս եւ ոչ սկիզբն ունի եւ ոչ պատճառ։
       (Պատաս ) Սկիզբն եւ պատճառ՝ էութեան ասեմք ունիլ։ Նոյնպէս չափ եւ սահման՝ բնութեան է։ Իսկ չարն արտաքոյ է էութեան եւ բնութեան։ Վասն որոյ անբաւ է եւ անպատճառ։ Դարձեալ՝ չափ եւ սահման ի վերջին եզր էութեան նկատէ, եւ սկիզբն եւ պատճառն ի յառաջինն։ Իսկ չարն ոչընչութիւն է. եւ ոչ ունի առաջք եւ վերջք։ Վասն որոյ անչափ է չարն եւ անպատճառ, որպէս ի վերոյ ցուցաւ։
      
       (Հարցումն զ)
       Անսահման է եւ անպատճառ. եւ չարն ըստ ինքեան անպատճառ եւ անսահման. որո՞վ զանազանին։
       (Պատ ) Զբաց բարձականսն ի վերայ Աստուծոյ՝ որպէս անճառ եւ անսահման՝ ոչ ըստ պակասութեան կոչեմք, այլ ըստ գերազանցութեան։ Զի գերազանցէ անպատճառ եւ անսահման գոոլն Աստուծոյ՝ քան այլոց։ Այս առաջին զանազանութիւն։
       Երկրորդ՝ զի Աստուած անսահման է՝ եւ սահմանէ զմեզ անսկիզբնէ՝ եւ ս կզբնաւորէ զմեզ. եւ պատճառ եւ այլն ամենայն։ Իսկ չարն անսահման է ըստ ինքեան, եւ ոչ է սահմանիչ այլոց։ Այսպէս անպատճառ եւ անսկիզբն, եւ այլն ամենայն։ Եւ զայլ ամենայն բանախօսութիւն յաղագս բարւոյ եւ չարի՝ գտցես ի Դիոնէսիոսի ի չորս գլուխն յԱստուածային անուանսն. եւ ի ստորոգութիւնսն ի հակակայից ճառն. եւ ի սահմանս Դաւթի ի վերջն որ է «ամենայն չար տանջելի»։
       Այսքան առ այս։