Գիրք հարցմանց Երիցս երանեալ Սրբոյն Հօրն մերոյ Գրիգորի Տաթեւացւոյն

Ո՞րք են ճանապարհք։
       Պատասխան
       Բազմաեղանա՛կ է։
       Նախ ճանապարհ կոչի ծնունդն. որով ի կեանս գամք ըստ հասարակութեան ընթացից մարդկան։
       Երկրորդ՝ ճանապարհ կոչի կուսութեան եւ անմեղութեան. որով Տէրն մեր եկն առ մեզ կուսութեամբն Մարիամու։ Ուստի «Աստուած իմ անբիծ են ճանապարհք քո»։
       Եւ անմեղութեան, որ ո՛չ ոքէ առանց մեղաց. բայց նա՛ միայն որ ծնաւ առանց մեղաց։ Ըստ որում «ցնծայ նա՛ որպէս հսկայ ընթանալ զճանապարհս իւր»։
       Երրորդ՝ Ճանապարհ կոչի շնորհաց եւ մաքրութեան։ Ըստ որում «ճանապարհ արարէք այնմիկ որ նստի յերկինս»։ Եւ «զճանապարհս որ ընդաջմէն՝ գիտէ Աստուած»։
       Չորրորդ՝ ճանապարհ կոչի աստի կեանքս. ընդ որում «տո՛ւր զհաշիւն քո վաղագոյն ի ճանապարհի»։
       Հինգերորդ՝ ճանապարհ կոչի բարեպաշտութեան հաւատոց. ըստ որում «երանեալ են անբիծք ի ճանապարհի»։
       Վեցերորդ՝ ճանապարհ կոչի օրինացն եւ պատուիրանաց. ըստ որում ասէ՝ «պահել զպատուիրանս եւ գնալ ի ճանապարհս նորա». որով ընթանամք առ Աստուած եւ Աստուած ի մեզ գայ։ Եւ ա՛յս է արքունի ճանապարհն։
       Եօթներորդ՝ ճանապարհէ կուրութեան եւ անհաւատութեան. ըստորում «եղիցին ճանապարհք նոցա ի խաւար եւ ի գայթակղութիւն»։ եւ «ա՛յս ճանապարհ է գայթակղութեան նոցա»։
       Ութերորդ՝ ճանապա՛րհ է կեանք անառակ. ըստ որում «երթալով երթային եւ չա՛ր էր ճանապարհ նոցա»։ Եւ ա՛յս ճանապարհէ ի ձախ մէն եւ թիւր։ Յայսցանէ ասէ Տէր՝ «նե՛ղ է ճանապարհ կենացն՝ եւ լա՛յն է կորստեանն»։
       Իններորդ՝ ճանապարհ կոչի եւ ահն որով ի հանդերձեալն ընթանամք. ըստ որում ասէ՝ «ես գնամ զճանապարհ ամենայն մարդկան»։
       Տասներորդ՝ ճաննապարհ փառաց երանութեան կոչի Տէր մեր. զի առաջնորդէ՛ առ հայր. ըստ որում ո՛չ ոք գայ առ հայր, եթէ ոչ հնեւ»։ Այլ եւ դուռն՝ որվ մը տանեմք յերկինս. ըստորում, «Ե՛ս եմ ճանապարհ եւ ճշմարտութիւն եւ կեանք»։ Այսքան առ այս։
      
       Հարցումն
       Զի՞նչ է չորեքկին բառս որ ասեմք, պակասեալ. յաւելեալ. լցեալ. եւ անցեալ զաւուրբք։
       Պատասխան
       Կրկին է տեսութիւն։ Նախ ի դէմս մեր. զի պակասիմք ի մարմնոց եւ յաւելումք ի հոգիսն։
       Անցանեմք զերկիրս եւ լնումք զերկինս։
       Երկրորդ ի թիւ ամացն. զի որքան յերկարեմք անցանելով, պակասի մասն վերին եւ յաւելու մասն ներքին. եւ ժամանեալ ի կէտն՝ լցել լինի բոլորն։
       Երրորդ ի ժամն. զի անցեալ մասն յաւելու. եւ ներկայն անցանէ. եւ հանդերձեալն պակասի. եւ բոլորն կատարի եւ լցուի։
       Չորրորդ ի հասակն է իմանալ. զի տիքն անցանեն, եւ զօրութիւնք եւ ներգործութիքն պակասին. Ընդ դիմակն սոցա յաւելու. եւ ի մահն լնանի եւ դադարի ամենայն։
       Իսկ վախճանեալն կատարեալ լսի. որպէս թէ ոք սկսանի երթալ ի ճանապարհ կամ ի գործ ինչ եւ ի յաւարտիլն կատարած ասի։
       Այսպէս եւ նոքա կատարեցին զճանապարհ կենցաղոյս եւ զբարեաց գործոց. վասն որոյ վախճանեալ կոչին։
       Իսկ լի աւուրբ ասէ եւ ոչ ամօք կամ ամսօք. այս է, զի սրբոցն ամենայն աւուրքն լի՛ են բարի գործովք։
       Վասն Մահու Հարցումն։
       Զի՞նչ է մահ։
       Պատասխան
       Մահ է որոշումն հոգւոյ ի մարմնոյ։ Ասեն վարդապետք, որպէս միաւորութիւն նոցա կեանք է, նոյնպէսեւ որոշումն նոցա մահ։ Զի մարմինն բաժանեալ ի հող լուծանի ուստի առաւ. եւ հոգին երթայ առ Աստուած որ ետ զնա ասէ Սողոմոն։ Այս քակտումն է անձինն։ Այլ եւ մարմնն եւ ոսկր եւ ջիլք եւ այլն քակտին եւ ի հող լուծանին։
       Այս որոշումն է բնութեան մարմնոյն։
       Դարձեալ՝ փոխումն է մահն ժամանակի եւ մուտ յաւիտենին. զի որ քան էր ի ժամանակս՝ ի մէջ փոփոխման էր հոգին. իսկ մահն մուտն է անփոփոխ յաւիտենին. զոր ի յարութեանն աւուր զանփոփոխ սերտութիւնն ստասցի։
       Դարձեալ՝ մահն եզր է հանդիսից որք են ի պատրեազմ կենցաղոյս որ քան են։ Եւ մահն սկիզբն է պսակացն. եւ յարութիւնն կատարումն։ Որպէս ասէ սուրբն դիոնէսիոս առցէն ի բոլոր յարութեանն։
       Եւ տե՛ս զորպիսութիւնն։
       Նախ աստ հոգի մարդոյն է ի մէջ չարեաց եւ բարեաց։ Իսկ յետ մահու ի մէջ բարեաց միայն։ Եւ ի յարութեանն ի մէջ բարեաց եւ փառաց։
       Դարձեալ՝ աստ խոստմունքն է պսակաց. իսկ մահն սկիզբն է եւ ճանապարհ. եւ յարութիւնն է կատարումն պսակաց եւ երանութեանց։ Եւ դարձեալ՝ աստ հաւատոյն է. իսկ յետ մահու յուսոյն. եւ յարութեանն սիրոյն։
       Զի աստ անփոփո՛խ հաւատով հաւատամք. այլ ունիմք թերեւս փոփոխումն յուսոյ եւ սիրոյ։
       Իսկ յետ մահու հաստատուն յուսով տեսանեմք եւ ուրախանամք. ըստ Սողոմոնի՝ «յոյս նոցա լի՛ է անմահութեամբ»։ իսկ յետ յարութեան սերտ եւ անքակտելի սիրով միաւորիմք. կստ առաքելոյ, «հաւատ յոյս սէր. եւ մեծ քան զսոսա սէրն է». որ յաւիտենական է եւ անքակտելի։
       Եւ չորրորդ որպիսութիւն, զի աստ հոգին կարէ՛ մեղանչել՝ կարէ՛ եւ ոչ մեղանչել։ Իսկ յետ մահու կարէ՛ ոչ մեղանչել։ Եւ յետ յարութեան ո՛չ կարէ մեղանչել զի անկա՛ր է մեղանչել։
       Նոյնպէս եւ մեղաւոր հոգին աստ կարէ՛ արդարանալ եւ կարէ ոչ արդարանալ։ Եւ յետ մահուն կարէ ոչ արդարանալ։ Եւ յետ յարութեանն ո՛չ կարէ արդարանալ զի անկատա՛րէ. այլ դատապարտի՛լ հարկաւորէ։ որպէս դիւաց մեղանչումն եւ անկումն. որ է մահն եւ դատապարտումն որ է՛ պատիժն։ Զի նախ մեղանչեցին յերկինս. եւ ապա անկան յօդս եւ մահացան. զի անկումն նոցա մահ է ննոցա որպէս ասէ սուրբն Գրիգոր Նիւսացին։
       Եւ ապա՛ ի կատարածի ի հուրն յաւիտենական տանջինն ասէ Տէր։ Նոյնպէս եւ մեղաւոր մարդնն աստ մեղանչէ. եւ ապա մեռանի եւ բաժանի ի հոգւոյն. եւ ապա տանջի ընդ սատանայի ի հուրն յաւիտենական որ պատրաստեալ է նոցա։
       Այս է ուղղափառ վարդապետաց։
      
       Հարցումն։
       Մահն ի քանի՞ս բաժանի։
       Պատասխան։
       Մահն բաժանի յերկուս. այսինքն յիմանալի եւ ի զգալի. որպէս եւ կեանքն է իմանալի եւ զգալի։
       Արդ՝ իմանալի մահ է՝ ի ձեռն առաքինութեան զմարմինն մեռուցանել եւ ի ձեռն չարութեան զհոգին։ Զի յորժամ առաքինութեամբ ախտ մարմնոյն մեռանի՝ զօրայ հոգին, եւ մարդն կեայ հոգեւոր եւ աստուածային։ Ըստայնմ «մեռարուք. եւ կեանքն ձեր ծածկեալ են ընդ Քրիստոսիւ յԱստուած»։ Եւ յորժամ չարութեամբ հոգին նուազի, մարմինն զօրանայ եւ լինի մարդն շնչաւոր եւ անբան. եւ «շնչաւոր մարդն ո՛չ ընդունի զհոգւոյն Աստուծոյ» ասէ առաքեալն։
       Իսկ մարմնաւոր մահն բաժանի ի Դ. այսինքն ի բնականն, ի պատահականն, յանձնիշխանականն, եւ ի խնամականն։ Եւ այս բազում ուրէք ասացեալ է ի վարդապետաց։ Գտցես եւ վասն մահու առ խաչելութեանն Քրիստոսի ի Լ գլուխն ի ԻԶ համարն։
       Վասն Հոգէվարի Հարց։
       Զի՞նչ է ոմանք յերկար ոգէվարին, եւ ոմանք յանկարծակի մեռանին։
       Պատասխան Յերկար ոգէվարք լինի յերից պատճառաց։
       Նախ՝ ի պընդակազմ մարմնոյն դժուարաւ լուծանին տարերքն։ Երկրորդ, ի թուլութենէ ցաւոյն։ Երրորդ, ի վերինն տեսչութեանցն։ Եւ այս լինի բարեաց եւ չարաց։
       Բարեաց՝ զի քաւեսցին փոշետեսակ յանցանք ինչ. եւ կամ զի պսակքն բազմասցին։ Իսկ չարաց՝ առ հաւատչեալ տանջանացն։ եւ կամ թեթեւութիւն։ Եւ զի՞նչ եւ իցէ՝ խրատէ՛ Աստուած զմեզ։ զի տես զուք եւ ի միտ ածցուք զօր ելիցն մեր ի մարմնոյ։ Զի չորք իրք դժուարին է. որ առանց կամաց մեր լինին։ Նախ՝ հիւանդութիւնն։ Երկրորդ՝ ալեւորութիւնն։
       Երրորդ մահու օրն։
       Չորրորդ ի դատաստան երթալն։ Եւ զի ո՛չ գիտեմք զսոսա՝ պա՛րտ է զգուշւթեամբ լինիլ։
       Նմանապէս եւ յանկարծակամահ լինի, կամ ի խստութենէ ցաւոյն. յորժամ ի գլխաւորագոյն անդամքն դիպին. այսինքն ի սիրտն, կամ ի լեարդն, կամ ի խելապատակն։ Կամ ի պատահմանէ երեւելոյ ինչ տեսլեանն։ Կամ ի վերինն խնամոցն. զի արդարքն դիւրաւ փոխեսցին ի կեանս։ Կամ ի խիստ պատժէ անզղջից չարաց՝ իսկոյն սատակին։
      
       Հարցումն։
       Ի վախճան մերձեցեալքն տեսանե՞ն զանտի կենացն ինչ՝ թէ ոչ։
       Պատասխան։
       Յորժամ սրբազան եւ մաքուր հոգին հասանէ ի վախճան՝ ուրախութեամբ ցնծայ իբր ի հանդիսից զերծեալ եւ ի պսակն ընթացեալ։ Եւ որպէս յանփոփոխ կեանքն հետեւեալ։ Եւ զոր այժմ մղտատեսակ եւ հեռու տեսանէր, յայն ժամ յայտնի եւ մերձակայ տեսանէ զամենայն փառս եւ զպսակ զոր ընդունելոց են նոքա ի յարութեանն աւուր. որպէս ասէ սուրբն Դիոնէսիոս։
       Նախ՝ զի համընթա՛ցք են ասէ ի վաստակն. այսինքն հոգին եւ մարմինն. ի միասին եւ հանգիցեն եւ պսակեսցին։ Եւ դարձեալ ասէ՝ զուգագրեալք են ի գիրն յաւիտենից, ի միասին եւ ժամանեսցեն։ Եւ դարձեալ՝ հոգի եւ մարմին զոյգ եւ ի միասին ստեղծան եւ ծնան ի մարմնաւոր կեանքս. զոյգ եւ ի միասին մտցեն ի հոգեւոր կեանքն։ Զայս ասէ սուրբն Դիոնէսիոս։ Այսպէսէ վախճան մաքուր եւ սուրբ հոգւոցն. ուրախութեամբ ընթացեալ ի պսակն եւ զերծեալ ի բանտէ խաւարային մարմնոյ։ Որպէս որք ի խաւար բանտից զերծանին եւ ազատեալք զլոյս տեսանեն։ Նոյնպէս եւ հոգին բաժանեալ ի մարմնոյ։ Եւ են ի լոյս եւ յերանութեան հանգիստն։
       Այլ կան եւ սպասեն մեծի հարսանեացն Քրիստոսի եւ կատարածի աւուր. որպէս ասէ Դաւիթ «քեզ սպասեն արդարքն մինչեւ հատուսցես»։
       Իսկ յորժամ մեղաւոր հոգին հասանէ ի վախճան, տրտմութեամբ եւ ակամայ իբրեւ զանասուն սպանդ վարեալ։ յայնժամ տեսանէ ա՛յլ աչօք, այսինքն մտօքն։ Նախ զերնական կեանս արդարոց ուստի զրկեցաւ մեղօք։
       Եւ ապա՛ անտի հատուցումն իւր եւ զտանջանս գեհենին։
       Եւ դառնացեալ յոգոց հանէ, եւ այսր եւ անդր զերեսն շրջէ եւ թաքչիլ ո՛չ կարէ։ Եւ այնպէսյարաժամ տեսանէ զցաւս մերձ ինքեան եւ առ ինքն ի չար գործս իւր անբաժանելի ի նմանէ մինչ ի յարութեանն օր. յորում կրեսցէ զվճիռս անվճար պատժոյն յաւիտենից տանջանացն։
       Սակայն այլ է մահ մեղաւորին, եւ ա՛յլ արդարոյն։ Զի արդարոյն մահ՝ պատուակա՛ն է առաջի Տեառն որպէս ասէ մարգարէն։ Եւ «բազում նեղութիւնք են արդարոց. յամենայնէ փրկէ զնոսա Տէր» եւ այլն։
       Իսկ մահ մեղաւորին չա՛ր է. զի չարութեամբ կեցեալ ոգին՝ չարութեամբ եւմեռանի։ Զի ի չար կենաց ի չար տանջանս ընթանայ։ Եւ ոչ մի ինչ ունի յոյս փրկութեան. ո՛չ օգնական. ո՛չ բարեխօս. ո՛չ ողորմութիւն. եւ ո՛չ այլ ինչ այնպիսի որ արժանաւորացն է։
       Այլ եւ ի բաժանիլ չար հոգւոյն ի չարացեալ մարմնոյն, չար հոգիքն ընդ առաջ ելեալ արգելուն զնա ի ճանապարհն. զի գործունեա՛յ է նոցա եւ կամարար։ Հուր բորբոքեն, տանջանս կազմեն, զկրճել ատամանցն ցուցանեն. զի զառհաւատչեայ տանջանացն ընկալցի, եւ զբաժին իւր գիտասցէ որ լինելոց է ի կատարածի։ Մինչ աւանդօղ հրեշտակն սաստեսցէ ի նոսա, եւ առեալ տանի ի կայանս հոգւոց։ եւ շրջեսցին զնովաւ կոծօղք եւ լալականք հրապարակին. եւ նա ցաւօք եւ տրտմութեամբ եւ հեծութեամբ կայ անդ ի խաւարին բանտն ընդ այլ խաւարասէր հոգւոցն։ Զի զգալի լոյս ո՛չ լուսաւորէ զնոսա. եւ զիմանալի լոյս շնորհաց ոչ ունին։ Եւ տեսանեն զպատիժս մերձ ինքեանց. եւ այնպէս դառնացեալ տրտմութեամբ եւ սարսռելի երկիւղիւ յուսահատեալ մնան. զի ի մեծի ծագման առաւօտուն կրեսցեն զպատիժն ըստ գործոց իւրեանց։
       Եւ որպէս արդարքն դեռեւս ոչ են ընկալեալ զկատարեալ փառս իւրեանց. նոյնպէս եւ մեղաւորք ո՛չ են առեալ զկատարեալ տանջաս իւրեանց։ Այլ երկոք ինձ ունին ի հոգիս իւրեանց մերձ տեսեալ՝ զոր ի յարութեանն՝ առնլո՛ց են կատարեալ անձամբ՝ հոգւով եւ մարմնով։ Որպէս ասէ աւետարանն «լուիցեն ձայնի որդւոյն Աստուծոյ եւ եկեսցեն արտաքս. ոմանց յարութիւն կենաց եւ ոմանց յարութիւն դատաստանաց»։ Եւ առաքեալն ասէ, «հաստատեաց օրմի՝ յորում դատելո՛ց է զամենայն»։ Եւ որպէս ասէ սուրբն Կիւրեղ, «հատուցմունքն հետեւի դատաստանին. եւ դատաստան դատաւորին. եւ գալուստ դատաւորին՝ է՛ ի կատարածի օրն վերջին». Ապա ուրեմն յա՛յնմ աւուր լինի հատուցումն արդարոց եւ մեղաւորաց. որպէս ցուցանի յառաջի կայդ բազում վկայութեամբ։